Gương mặt thế giới hiện đại Phần 8

G−¬ng mỈt thÕ giíi hiƯn ®¹i
323

1500m. Tûâ 2000m trúã nïn, khđ hêåu mất mễ sệ ngùn chùån àûúåc bïånh
sưët rết vâ bïånh trng mi khoan, tẩo àiïìu kiïån thån lúåi cho cêy
vng ưn àúái vâ cêy Àõa Trung Hẫi phất triïín. úã nhûäng vng àêët cao úã
Ï-ti-ư-pi-a, Kenya, U-gan-àa, Ru-an-àa vâ Bu-run-ài cố sưë dên rêët
àưng, t lïå tùng cao, àưi khi vûúåt quấ 300 ngûúâi/ km2. Nhûäng ngûúâi
trưìng ng cưëc, chëi vâ câ
fï àang cưë gùỉng àưëi phố vúái “thấch thûác
nhên khêíu” bùçng cấch tùng cûúâng hïå thưëng sẫn xët, tòm kiïëm thïm
nhûäng vng àêët múái úã cấc bậi chùn thẫ ca nhûäng ngûúâi du cû.
Àưng Phi cấch vûúng qëc A rêåp búãi biïín Àỗ nhûng nố lẩi chõu ẫn
hûúãng ca A Rêåp cẫ vïì vùn hốa, chđnh trõ vâ thûúng mẩi. Nhûäng
ngûúâi di cû Xï-mit cố ngì
n gưëc tûâ Ï-ti-ư-pi-a àậ mang túái àêy cêy
chòa vưi cng vúái vùn minh Swahili àïën miïìn Nam búâ biïín. Cấc nhâ
bn àậ thùỉt chùåt mưëi quan hïå vúái cấc nûúác úã bïn trong (Ï-ti-ư-pi-a,
Bu-run-ài) àïí trao àưíi hâng hốa vâ cung cêëp nư lïå cho thõ trûúâng
Trung Àưng.
 “ Mưåt nûúác Thy Sơ” úã chêu Phi.
Dûúái miïìn nhiïåt àúái vâ ngay cẫ miïìn xđch àẩo, àưå cao lâm thay àưíi
àiïìu kiïå
n khđ hêåu- thúâi tiïët ưn hôa.
Trïn nhûäng miïìn cao ngun, bao gưìm miïìn cao 1500 -2500m, nưíi
bêåt lïn lâ nhûäng ni lûãa cao trïn 4000m úã Kenya, U-gan-àa vâ Ta-
zan-nia. Dûúái chên cấc thung lng lâ thẫo ngun úã phđa Àưng Bùỉc
vâ rûâng xđch àẩo úã trung têm, úã àưå cao 1500- 2500m lâ “bêåc nho” ca
ngûúâi Ï-ti-ư-pi-a vâ cëi cng lâ bêåc lẩnh vâ bêåc úã ni cao Anpú, úã àố
bùng àùåc biïåt co
á nhiïìu úã àưå cao 2800m. Àõa têìng trung gian cố nhiïìu

àưång thûåc vêåt nhêët, bao gưìm cẫ loâi bẫn xûá vâ loâi àûúåc nhêåp tûâ
nûúác ngoâi. Mưỵi nùm, àõa têìng nây phẫi chõu tûâ 10- 20 ngây bùng giấ
vâ cấc bïånh sưët rết trong ma mûa. Cao hún mưåt cht nûäa, úã tam
giấc ngun, lâ nhûäng cêy kim giao vâ cêy bấch x khưíng lưì, nhûng
dê
ìn túái àónh ni lẩi lâ nhûäng cêy cc bẩc vâ cêy thẩch thẫo to lúán.
Lûúång mûa thay àưíi theo àưå cao vâ ma. Ma hê, lûúång mûa lâ
600mm. úã nhûäng vng xđch àẩo, lûu vûåc hưì Victoria vâ ni úã phđa têy
Ï-ti-ư-pi-a, lûúång mûa hâng nùm lâ 1500mm.
 Nhûäng “tưí” ngûúâi àưng àc.
Cố cẫ nhûäng àiïìu kiïån tûå nhiïn vâ àiïìu kiïån lõch sûã àï
í giẫi thđch
mêåt àưå tûå nhiïn khấc thûúâng úã chêu Phi.
G−¬ng mỈt thÕ giíi hiƯn ®¹i
324

Lûúát qua bẫn àưì phên bưë dên cû chêu Phi, ta nhêån thêëy mêåt àưå
cao hún 100 ngûúâi / km2 têåp trung úã cao ngun. Ngun do lâ núi
àêy khưng khđ trong lânh, àêët sêu, mûa nhiïìu, hïå thûåc vêåt phong
ph... Vng ni úã Sưmali lâ núi cố rêët nhiïìu nưng dên túái àõnh cû, àưëi
lêåp vúái nhûäng vng thẫo ngun chó cố dên du mc sinh sưëng.
Tuy nhiïn nïëu phên tđch sêu hún bẫn àưì phên bưë dên cû, ta sệ
thêëy mêåt àưå dên thûa úã mưåt sưë vu
âng ni, nhû úã Ta-zan-ni-a chùèng
hẩn, vâ mêåt àưå dên àưng àc cng khấc biïåt úã cấc nûúác: vng tam
giấc Ï-ti-ư-pi-a, àûúâng hoânh nưëi Nairobi vúái hưì Victoria, thânh trò
Ruanda- Burundi vâ bïn búâ hưì Malawi. Theo cấc nhâ cưí sinh vêåt hổc,
chêu Phi lâ cấi nưi ca loâi ngûúâi. Mưåt sưë nûúác nhû Ï-ti-ư-pi-a,
Burundi, Ruanda, Burunda gúåi ngûúâi ta nhúá àïën cấc nhâ chđnh trõ àậ
tûâng àưë

i àêìu vúái thûåc dên Phấp. Mêåt àưå dên sưë núi àêy cao lẩi câng
cao hún vò chuån bõ chiïëm àống vâ khai khêín àậ thåc vïì quấ khûá.
úã Ï-ti-ư-pi-a, nhûäng vng àêët cao phđa Bùỉc lâ núi cố rêët nhiïìu ngûúâi
Cú Àưëc Giấo sinh sưëng, hổ lâ con chấu ca ngûúâi dên sưëng trong
vûúng qëc Aksoum cưí xûa. Mêåt àưå dên sưë côn ph thåc vâo khn
khưí
xậ hưåi chđnh trõ vâ tưn giấo, àố lâ trûúâng húåp ca Buganda, miïìn
bùỉc Ï-ti-ư-pi-a...
Sûå tiïën bưå ca k thåt sẫn xët nưng nghiïåp àậ àem lẩi sẫn
lûúång cao, gốp phêìn ưín àõnh dên nưng nghiïåp úã nhûäng vng àêët cao.
Nghïì th cưng vâ nhûäng àúåt ngûúâi di cû lïn thânh phưë àậ lâm cho
thûúng mẩi phất triïín. Nhûäng vng cố
mêåt àưå dên sưë cao lâ nhûäng
vng cố mưåt àõa thïë êín nấu, mưåt khn khưí chùåt chệ ca xậ hưåi,
chđnh trõ, tưn giấo vâ rång àêët à àïí àấp ûáng cho lûåc lûúång lao àưång
dưìi dâo. Cố thïí liïåt kï ra rêët nhiïìu vđ d, chùèng hẩn nhû vng
Kikuyu úã ni Kïnya, vng ni Hutu vâ tutsi úã Ruanda- Burundi... cố
mêå
t àưå dên àưng nhû úã cấc nûúác Têy Êu.
 Nhûäng vng àêët thêëp.
Àêy lâ nhûäng vng hóåc lâ bõ ngêåp trong nûúác mûa hóåc lâ bõ hẩn
hấn àïën àưå trúã thânh sa mẩc. Ngoâi trûâ nhûäng ưëc àẫo, cấc núi côn lẩi
àïìu vùỉng bống ngûúâi, xậ hưåi truìn thưëng- cåc sưëng du mc - àang úã
trong tònh trẩng khng hoẫ
ng.
Phđa têy nam àêët nûúác Xu-àùng, nhûäng vng àêìm lêìy trng
thûúâng xun bõ ngêåp búãi nhûäng trêån mûa xđch àẩo. úã phđa àưng, dổc
theo sưng Hưìng vâ ÊËn Àưå Dûúng àïën têån Mombasa lẩi phẫi chõu
cẫnh hẩn hấn kếo dâi. Tûâ Muqdisho trúã ài àậ đt khư cùçn hún nhúâ
G−¬ng mỈt thÕ giíi hiƯn ®¹i

325

nhûäng àúåt giố ma ma hẩ. Vng tam giấc Afar, miïìn trng Rift,
Ogaden vâ Àưng bùỉc Kïnya cng àang dêìn dêìn lêm vâo tònh trẩng sa
mẩc hốa.
Ngoâi cấc àẫo úã Zanzibar vâ Pemba àûúåc nhûäng cún giố thưíi mất
rûúåi, côn phẫi kïí àïën miïìn dun hẫi trẫi dâi tûâ Muqdisho àïën
Brava vâ tûâ Malindi àïën Dares- Salaam. Nhûäng vng àêët trng dên
cû rê
ët thûa thúát. Nhûäng ngûúâi chùn ni sưëng khùỉp vng àêët àưìi ven
biïín Bùỉc Phi, hổ sưëng úã sưng bùng chên ni êím ûúát vâ cấc bậi chùn
thẫ cố nhiïìu nûúác nhúâ nhûäng trêån mûa ma hê: nhûäng ngûúâi chùn
cûâu Sưmali sưëng úã hang, nhûäng ngûúâi chùn cûâu Afar sưëng trong
thung lng Aouach, nhûäng ngûúâi chùn cûâu Turkana vâ Gabra sưëng
bïn búâ cấc hưì úã Rift. Nhû
äng ngûúâi Masais sưëng úã nhûäng miïìn àưìng
bùçng trung têm, àêët àai úã àêy khư hún vng ven biïín, dên cû àûúåc
chia thânh thõ tưåc vâ hổ cố quan hïå gùỉn bố vúái têìng lúáp ngûúâi cao
tíi. Nhûäng ngûúâi Afar, Sưmali vâ Oromo phêìn lúán lâ ngûúâi Hưìi
giấo. Hổ thûúâng àưëi àêìu nhau àïí chiïëm cấc bậi chùn thẫ. Nhûäng àêët
nûúác nây thûú
âng xun bõ khng hoẫng, ngay cẫ úã Somali, núi mâ
trûúác khi bõ hẩn hấn, nhûäng ngûúâi chùn cûâu cchiïëm mưåt phêìn lúán
dên sưë. Àưìn àiïìn phêìn lúán trưìng cam qut vâ bưng, trẫi dâi tûâ
aouach àïën Ï-ti-ư-pi-a. úã Sưmali thåc vng Lûúäng Hâ lẩi trưìng
chëi vâ mđa. Dên àõnh cû úã vng cao Kïnya trưìng trổt úã dûúái thêëp
àïí hẩn chïë tân pha
á ca àân gia sc. Sưmali cố ngìn thu nhêåp chđnh
tûâ àân gia sc nïn nhûäng ngûúâi chùn ni cng gốp phêìn lâm tùng
dên sưë àư thõ. Àïí dïỵ dâng cho viïåc kiïím soất nhûäng ngûúâi chùn ni

gia sc, nhâ nûúác tiïën hânh àõnh cû hoấ “cưng dên”ca mònh.
 Bống àen tûâ chêu Ấ.
Àùåc biïåt lâ Trung vâ Àưng ấ, ngìn gưëc ca Àẩo Cú àưëc, Àẩo Hưìi...
vâ chïë àưå nư lïå.
Ngay tûâ thúâi Cưí àẩi àậ cố nhûäng bíi ngoẩi giao àïìu àùån giûäa Ai
cêåp, A Rêåp, ÊËn Àưå vâ vûúng qëc Aksoum. Cẫng Adulis vâo thïë ln
nhưån nhõp búãi nhûäng ngûúâi Hy Lẩp, Syri vâ nhûäng ngûúâi truìn Àẩo
Cú àưëc. Nhốm ngưn ngûä Xïmit: ngưn ngûä Amara (úã miïìn trung
Ethiopi)..., nhûäng thấp àâi vâ nhûäng nhâ thúâ
dûúái lông àêët úã Lalibela
(úã thïë k 18) lâ nhûäng bùçng chûáng vïì sûå ẫnh hûúãng mẩnh mệ ca
Trung vâ Àưng ấ.
Àẩo Hưìi àûúåc lan truìn tûâ rêët súám úã Corne vâ cư lêåp vúái Àẩo Cú
àưëc úã Ï-ti-ư-pi-a. Nhûäng thûúng gia Arêåp vâ Ba Tû àậ sấng lêåp ra
G−¬ng mỈt thÕ giíi hiƯn ®¹i
326

nhiïìu thânh phưë mâ úã àố nhûäng hưi tûâ thiïån àậ truìn giấo l khưí
hẩnh (Àẩo Hưìi) cho nhûäng ngûúâi Arêåp, Somali vâ Ï-ti-ư-pi-a. Nïìn
vùn minh rûåc rúä úã Swahili àậ àïí lẩi nhûäng cưng trònh nưíi tiïëng úã
Lamu, Zanzibar, Pemba vâ Kilwa. Nhûäng ngûúâi Bưì Àâo Nha àậ àïën
Muqqdisho vâ Mombasa vâo thïë k 16 àïí gip ngûúâi dên úã àêy àêíy
li cåc thấnh chiïën ca Àaổ Hưìi vâ xêy dûång àưìn lu. Ngưn ngûä bẫn
xûá swahili ca Àưng Phi lâ kïët quẫ ca sûå pha trưån giûäa ngưn ngûä A
Rêåp vâ ngưn ngûä Bùng-tu. Cho àïën khi nhûäng ngûúâi chêu Êu àïën thò
sûå bn bấn nư lïå àậ lâm cho dên cû Ethiopi vâ vng Hưì lốn trúã nïn
thûa thúát. Nư lïå àûúåc bấn cho cấc ch àưìn àiïìn va
â cấc thûúng gia àïën
tûâ Trung vâ Àưng ấ. Chïë àưå nư lïå chó àûúåc xoấ bỗ hoân toân úã Ï-ti-ư-
pi-a vâo nùm 1963 khi mâ ngûúâi Italia àïën xêm lûúåc. Nhûäng ngûúâi

Arêåp úã vng ven biïín vâ ÊËn Àưå àậ àûúåc bấn sang Anh àïí xêy dûång
cấc tuën àûúâng sùỉt, dêìn dêìn hổ trúã thânh cấc thûúng gia vâ tiïën
hânh cåc àê
ëu tranh lêu dâi àïí àûúåc àưåc lêåp.
 Àưng Ấ thưëng nhêët nhûäng àa dẩng.
Cêy cêìu dâi 4000km thåc búâ ni ca Rift àậ nưëi liïìn miïìn nhiïåt
àúái phđa bùỉc vâ miïìn nhiïåt àúái phđa nam. Nhûäng àưìng cỗ úã cao
ngun vng xđch àẩo ln êím ûúát àanh dêìn biïën thânh nhûäng trâng
cỗ vâ thẫo ngun. Ma thûåc vêåt khưng ke
áo dâi quấ 4 thấng úã miïìn
nhiïåt àúái. Nhûäng àúåt giố ma gip vng búâ biïín Kïnya vâ Ta-zan-ni-
a êím ûúát.
Tûâ thúâi Cưí àẩi, nhûäng ngûúâi di cû tûâ chêu Ấ àïën Àưng Phi, hổ
sưëng úã nhûäng vng cao, núi cố khưng khđ trong lânh vâ nhûäng vng
dun hẫi êím ûúát. Nhûäng ngûúâi trưìng ng cưëc úã cao ngun ethiopi
àậ
dêìn àêíy ngûúâi dên cây vâ nhûäng ngûúâi trưìng chëi vïì phđa nam. úã
nhûäng hôn àẫo vâ vng búâ biïín ÊËn Àưå Dûúng lâ núi àõnh cû ca
ngûúâi Ba Tû, Àẩo Hưìi vâ nhûäng ngûúâi du cû úã nhûäng nûúác gêìn búâ.
Nhûäng ngûúâi nây sûã dng nư lïå àïí trưìng àinh hûúng vâ bưng. Xët
hiïån úã vng búâ biïín, ngûú
âi Anh vâ ngûúâi Italia cố êm mûu tẩo ra cấc
thåc àõa dên da trùỉng vâ tiïën hânh cåc khai thấc àêët ca nưng
dên, àưìng cỗ vâ bậi chùn thẫ ca ngûúâi chùn ni gia sc. Italia vâ
Anh ấp àùåt ngûúâi dên thåc àõa trưìng cấc loẩi cêy ngoẩi lai: bưng, câ
phï, lẩc, cam, qut vâ chê. Ngûúâi Italia cho múã rêët nhiïìu àưìn àiïìn úã
Sưmali vâ thûåc hiïån nhûäng c
åc khai thấc lúán úã sưng bùng chên ni
Xu-àùng vâ thung lng Aouach úã Ï-ti-ư-pi-a.
Thïë rưìi hïå thưëng thåc àõa cng chêëm dûát, nưng dên giânh lẩi

àûúåc àêët, chđnh ph cấc nûúác thåc àõa c cho têåp húåp lẩi khu dên cû
G−¬ng mỈt thÕ giíi hiƯn ®¹i
327

vâ àõnh cû hốa nhûäng ngûúâi du cû. Khưng mưåt nhâ nûúác Àưng Phi
nâo khưng tin tûúãng vâo nhûäng ngûúâi nưng dên vâ nhûäng ngûúâi chùn
thẫ gia sc, nhâ nûúác trao trấch nhiïåm cho hổ trong lơnh vûåc quan
trổng hâng àêìu nây. Nẩn hẩn hấn quay trúã lẩi àậ lâm sẫn xët àònh
trïå vâ xậ hưåi nưng thưn gêìn suy tân. Nhûäng vng biïn giúái múái bao
gưìm nhûä
ng nhâ nûúác c, nhûäng ngûúâi chùn sc vêåt vâ nhûäng ngûúâi
thânh thõ. Nhûäng cåc xung àưåt úã biïn giúái, nhûäng cåc àêëu tranh
giânh quìn lûåc vâ nẩn àối lâ ngun nhên ca mưåt cåc di dên
hâng triïåu ngûúâi lûu vong.
 Nhûäng mẫnh àêët quấ giâ cưỵi.
Núi cố hẩn hấn liïn tc vâ nhûäng hêåu quẫ trêì
m trổng do mêåt àưå
dên quấ àưng.
úã vng ven sa mẩc Sahara, vng Corne úã chêu Phi thûúâng xun
phẫi àưëi àêìu vúái cấc cåc khng hoẫng búãi àêy lâ núi chõu nhiïìu ẫnh
hûúãng xêëu tûâ sa mẩc Sahara. Tuy nhiïn, nhiïìu truìn thuët vâ tâi
liïåu lûu trûä lẩi àïì cao tđnh àïìu àùån ca hẩn hấn. Thêåt vêåy, vâo ma
hê bấn àẫo na
ây phẫi chõu hiïån tûúång ấp sët thêëp vâ giố ma tûâ ÊËn
Àưå Dûúng. Nhûäng hònh ẫnh tûâ vïå tinh àậ cho thêëy rùçng mưåt cêy ấp
cêìu cố ấp sët cao àêíy nhûäng cún giố túái vng gian chđ tuën. Nhûng
cêy cêìu àậ khưng côn nûäa tûâ nùm 1970, àng vâo lc nẩn hẩn hấn
khùỉc nghiïåt hêët.
Nhûäng cåc khu
ãng hoẫng ch ëu do ngun nhên tûâ sûå thiïëu

mûa trêìm trổng úã phđa àưng: Wollo, vng tam giấc Afar, Harar,
Ogaden, Sưmali vâ àưng bùỉc Kïnya. Tònh trẩng câng trêìm trổng hún
úã Erythrếe, Tigrế, bùỉc Somali lûúång mûa dûúái 600mm. Quy låt 2
ma êím trong nùm àang dêìn biïën mêët. Nhûäng cún mûa nhỗ vâo ma
xn cng cố tònh trẩng tûúng tûå. Nhûäng trêån mûa râo ngùỉn ngi thò
lẩi àïën chêåm, lâm cho m
a thu hoẩch ng cưëc thêët bẩi. Sûå tùng dên
sưë vâ gia sc àậ lâm khưng gian trưìng trổt vâ chùn ni “giận núã”,
gêy nguy hiïím cho cên bùçng sinh thấi úã Àưng vâ Bùỉc Corne. Hïå sinh
thấi úã vng àêët thêëp àang bõ àe doẩ búãi nhûäng àúåt àõnh cû quấ lúán
ca nhûäng ngûúâi chùn ni sc vêåt vâ nhûäng ngûúâi nưng dên àïën tûâ
bùỉc Ï-ti-ư-pi-a. Àố cng lâ
ngun nhên mâ nẩn thưí phó cûúáp giêåt
xët hiïån ngây câng nhiïìu. Nhûäng cåc chiïën tranh chưëng bổn cûúáp
àậ lâm kiïåt qụå nhûäng vng àêët trng nây.
Phđa bùỉc Ï-ti-ư-pi-a lâ vng cao ngun cố 3000 nùm lõch sûã trưìng
ng cưëc liïn tc. Thïm vâo àố lâ sûå tân phấ ca chiïën tranh, sûå tùng
G−¬ng mỈt thÕ giíi hiƯn ®¹i
328

dên sưë quấ nhanh, thiïn tai liïn tiïëp vâ nhûäng chđnh sấch nhùçm
khùỉc phc tònh hònh lẩi quấ chêåm chẩp àậ lâm cho àêët àậ cùçn cưỵi lẩi
câng trúã nïn cùçn cưỵi hún.
 Sûå lûåa chổn giûäa ch nghơa xậ hưåi vâ ch nghơa tû bẫn.
Kenya, Tanzani, Uganàa, cấc qëc gia thåc miïìn àưng chêu Phi
àậ thiïët lêåp nïn mưåt tưíng thïí cố mưåt tưí
chûác chung vïì kinh tïë vâ
giao thưng vêån tẫi (tuy nhiïn tưí chûác nây àậ bõ phấ hu tûâ sau tun
bưë ca Arusha). Hiïën chûúng ca ch nghơa xậ hưåi do ch tõch nûúác
J.Nyerere ca Ta-zan-ni-a soẩn thẫo nùm 1967 àậ khuën khđch ûu

tiïn cêy lûúng thûåc cng nhû àêíy mẩnh quấ trònh cưng nghiïåp hốa
vâ xậ hưåi hốa nïìn sẫn xët. Ch tõch nûúác H.K. Banda ca Malavi ra
lïånh giẫi tấn mù
åt trêån ca thúå mỗ Transvaal chưëng lẩi miïìn nam
chêu Phi vâ rt vâo ch nghơa gia trûúãng quìn lûåc lưỵi thúâi. Ngûúâi ta
àậ phên phưëi lẩi 400.000 ha àêët trưìng úã cấc cao ngun àïí hònh
thânh nhûäng trang trẩi gia àònh cố quy mư nhỗ hoẩt àưång trong sûå
bẫo trúå ca cấc húåp tấc xậ. Giai cêëp tûâ sẫn àõa phûúng àậ mua lẩi
nhûäng àưìn àiï
ìn, nưng trûúâng ca ngûúâi chêu Êu. Ngây nay, nhûäng
thânh phưë vâ sên bay àûúåc xêy dûång trong nhûäng vânh àai sẫn xët
sûäa vâ rau quẫ chun cho xët khêíu. Nhûäng ngânh cưng nghiïåp ca
Kenya hiïån àang thiïëu thõ trûúâng tiïu th: U-gan-àa àậ bõ suy tân
dûúái nïìn àưåc tâi Idi Amin Dada côn Ta-zan-nia àang núå chưìng chêët.
Sûå lûu thưng vïì 2 thõ trûúâng àưng dên vâ nghêo lâ Ruanda vâ
Burundi khưng à àïí àẫ
m bẫo viïåc thưng thûúng ca cấc cẫng úã
Mombasa.
Nùm 1969, Sưmali trúã thânh chïë àưå xậ hưåi ch nghơa khoa hổc vâ
àïën nùm 1974 lâ Ï-ti-ư-pi-a. Hai qëc gia nây àậ qëc hûäu hốa cấc
tâi sẫn nûúác ngoâi vâ ngânh thûúng nghiïåp. Ngûúâi ta àùåc biïåt ûu
tiïn cấc nưng trûúâng xêy dûång trïn nhûäng tuën dên du mc. Chđnh
sûå khư hẩn àậ gốp phêìn thc àêíy viï
åc têåp thïí hốa vâ lâng mẩc hoấ
cấc khu vûåc trưìng trổt. Nưng dên Ï-ti-ư-pi-a àûúåc tưí chûác theo cấc
khu vûåc sẫn xët àậ nhûúång lẩi mưåt phêìn àêët àai ca hổ àïí tham gia
vâo nưng trûúâng têåp thïí. Nùm 1974 Somali àậ di chuín hâng nghòn
ngûúâi chùn ni bùçng àûúâng hâng khưng túái miïìn àêët hûáa phđa nam.
úã àêët nûúác Sưmali tan rậ thò sûå tư
ìn tẩi ca cû dên lẩi ph thåc vâo

sûå gip àúä qëc tïë.
G−¬ng mỈt thÕ giíi hiƯn ®¹i
329

 Sûå bêët ưín àõnh vïì chđnh trõ vâ nhûäng cùng thùèng úã biïn giúái.
Lõch sûã àậ giẫi thđch tđnh phûác tẩp cưë hûäu ca dên cû vâ sûå phên
bưë ca cấc dên tưåc trïn àõa bân qëc gia.
Dûåa trïn nhûäng dêëu tđch ca nïìn vùn minh Aksoum, Ï-ti-ư-pi-a
ln tûå hâo vïì 3000 nùm àưåc lêåp ca mònh trong cåc àưëi àêìu vúái cấc
xậ hưåi phên chia ca nhûäng ngûúâi chùn ni du m
c vâ nhûäng nưng
dên Bùng-tu thåc miïìn nam Chêu Phi. Quanh nhûäng têm àiïím
Arêåp lâ cấc vûúng qëc Hưìi giấo ca nhûäng nhâ bn Zanziba vâ
Pemba, trïn danh nghơa lâ cấc chû hêìu ca xûá Oman. Vâo thïë k 10 -
11, nhûäng giai têìng ca ngûúâi Hưìi giấo àõnh cû trïn cấc cao ngun
àậ thiïët lêåp nïn cấc chûác th lơnh Hưìi giấo - lâ àưëi th ca Ï-ti-ư-pi-a
theo àẩo Cú àưëc. Nhûäng vûúng që
c quìn lûåc àûúåc xêy dûång quanh
cấc vng hưì vâ ni ca cấc dẫi lng hểp. Sau khi thûåc dên Anh àïën
xêm chiïëm Buganda, Malavi vâ bổn thûåc dên Àûác àưí bưå vâo Ru-an-
àa vâ Burundi, cấc vûúng qëc nây àậ bõ phấ hu. Do thđnh phûác tẩp
ca thûúng mẩi nïn cấc dên tưåc Hưìi giấo phẫi phên tấn túái cấc khu
vûåc khấc, àùåc biïåt lâ
miïìn trung Ta-zan-ni-a vâ àõa bân ca ngûúâi
Oromo úã Ï-ti-ư-pi-a. Vâo thïë k thûá 15, mi àêët chêu Phi àậ ngêåp
trân ngûúâi Oroma, ngûúâi Sưmali vâ ngûúâi Afar. Nhûäng dên du mc
nây àûúåc tưí chûác chùåt chệ theo dông hổ vâ lûáa tíi. Hổ khưng cố
nhûäng thïí chïë chđnh trõ nhûng lẩi cố cấc quan chûác chđnh trõ, tưn
giấo àïí tham khẫo ya kiïën trong cấc nghi lïỵ tưn giấ
o vâ nhûäng cåc

hânh hûúng lúán. Sûå phất triïín ca dên Ï-ti-ư-pi-a dûúái triïìu àẩi
Mïnïlik II (1889- 1907) vâ cåc chinh phc thåc àõa àậ bố båc cấc
dên tưåc nây trong phẩm vi bậi chùn thẫ ca hổ. Hiïån nay cấc bậi
chùn thẫ nây àûúåc phên chia cho Kenya, Ï-ti-ư-pi-a, Sưmali, Djibuti
kếo theo nhûäng cc chiïën tranh du kđch lễ tễ àậ bõ àân ấp rêët dậ
man.
Mưåt sûå cên bùçng ta
åm thúâi giûäa ngưn ngûä, dên tưåc vâ tưn giấo àậ
àûúåc hònh thânh úã Kenya vâ Ta-zan-ni-a. Di chûáng ca chđnh sấch
thåc àõa “chia àïí trõ” àậ kđch àưång chiïën tranh dên sûå nưí ra úã
Uganàa. Cåc chiïën nây nhiïìu lêìn hoânh hânh úã Burunài àïën nay
lẩi tiïëp tc tân phấ Ru-an-àa. Erythrếe mưåt thåc àõa c ca Italia
àậ àûúåc sất nhêåp vâo Ï-ti-ư-pi-a nùm 1962. sau mưåt thú
âi gian dâi àêëu
tranh v trang Erythrếe àậ trúã thânh qëc gia àưåc lêåp vâo nùm 1993.
T lïå ngûúâi Hưìi giấo vâ ngûúâi Cú àưc giấo lâ tûúng àưëi cên bùçng.
G−¬ng mỈt thÕ giíi hiƯn ®¹i
330

 Nhûäng vng àêët cao vâ cấc khu vûåc ven biïín.
Cấc qëc gia àưåc lêåp àậ khưng nhûäng lâm thay àưíi nhûäng àûúâng
biïn giúái thåc àõa mâ côn thc àêíy nhûäng sûå th àõch êín dûúái quìn
lûåc thåc àõa ca chêu Êu.
Biïn giúái ca nhûäng qëc gia thåc miïìn àưng chêu Phi àậ àûúåc
àấnh dêëu trong hưåi nghõ Beclin nùm 1885 vâ àûúåc cưng bưë lâ
bêët khẫ
xêm phẩm. Cấc àûúâng biïn giúái nây vûúåt qua cấc búâ biïín tiïën vïì phđa
nhûäng vng àêët cao cố khưng khđ trong lânh- mc tiïu ca nhûäng
ngûúâi chêu Êu. Chng cùỉt cấc trc àõa hònh vâ nhốm lẩi trong cng
mưåt lậnh àõa cấc dên tưåc thåc nhûäng têìng khđ hêåu khấc nhau.

Ngûúâi Kïnya, Ï-ti-ư-pi-a vâ mưåt sưë ngûúâi Ta-zan-ni-a lêåp nghiïåp trïn
nhûäng vu
âng cao têåp trung àưng àc nhûäng ngûúâi trưìng trổt. Cấc khu
vûåc nây nùçm cẩnh nhûäng vng thẫo ngun mïnh mưng, núi cố
nhûäng du mc ngûúâi Hưìi giấo. Hổ côn tiïën túái vng búâ biïín ÊËn Àưå
Dûúng - núi khúãi thu ca nïìn vùn minh bn bấn giûäa dên thânh
thõ A Rêåp vâ Hưìi giấo. Viïåc miïìn àưng chêu Phi giânh àûúåc àưåc lêåp
múã ra cú hư
åi bấo th cho sûå bn bấn nư lïå. Nhûäng cưng dên chêu
Phi lâm viïåc trong cấc àưìn àiïìn úã Zanziba àậ nưíi dêåy àôi thưëng nhêët
vúái Tanganyika. Nhûäng nhâ bn ÊËn Àưå - nhûäng tay ph tấ ca cưng
cåc khai thấc thåc àõa àậ bõ trc xët khỗi Uganda vâ bõ tûúác bỗ
nhûäng quìn lûåc chđnh trõ. Trong khi àố nhûäng dên du mc- tông
phẩm ca nhûäng tïn bn lê
åu lẩi khưng bõ cấc ch nhên múái xûã l
thđch àấng.
Trûúác khi diïỵn ra cưng cåc khai thấc thåc àõa, nhûäng qëc gia
nùçm phđa trong lc àõa nhû Ï-ti-ư-pi-a, Ru-an-àa, Burunài, Buganàa
bõ cư lêåp úã giûä vâ chó cố thïí duy trò sûå giao lûu vúái àẩi dûúng nhúâ cấc
nûúác nhỗ nùçm ven biïín. Dên du mc vêån chuín hâng hoấ túái cấc thõ
trûúâng nùçm trïn nûãa sûúân dưëc. Rimbaud àậ thụ nhûäng àoân ngûú
âi
mang nhûäng sẫn phêím àûúåc bưëc dúä úã Tadjoura vâ Zeila àïën vng
Choa. Cng vúái viïåc xêy dûång tuën àûúáng sûát Djibouti-Addis-Abela,
Phấp vâ Ethiopi àậ cng chia sễ viïåc thưng thûúng hâng hoấ mâ tûâ
lêu ngûúâi Àûác vâ ngûúâi Anh àậ dûåa vâo tuën àûâúng sùỉt úã miïìn àưng
chêu Phi àïí chiïëm àoẩt. Sûå phên chia lao àưång nhû vêåy sệ tẩo àiï
ìu
kiïån cho Djibouti phất triïín mẩnh. Nhûng viïåc Erythếe trúã thânh
mưåt nûúác àưåc lêåp àậ khiïën cho Ethiopi mêët ài cẫng Assab. Sûå kiïån

nây àưìng nghơa vúái viïåc qëc gia Ï-ti-ư-pi-a mêët ài con àûúâng thưng
thûúng trûåc tiïëp ra biïín.
G−¬ng mỈt thÕ giíi hiƯn ®¹i
331

♦ Miïìn nam chêu Phi
Miïìn nam chêu Phi cố nhûäng tiïìm nùng tưët nhêët àïí phất triïín
kinh tïë. Chđnh nhûäng àùåc tđnh cuẫ mưi trûúâng tûå nhiïn (nhêët lâ sûå
dưìi dâo ca cấc ngìn tâi ngun trong lông àêët) cng nhû lõch sûã
ca thúâi k thåc àõa àậ àêíy cấc qëc gia trong khu vûåc nây vâo thïë
ph thåc vâo kinh tïë vâ chinhs trõ vúá
i cûåc cưng nghiïåp phđa nam.
Miïìn bùỉc chêu Phi cố nïìn àêët àấ àûúåc cêëu tẩo búãi nhiïìu lúáp trêìm tđch
dây hònh thânh tûâ rêët lêu vâ đt bõ biïën àưång. Do àố àõa hònh úã àêy rêët
àún giẫn. Nhûäng cao ngun cố àưå cao 1000 - 2000m tûúng ûáng vúái
nhûäng vng ấp thêëp àûúåc bao quanh búãi mưåt dẫi dưëc àûáng khưng liïn
tc cao hún 5000m, àiïín hònh lâ dậy Drakensberg. Cấc dưëc àûá
ng nây
cố àưå cao lúán hún úã phđa àưng nam vâ phđa àưng. Tûâ 10- 30O vơ nam,
khu vûåc nây àûúåc àùåc trûng búãi mưåt sûå phên àúái khđ hêåu thån lúåi,
àêìu tiïn lâ khđ hêåu nhiïåt àúái rưìi àïën khđ hêåu nhiïåt àúái khư vâ cëi
cng lâ cấc àúái khđ hêåu ưn hoâ nống. Tuy nhiïn sûå phên àúái khđ hêåu
nây cng thay àưíi do sûå mêët cên àưëi ca cấ
c bïì mùåt àẩi dûúng vúái cấc
loẩi giố chđnh vâ do sûå chïnh lïåch àõa hònh. Nhûäng cún giố tđn phong
thưíi theo hûúáng àưng nam chó tûúái nûúác cho cấc vng àõa hònh vâ cấc
khu vûåc ven biïín phđa àưng vâo ma nống, tûâ thấng 10- thấng 4. Vâo
cấc thấng 1, 2 nhûäng vng nây côn chõu ẫnh hûúãng ca giố ma ÊËn
Àưå tûâ phûúng bùỉc. Lûúång mûa giẫm dêìn tûâ
àưng sang têy, tûâ ven

biïín àïën vng nưåi àõa. Hiïån tûúång nây giẫi thđch sûå hònh thânh cấc
sa mẩc trong vng ấp thêëp trung têm ca Kalahari vâ Namibi thåc
Àẩi Têy Dûúng. Bùỉt àêìu tûâ thấng 4, sûå thưíi ngûúåc lẩi ca giố ma àậ
kếo theo mưåt vâi cún mûa ma àưng tûâ mi Cap - vng duy nhêët cố
khđ hêåu Àõa Trung Hẫi àùåc biïåt. Chđnh vò àùåc àiïím khđ hêå
u nhû trïn
nïn cng rêët dïỵ hiïíu khi phêìn lúán dên têåp trung úã vng ven biïín
phđa nam vâ phđa àưng vâ trïn cấc cao ngun. Hún nûäa àa sưë cấc
ngìn khoấng têåp trung dûúái lông àêët ca cấc cao ngun nây, nhêët
lâ úã miïìn nam Chêu Phi. Tẩi àêy xët hiïån nhûäng trung têm kinh tïë
lúán trong khu vûåc.
Biïën àưíi vïì chđnh trõ ca nïìn cưång hôa miïìn nam Chêu Phi tûâ sau
nhûäng cå
c bêìu cûã nùm 1994 àậ àấnh dêëu mưåt thúâi k bêët ưín àõnh
trïn toân khu vûåc, àùåc biïåt lâ àưëi vúái nhûäng qëc gia bõ lïå thåc
nhiïìu nhû Bưët-xoa-na, Lesotho, Swaziland vâ Zimbabụ.
 Nhûäng tiïìm nùng vïì tâi ngun mỗ.
Sûå dưìi dâo ca cấc ngìn tâi ngun khoấng àậ gip miïìn nam
Chêu Phi àûúåc xïëp vâo hâng àûáng àêìu vïì
sẫn lûúång khoấng khai
G−¬ng mỈt thÕ giíi hiƯn ®¹i
332

thấc cng nhû vïì trûä lûúång khoấng (sau Nga vâ Bùỉc M cố diïån tđch
lúán hún nhiïìu). Thêåt vêåy, miïìn nam chêu Phi cố cấc ngìn tâi
ngun khoấng giâu cố vïì trûä lûúång vâ sưë lûúång àẫm bẫo cho khu
vûåc nây cố àiïìu kiïån thån lúåi àïí phất triïín kinh tïë. Àố ch ëu lâ
cấc ngìn nùng lûú
ång, khoấng sẫn chiïën lûúåc trong àố phẫi kïr àïën
mỗ kim cûúng úã Kimberley, vâng úã Witwatersrand lâ nhûäng ngưìn lûåc

chđnh ca sûå phất triïín kinh tïë trong vng vâ ca cấc cưng ty mỗ lúán
úã miïìn nam chêu Phi. Chng ta biïët rùçng àêy lâ khu vûåc àûáng àêìu
trïn thïë giúái vïì sẫn lûúång vâng, chiïëm khoẫng 30% tưíng sẫn lûúång
vâng q
ëc tïë, àûáng thûá hai trong sưë cấc qëc gia sẫn xët titan, crưm
vâ mangan. Ngoâi ra miïìn nam chêu Phi côn chiïëm 25% trûä lûúång
kim cûúng ca thïë giúái. Nhûäng qëc gia nùçm úã vng ngoẩi biïn cng
cố tiïìm nùng khoấng sẫn àấng kïí, tuy trûä lûúång cố đt hún miïìn nam
chêu Phi: kim cûúng úã Bưët-xoa-na, Namibi, Ùngưla vâ Swaziland,
uranium úã Namibi, àưìng vâ cưban úã Zùmbia, Bưët-xoa-na vâ
Mưzùmbic.
 Dên cû phên bưë khưng àï
ìu.
Cû dên da àen cố mùåt khùỉp núi trïn lậnh thưí chêu Phi, thêåm chđ
ngay úã miïìn nam Chêu Phi núi têåp trung mưåt thiïíu sưë da trùỉng nùỉm
quìn lûåc ch chưët vïì kinh tïë vâ chđnh trõ.
Nùçm trïn mưåt diïån tđch gêëo 10 lêìn diïån tđch nûúác Phấp nhûng dên
sưë chêu Phi chûa bùçng 2 lêìn dên sưë Phấp. Miïìn nam chêu Phi lâ núi
àưng dêm nhêët, àûúåc bao quanh búãi 9 qëc gia àưåc lêåp (tđnh cẫ
Namibi kïí tûâ nùm 1990) cố kđch thûú
ác àa dẩng nhûng cấc nûúác nây
àïìu thua kếm cấc vng phđa nam vïì sûác mẩnh kinh tïë vâ dên sưë. Sûå
phên chia cấc qëc gia lâ kïët quẫ ca quấ trònh phên chia thåc àõa.
Tûâ cëic thïë k 15, Ùngưla vâ Mưzùmbic bõ Bưì Àâo Nha quẫn l,
Namibi lâ thåc àõa ca Àûác. Cấc miïìn còn lẩi lêìn lûúåt bõ sất nhêåp
vâo vûúng qëc Anh. Vng lậnh thư
í nây rêët rưång lúán, tûâ cấc miïìn
thåc àõa c lâ mi cap vâ nhâ nûúác tûå do Orange,Transvaal kếo dâi
lïn phđa bùỉc túái têån Copperbelt. Àêy lâ kïët quẫ ca nhûäng hiïåp àõnh
àûúåc k kïët giûäa cấc bïn, nhûäng cåc chinh phc thåc àõa vâ nhûäng

sûå àống gốp cho viïåc xêy dûång hïå thưëng àûúâng sùỉt hóåc nhûä
ng cåc
chuín nhûúång quìn khai thấc mỗ. Àố cng lâ hêåu quẫ ca viïåc ấp
dng låt àưëi vúái cấc thåc àõa. Hún cẫ sûå cố mùåt ca ngìn tâi
ngun phong ph úã miïìn nam vâ sûå xët hiïån ca bổn thûåc dên,
viïåc ấp dng låt phấp nây àậ dêỵn àïn mưåt sûå phên chia khưng àưìng
vïì cấc ngìn ca cẫi vâ khưng gian: nhûäng kễ xêm lûúåc, bổn thûåc
dên àûúåc hûúãng nhûäng vng mỗ, nhûäng mẫnh àêët mâu múä vâ sưëng
G−¬ng mỈt thÕ giíi hiƯn ®¹i
333

trong nhûäng thânh phưë lúán trong khi àố nhûäng ngûúâi dên chêu Phi
chó àûúåc súã hûäu cấc àõa hẩt nghêo trûä lûúång khoấng sẫn vâ sưëng lïå
thåc vâo thûåc dên da trùỉng. Botswana, Lesotho vâ Swaziland lâ
nhûäng nûúác kïë thûâa chđnh sấch nây, cng giưëng nhû ngûúâi dên Bùng-
tu úã miïìn nam chêu Phi. Nhû vêåy, dên cû trong khu vûåc cố mưåt lõch
sûã chung àùåc trûng búãi nhûäng sûå di dên vâ pha tẩ
p, àiïín hònh lâ
truìn thưëng di dên túái cấc vng mỗ, nhêët lâ mỗ vâng úã phđa nam.
Dên cû úã àêy mang tđnh pha tẩp, 90% lâ ngûúâi dên chêu Phi da àen
sûã dng ngưn ngûä Bùng-tu. úã miïìn nam chêu Phi tđnh khưng thìn
nhêët ca cû dên àậ lâm xët hiïån nhûäng dên tưåc thiïíu sưë cố quìn
lûåc kinh tïë chđnh trõ, vúái t lïå lâ 26 - 30% trong àố 15 - 18% lâ dên da
trùỉng vâ 11% lâ dên ngoẩi lai gư
ëc ÊËn Àưå. Mûác àưå phất triïín giûäa
miïìn nam Phi vâ cấc qëc gia lên cêån rêët chïnh lïåch nhau. Bïn cẩnh
àố cng cố sûå mêët cêm àưëi lúán vïì àiïëu kiïån sưëng giûäa cấc nûúác miïìn
nam chêu Phi nây. Thêåt vêåy, tíi thổ trung bònh ca dên toân miïìn
nam Phi lâ 62 nùm, cao hún úã Botsvana (59 nùm), Zimbabụ (60
nùm). T lïå m chûä ca khu vûåc lâ 30%, nghơa la

â cao hún úã Bưët-xoa-
na vâ Swaziland vâ Lestho lâ cấc nûúác cố thu nhêåp bònh qn àêìu
ngûúâi thêëp hún cấc qëc gia thåc miïìn nam chêu Phi.
 Dên cû khưng àưìng nhêët.
Dên cû Nam Phi rêët àa dẩng vâ phûác tẩp vïì ngưn ngûä, tưn giấo vâ
cấch sưëng. Theo nhûäng bẫn nghiïn cûáu chđnh thûác, cố bưën nhốm dên
tưåc vâ ngưn ngûä: ngûúâi chêu Phi, ngûúâi lai (ngûúâi da mâu), ngûúâi
chêu Êu vâ ngûú
âi ÊËn Àưå. Nhốm lúán nhêët lâ nhốm ngûúâi Phi nối tiïëng
Bantu, cố khoẫng hún 28 triïåu. Nhốm nây gưëm 9 dên tưåc khấc nhau.
Trïn thûåc tïë cấc dên tưåc nây tẩo ra 4 hổ ngưn ngûä, 2 trong sưë àố
chiïëm hún 90% dên chêu Phi. Nhốm ngûúâi Nguni chiïëm 57% lẩi gưìm
4 nhốm nhỗ hún: Zulu, Soda, Sazi vâ Ndïbïlï. Nhốm Sưtư, 36%, gưìm
3 nhốm nhỗ: ngûúâi Sưtư phđa bùỉc, ngûúâi Sưtư phđa Nam vâ ngûúâi Sưtư
phđa Têy. Ngûúâ
i Êu sưë lûúång đt hún, khoẫng 5 triïåu ngûúâi, gêìn 60%
dên nối tiïëng Hâ Lan. Hổ lâ con chấu ca thûåc dên Hâ Lan, trûúác
àêy gổi lâ ngûúâi Bự, nay gổi lâ ngûúâi Africanï, cố khoẫng 35% dên
nối tiïëng Anh. Nhûäng nhốm ngûúâi Bantu àêìu tiïn di chuín vïì phđa
Nam, àïën sưng Fish vâo thïë k 15. Dên cû chêu Êu cưí xûa cng àậ
sưëng úã chêu Phi, àiïìu nây àûúåc ghi nhêån bùçng viïåc ngûúâ
i Hâ Lan àïën
àõnh cû úã Cap vâo nùm 1652. Con chấu hổ lâ kïët quẫ ca sûå lai tẩo
vúái nư lïå- ngûúâi da mâu, chiïëm 10% dên sưë. Ngûúâi Anh biïën núi àêy
lâm thåc àõa vâo nùm 1814. Viïåc hu bỗ chïë àưå nư lïå tûâ nùm 1834
àậ tẩo nïn sûå thay àưíi lúán cho ngûúâi Bự: hổ àậ thânh lêåp nûúác cưång
G−¬ng mỈt thÕ giíi hiƯn ®¹i
334

hoâ tûå do Orange vâ Transvaal, múã ra thúâi k khai thấc kim cûúng

nùm 1870 vâ khai thấc vâng nùm 1885. Ngûúâi Anh tiïën hânh giấm
sất toân bưå vng àêët bêët chêëp cấc cåc xung àưåt kếo dâi àïën têån nùm
1902. Sau àố mưåt bẫn thoẫ thån àậ liïn kïët ngûúâi Anh vúái ngûúâi
Bự. Cấc dên tưåc thiïíu sưë trúã thânh sưë lûúång àưng, àïën nùm 1994 nố
àậ kếo theo sûå lïå thåc ca cấc dên tưåc chêu Phi vïì tònh trẩng vư sẫn
hoấ ca hổ. Nhốm dên cû thûá tû lâ ngûúâi ÊËn Àưå, hổ giưëng ngûúâi chêu
Ấ. Hổ lâ con chấu ca ngûúâi ÊËn Àưå bõ thûåc dên Anh tuín chổn ài
khai phấ vâ lâm viïåc úã Natal, núi hổ sưëng àïën têån bêy giúâ.
 Mưåt sûå quẫn ly
á khưng àưìng àïìu.
Khi lïn nùỉm chđnh quìn vâo nùm 1984, Àẫng dên tưåc Africanï
àûúåc thûâa hûúãng mưåt bưå mấy chđnh quìn lêåp phấp mang tđnh phên
biïåt cao tûâ thúâi thåc àõa. Hïå thưëng Aparthai àêíy mẩnh viïåc phên
biïåt giûäa cấc chng tưåc, àấp ûáng nhûäng khất vổng ca ngûúâi da àen-
tđnh tûå quët. Tuy nhiïn chó cố mưåt bưå phêån ngûúâi da trùỉng mêët
quì
n lûåc vâ tâi sẫn. Theo cấch hổ nghơ “mưåt gia àònh da trùỉng vơ
àẩi” úã Nam Phi cố đch lúåi bùçng 10 nhâ nûúác ca ngûúâi da àen (hóåc lâ
ngûúâi Bantu da trùỉng hóåc lâ ngûúâi Omúlùng). Ngûúâi da àen chó cố
khoẫng 13% àêët àai. Mưỵi ngûúâi dên da àen båc phẫi trúã thânh cưng
dên ca mưåt trong sưë ch nhên da trùỉng, hổ thêåm chđ mêët cẫ quìn
cưng dên. Bưën trong sưë nhûäng v
ng àêët àố àậ àûúåc àưåc lêåp. Trûúác
àêy àố lâ nhûäng núi mâ ngûúâi da trùỉng sûã dng nhûäng ngûúâi cưng
dên da àen lâm mc àđch kinh tïë. Cấc khoẫn tiïìn lúán ch ëu àïën tûâ
nhûäng ngìn thu nhêåp ca ngûúâi lao àưång nhêåp cû, hổ àống gốp
khoẫng 4% thu nhêåp vâo tưíng sẫn phêím qëc nưåi ca Nam Phi.
Pretoria chõu trấ
ch nhiïåm khoẫng tûâ 45% àïën 80% ngên sấch ca hổ.
Cố thïí nối rùçng, 13 triïåu ngûúâi chiïëm hún 40% dên sưë Nam Phi chó

àûúåc thûâa hûúãng dûúái 20% ca cẫi ca nûúác mònh.
Cấc “nhâ nûúác” bõ Prútoria ấp àùåt chùèng bao giúâ àûúåc cưång àưìng
qëc tïë biïët àïën. Mûúâi triïåu ngûúâi da àen lâm viïåc trong cấc khu vûåc
ca ngûúâi da trùỉng. 99% cưng viïå
c lâ lao àưång chên tay, 5% lâ cấc
viïåc cố sûã dng k thåt. Tren thûåc tïë, ngûúâi da àen úã Nam Phi cố
mûác sưëng gêìn nhû mûác sưëng ca ngûúâi dên lấng giïìng nhû Botsvana,
Zimbabụ, Swazilawng, nhûng dên úã cấc nûúác nây lẩi tẩo ra đt ca
cẫi vêåt chêët. Sûå khưng bònh àùèng úã Nam Phi côn nhêån biïët àûúåc qua
sûå chïnh lïåch giâu nghêo, thấi àưå phên biïå
t àưëi xûã, sûå hấch dõch
trong viïåc kiïím tra giêëy túâ ài lẩi.
G−¬ng mỈt thÕ giíi hiƯn ®¹i
335

Tûâ khi Nelsún Manàïla, nhâ lậnh àẩo ca tưí chûác A.N.C àûúåc giẫi
phống cng vúái viïåc hu bỗ nhûäng àẩo låt ca ch nghơa Aparthai,
nùm 1991, cấc nûúác phûúng Têy àậ xoấ bỗ trûâng phẩt kinh tïë vúái chïë
àưå ca Prútoria. Hún nûäa, Nam Phi àậ tiïën hânh nhûäng cåc bêìu cûã
úã àa chng tưåc tûâ nùm 1994. Cấc doanh nghiïåp phûúng Têy àậ trúã la
åi
Nam Phi. Nhu cêìu kinh tïë xậ hưåi àang lúán dêìn. Mưåt nûãa dên da àen
thêët nghiïåp, nhu cêìu vïì nhâ úã rêët lúán, tuy nhiïn Nam Phi cng cố
thïë mẩnh vïì kinh tïë nhû hïå thưëng ngên hâng, mẩng lûúái giao thưng,
du lõch... Nhûäng thïë lûåc àưëi àõch úã Nam Phi vêỵn côn nhiïìu, àố lâ bổn
cûåc àoan da trùỉng tinh ranh nïn con àûúâng vêỵn côn nhiïìu chưng gai.
 Chêu phi bấn cêì
u nam: tûâ ùngưla àïën Mưzùmbic.
Chđn nûúác Ùngưla, Namibi, Bưët-xoa-na, Zimbabụ, Zùmbia,
Malavi, Mưzùmbic, Lúdưtư vâ Svazilawng tẩo nïn mưåt vânh àai úã cûåc

nam chêu Phi trïn àẩi lc. Cấc nûúác nây cố sưë dên bùçng Phấp nhûng
diïån tđch lẩi lúán hún gêëp 10 lêìn. Trûâ Lúdưtư vâ Malavi côc phêìn lúán
cấc nûúác àïìu cố nhûäng ngìng tâi nguyn àẫm bẫo cho sûå phất
triïín kinh tïë vâ nêng cao àiïìu kiïån sưëng cho nhên dên. Tuy nhiïn
va
âo àêìu hay giûäa nhûäng nùm 70, hêìu hïët cấc nûúác nây gùåp khố khùn
vïì chđnh trõ. Kinh tïë Ùngola vâ Mozawmbic bõ ngûng trïå vò cấc cåc
xung àưåt vâ cấc cåc khng hoẫng toân diïån. Nhûng khố khùn nây
xët phất tûâ mënấp àùåt cấc nûúáu lấng giïìng phẫi tn theo cấch
tưí chûác kinh tïë ca riïng mònh. Tûâ viïåc bậi bỗ khïë
ûúác àïën sûå sp àưí
ca cấc nûúác àưng Êu trong viïåc cên bùçng thïë giúái mang tđnh chiïën
lûúåc, thïm vâo àố lâ sûå chên ếp ca phûúng Têy múái àêy àậ gêy ra
cấc hêåu quẫ nghiïm trổng. Theo mưåt nghơa nâo àố, cấc nûúác phûúng
Têy cố thïí sệ vơnh viïỵn ngûå trõ nïìn kinh tïë Nam Phi. Nhûng àưëi vúái
mưåt bưå phêån dên úã Nam Phi vâ phêìn cô
n lẩi ca bấn cêìu nam Chêu
Phi thò nam Chêu Phi ph thåc vâo cấc nûúác phûúng Têy trong
nhiïìu lơnh vûåc, đt ra lâ vïì mùåt kinh tïë.
 Tiïëp sau thúâi thåc àõa.
Gấnh nùång thåc àõa vêỵn côn àê nùång lïn tưí chûác vng vâ nïìn
kinh tïë trong vng côn lẩi ca Chêu Phi.
Cấc cåc xung àưåt trong vng vâo thïë k 19 giẫi thđch rộ tònh hònh
hiïån nay. Cùng thùè
ng xẫy ra giûäa cấc nhốm dên cû cố liïn quan àïën
viïåc giûä àêët, àố lâ nhốm ngûúâi Sưtư, ngûúâi Tswana vâ ngûúâi Xoda.
Cấc nhốm khấc lẩi tòm cấch chiïëm nhûäng vng àêët múái, àố lâ nhốm
ngûúâi Zulu, ngûúâi Nàïbïlï vâ ngûúâi Bự, hổ àậ di cû ưì ẩt àïën àưng
G−¬ng mỈt thÕ giíi hiƯn ®¹i
336

bùỉc. Tûâ khi ngûúâi Anh thưn tđnh vng Natal vâo nùm 1843, tònh hònh
trúã nïn phûác tẩp, nố cố ẫnh hûúãng àïën ngûúâi Anh, ngûúâi Bự vâ cẫ
dên cû trong vng. Àïën cëi thïë k, ngûúâi Chêu Phi chõu sûå bẫo hưå
trûåc tiïëp hóåc giấn tiïëp ca ngûúâi chêu Êu, ch ëu lâ àïë qëc Anh.
Trong khi phẫi bêån têm kiïím tra cấc vng àưìn àiïìn úã miïìn dun
hẫ
i vâ cấc hêìm mỗ, Anh àậ têåp húåp 4 tónh ca Nam Phi thânh liïn
bang Phodếsies vâ Nyssalan (hiïån nay lâ Zimbabụ, Zambia vâ
Malavi). Ba chïë àưå bẫo hưå vâ phấo àâi àâi ca cấc nhốm dên tưåc bõ
li tâ búãi chiïën tranh, Tsvana vâ Sưtư àậ u cêìu ngûúâi Anh bẫo hưå
àïí chưëng lẩi ngûúâi Bự úã Botswana vâ úã Lúsưtư.
Quấ trònh thåc àõa hoấ trong vng vêë
p phẫi sûå chưng àưëi dai
dẫng, kïët quẫ lâ ngûúâi dên Chêu Phi vêỵn bõ ấp àùåt: Ùngưla vâ
Mưzùmbđc dûúái sûå cai trõ ca Bưì Àâo Nha, úã phđa Têy Nam lâ sûå
thưëng trõ ca Àûác (vng nây bêy giúâ lâ Nambia). Cấc cåc xung àưåt
kếo dâi àïën têån cëi nhûäng nùm 20. Àêìu thïë k 20, cấc thåc àõa
phđa Nam nây cố nïìn nưng nghiïåp rêët phất triïí
n, viïåc khai thấc dêìu
mỗ àûúåc múã rưång, cú súã hẩ têìng, àûúâng sùỉt vâ cấc hẫi cẫng khấ thån
lúåi. Ngoâi miïìn bùỉc Rưàïdi, Nyasalan, Badutolan, côn lẩi cấc vng
àêët Chêu Phi àïìu lâ ca ngûúâi Chêu Êu. Cû dên Chêu Phi sưëng úã cấc
vng àêët cùçn cưỵi, lẩc hêåu; nghïì nưng khưng ni sưëng nưíi hổ vâ hổ
àânh trúã
thânh nhûäng nhên cưng lâm nhûäng viïåc nùång nhổc úã cấc
àưìn àiïìn ca Mozùmbic, Ùngola vâ phđa têy nam Chêu Phi àïí cố àûúåc
nhûäng àưìng lûúng rễ mẩt. úã phđa àưng gưìm Nyassalan, Rưàïdi, nam
Mozawmbic vâ Svazilan, ngûúâi lao àưång àưí xư àïënlâm viïåc trong cấc
hêìm mỗ úã Nam Phi vâ Rưàedi hóåc trong cấc trang trẩica ngûúâi da

trùỉng.
 Nhûäng tiïìm nùng khưng àưìng àïìu.
Cố thïí
liïåt kï ra àêy cấc nûúác cố nïìn kinh tïë ph thåc vâo Nam
Phi: Botsvana, Svazilan, Lúdưtư. Cấc nûúác nây àậ àưåc lêåp nhûng lẩi
nùçm trong Hưåi hẫi quan Bấn cêìu Nam Phi. Cưng dên ca nhûäng
nûúác nây lâm viïåc úã Nam Phi. Nhûäng khu àêët trưìng nhỗ hểp, nhûäng
miïìn ni chùn thẫ gia scca Lúdưtư khưng àấp ûáng àûúåc nhu cêìu
ca cû dên. 40% àêët àai ca Svazilan cố ngì
n tâi ngun phong
ph: than, sùỉt,...àûúåc xët khêíut sang Nhêåt. Botsvana nùçm trïn dẫi
àêët nûãa khư cùçn phđa àưng nam. Dên cû úã àêy sưëng bùçng nghïì chùn
ni theo kiïíu trang trẩi vâ khai thấc niken, àưìng, mùngan, kim
cûúng dûúái hêìm mỗ, sẫn lûúång vûúåt cẫ sẫn lûúång ca Nam Phi.
Namibia bõ Nam Phi thưn tđnh tûâ lêu. Nûúác nây ấp dng låt phấp
theo ch nghơa phên biïåt chng tưåc.
G−¬ng mỈt thÕ giíi hiƯn ®¹i
337

Nhûäng vng àêët phò nhiïu lâ ca ngûúâi chêu Êu, nhûäng vng àêët
cùçn cưỵi côn lẩi lâ ca ngûúâi chêu Phi.
Cấc nûúác miïìn ven biïín khưng trấnh khỗi bõ ẫnh hûúãng ca Nam
Phi. Ùngola phẫi hûáng chõu sûå qëy nhiïỵu vïì mùåt qn sûå ca Nam
Phi cho àïën têån mậi nùm 1989, khi mâ nûúác nây cố àûúåc sûå ng hưå
ca cấc phong trâ
o dên tưåc úã Namibia vâ cấc liïn minh chđnh trõ ca
cấc nhâ lậnh àẩo. Lâ nûúác cố dên sưë đt, cao ngun rưång lúán nhûng
khư cùçn, trẫi dâi tûâ àưng àïën têy nam, nhûng Namibia cố mưåt àưåi
ng trđ thûác àưng àẫo, cố ngìn dêìu lûãa vâ kim cûúng phong ph.
Cấc cåc chiïën tranh àôi àưåc lêåp, sûå sp àưí ca nïìn kinh tïë thåc

àõa, tiïëp àố lâ
sûå ra ài cua ngûúâi Bưì Àâo Nha cng vúái nhûäng sai lêìm
ca cấc nhâ lậnh àẩo àậ lâm cho nïìn kinh tïë Namibia kiïåt qụå.
Chđnh sấch ca Nam Phi lâ ng hưå phe àưëi lêåp câng khiïën cho nïìn
kinh tïë ca nûúác nây thïm khố khùn. Mưzùmbic cng cố tònh hònh
tûúng tûå. Lâ nûúác cố nhûäng vng àêët phò nhiïu úã miïìn trung vâ miïìn
bùỉ
c (àiïìu hiïëm cố úã chêu Phi), Mưzùmbic cố thïí múã rưång diïån tđch àêët
trưìng, phất triïín tiïìm nùng thu àiïån vò cố nhiïìu thấc nûúác trong
vng, hún nûäa dên cû lẩi têåp trung àưng àc nhûng rưìi nïìn kinh tïë
cng rúi vâo tònh trẩng tưìi tïå nhû úã Namibia.
Malavi vâ Zùmbia nùçm úã xa trung têm hún, lổt úã giûäa. Malavi cố
mêåt àưå dên àưng àa, àêët àai phò nhiïu, dên cû sưëng têåp trung úã

phđa nam, nhûng àiïìu kiïån sưëng côn gùåp nhiïìu khố khùn, dên côn
phẫi ài lao àưång nhiïìu trong cấc hêìm mỗ ca Nam Phi. Nïìn kinh tïë
ca Zùmbia ch ëu dûåa vâo viïåc khai thấc àưìng vâ coban. Tûâ nùm
1975, giấ àưìng trïn thïë giúái giẫm khiïën nïìn kinh tïë ca àêët nûúác rúi
vâo tònh trẩng khố khùn, nưng nghiïåp bõ ẫnh hûúãng nhiïìu nhêët.
Cng trong bư
ëi cẫnh nây, Zimbabụ lẩi cố nïìn kinh tïë phất triïín
nhêët, mùåc d côn ph thåc nhiïìu vâo Nam Phi vïì viïåc bn bấn
trao àưíi vúái bïn ngoâi. Cao ngun Nam Phi lâ núi àûúåc khai thấc
nhiïìu nhêët àïí gip nưng nghiïåp phất triïín: trưìng thëc lấ, ngư, la
mò, bưng, chê, câ phï, mđa. Zimbabụ côn cố cấc thânh phưë lúán vâ
mưåt sưë nga
ânh cưng nghiïåp khấ phất triïín vò cố ngìn tâi ngun
phong ph: than, vâng, niken, mangan....
 Sûå biïën àưíi àõa chđnh trõ.
Cấc vng àêët thåc àõa ca Anh àang dêìn tiïën túái àưåc lêåp. Ùngưla

vâ Mưzùmbic dânh àûúåc àưåc lêåp sau nhiïìu nùm àêëu tranh chưëng chïë
àưå Salazar vâ Cactanư (1974) àưìng thúâi àêëu tranh chưëng cấc hïå tû
tûúãng sai lïåch ca mưåt bưå phêån dên ch
ng trong giai àoẩn hoâ bònh.
G−¬ng mỈt thÕ giíi hiƯn ®¹i
338

Sûå liïn minh ca cấc thïë lûåc úã Nam Chêu Phi (Bưì Àâo Nha,
Rưàïdi, Nam Phi) àậ lâm cho nïìn àưåc lêåp ca Zimbabụ bõ chêåm lẩi
àïën nùm 1980. Vâo nhûäng nùn 80, cấc qëc gia àêëu tranh chưëng chïë
àưå ca Nam Phi bùçng cấch ng hưå phong trâo chưëng ch nghơa phên
biïåt chng tưåc, ng hưå phong trâo dên tưåc úã Namibia. àõnh têåp
trung kinh tïë ca Hưåi liïn kïët vâ
phất triïín Chêu Phi àậ thânh cưng
trong viïåc têåp húåp àûúåc cấc nûúác, trûâ Namibia (vêỵn côn lâ thåc àõa)
vâ Nam Phi. Hiïåp hưåi àậ tiïën hânh can thiïåp trûåc tiïëp vâo Namibia,
Ùngưla vúái àõnh lâm mêët ưín àõnh tònh hònh trong nûúác vâ phấ hu
Mozùmbic bùçng cấch phong toẫ kinh tïë vâ nhûäng hoẩt àưång phấ rưëi
khấc. Cấc nûúác khấ
c vêỵn phẫi duy trò quan hïå lấng giïìng vúái nûúác
Nam Phi múái, mưåt nûúác mâ lậnh àẩo phêìn àưng lâ ngûúâi da àen àûúåc
bêìu tûâ cåc bêìu cûã àa chng tưåc nùm 1994.
♦ Mầagasca vâ ÊËn Àưå Dûúng
ÊËn Àưå Dûúng ra àúâi tûâ khi àẩi lc thúâi ngun thu àûúåc tấch ra
khỗi chêu lc ngun sinh mâ ngûúâi ta vêỵn gổi lâ Gondwana. Cấc
khưëi lu
åc àõa A Rêåp, chêu Phi, ÊËn Àưå, Austrêylia trưi dẩt sang phđa
têy, phđa bùỉc vâ phđa àưng trong khi vïì phđa nam nố múã rưång sang
hûúáng nam cûåc. Trong cấc chuín àưång àõa chêën tûâ xa xûa, cố mưåt
khu vûåc àậ tấch khỗi chêu Phi, mẫnh àêët êëy lâ Mầagasca- mưåt hôn

àẫo lúán úã ÊËn Àưå Dûúng vúái diïån tđch lâ 587000km2. Hôn àẫo àûáng
ngang vúái cấc àẫo khấc nùçm rẫi rấc trong phê
ìn phđa àưng ca ÊËn Àưå
Dûúng lâ kïët quẫ ca nhûäng chuín àưång ni lûãa. Phong cẫnh úã cấc
hôn àẫo nây rêët gêy êën tûúång, vđ d nhû cẫnh san hư úã àẫo Rï-uy-ni-
ưng.
ÊËn Àưå Dûúng lâ núi gùåp gúä ca cấc lìng vùn hoấ àïën tûâ ÊËn Àưå
(nhiïìu nhêët) - cng chđnh vò l do nây mâ nố cố tïn lâ Ê
Ën Àưå Dûúng,
A Rêåp vâ àưng Phi. Trong nhiïìu thïë k, nhûäng chiïëc thuìn bìm
ca ngûúâi A Rêåp àậ ài khùỉp cấc biïín giûäa vng Djibuti, Sumatra vâ
Cưmorú àïí trao àưíi bn bấn vâ truìn bấ àẩo Hưìi. Vâo thïë k 17,
ngûúâi Phấp vâ ngûúâi Anh àậ àïën mưåt sưë hôn àẫo nây: àẫo Rï-uy-ni-
ưng. lâ mưåt tónh hẫi ngoẩi cu
ãa Phấp, Mư-rđch-xú àậ cố àưåc lêåp nhûng
cû úã àêy vêỵn nối tiïëng Phấp. Viïåc chiïëm lâm thåc àõa cấc àẫo nây
kếo theo nhûäng àúåt nhêåp cû múái, àấp ûáng nhu cêìu vïì nhên cưng.
Tiïëp àïën lâ Trung Qëc vâ ÊËn Àưå cng cố dên lai tẩo giûäa nhiïìu
chng ngûúâi khấc nhau, do àố cố cấc nïìn vùn hoấ
khấc nhau.