Vai trò của quản lý nhà nước nhằm giảm rủi ro trong thực hiện hợp đồng mua bán cá tra giữa nông dân và doanh nghiệp

B
TR
CH

NG

GIÁO D C VÀ ÀO T O
I H C KINH T TP. H

CHÍ MINH

NG TRÌNH GI NG D Y KINH T FULBRIGHT
---o0o---

NGUY N PH

VAI TRÒ C A QU N LÝ NHÀ N
TRONG TH C HI N H P

NG LAM

C NH M GI M R I RO
NG MUA BÁN CÁ TRA

GI A NÔNG DÂN VÀ DOANH NGHI P

Ngành: Chính sách công
Mã s : 60340402

LU N V N TH C S CHÍNH SÁCH CÔNG
Ng

ih

ng d n khoa h c: PGS. TS Ph m Duy Ngh a

TP. H Chí Minh, n m 2013


i

L I CAM OAN

Tôi xin cam đoan lu n v n này hoàn toàn do tôi th c hi n. Các đo n trích d n và s li u s
d ng trong lu n v n đ u đ

c d n ngu n và có đ chính xác cao nh t trong ph m vi hi u

bi t c a tôi. Lu n v n này không nh t thi t ph n ánh quan đi m c a Tr
t thành ph H Chí Minh hay Ch

ng

i h c Kinh

ng trình Gi ng d y Kinh t Fulbright.

Thành ph H Chí Minh, n m 2013
Tác gi

Nguy n Ph

ng Lam


ii

L IC M

N

Tôi xin trân tr ng c m n quý th y cô gi ng d y t i Ch

ng trình Gi ng d y Kinh t

Fulbright đã t n tình gi ng d y, giúp đ tôi trong quá trình h c t p t i tr
lu n v n t t nghi p cu i khóa v đ tài “Vai trò c a qu n lý nhà n

ng và th c hi n

c nh m gi m r i ro

trong th c hi n h p đ ng mua bán cá tra gi a nông dân và doanh nghi p”.
v n này không th hoàn thành n u không đ

cs h

c bi t lu n

ng d n t n tình và góp ý ch nh s a

c a PGS.TS Ph m Duy Ngh a. Xin kính g i đ n Th y l i c m n sâu s c!
Trong th i gian làm lu n v n, tôi đ

c s giúp đ nhi t tình c a nhi u c quan và cá nhân

trong quá trình kh o sát, thu th p thông tin ph c v cho lu n v n. Tôi xin chân thành cám
n s nhi t tình đón ti p c a Ban giám đ c các doanh nghi p: Công ty CP Th y s n Bình
An, Công ty CP Ch bi n Th y s n Hi p Thanh, Công ty CP Nam Vi t, Công ty CP XNK
Th y s n C u Long đã đón ti p đ cùng trao đ i nh ng n i dung liên quan đ n đ tài. Xin
c m n Vi n Chi n l

c và Chính sách (IPSARD), Trung tâm Tin t c, ài truy n hình TP

H Chí Minh (HTV) đã cung c p các tài li u, t li u tham kh o. Xin cám n Hi p h i
Ngh nuôi và Ch bi n Th y s n An Giang (AFA) đã tr giúp trong vi c kh o sát các h
nông dân và doanh nghi p. Tác gi c ng xin c m n Ban V n đ ng Thành l p Hi p h i Cá
Tra Vi t Nam đã có nh ng thông tin h u ích khi đ
đ ng và đ

c tin t

c cùng làm vi c trong quá trình v n

ng giao so n th o đ án s n xu t và tiêu th cá tra, là c s ph c v

cho quá trình nghiên c u. Tác gi c ng xin c m n ban giám đ c Phòng Th

ng m i và

Công nghi p Vi t Nam (VCCI) chi nhánh t i C n Th , đ n v công tác, đã đ ng viên và

t o đi u ki n v th i gian cho quá trình nghiên c u đ

c hoàn t t.

Sau cùng, tác gi xin g i đ n l i cám n đ n quý cán b tr gi ng, qu n lý th vi n, phòng
máy tính c a Ch

ng trình và b n h c cùng khóa đã nhi t tình giúp đ trong quá trình tìm

ki m thông tin cho lu n v n. Xin kính g i l i cám n và l i chào trân tr ng!
C n Th , ngày 26 tháng 04 n m 2013
Tác gi

Nguy n Ph

ng Lam


iii

M CL C
L I CAM OAN ..................................................................................................................... i
L I C M N .......................................................................................................................... ii
TÓM T T ................................................................................................................................ v
DANH M C CÁC T

VI T T T ...................................................................................... vii

DANH M C CÁC B NG BI U VÀ H P ........................................................................... ix
DANH M C

CH

TH , HÌNH V , S

............................................................................. x

NG 1: GI I THI U...................................................................................................... 1
1.1 B i c nh chính sách .................................................................................................. 1
1.2 V n đ chính sách ..................................................................................................... 1
1.3 M c tiêu và câu h i nghiên c u ................................................................................ 2
1.4 Ph m vi nghiên c u .................................................................................................. 2
1.5 D li u thu th p ........................................................................................................ 3
1.6 B c c lu n v n......................................................................................................... 4

CH

NG 2: PH

NG PHÁP LU N VÀ KHUNG PHÂN TÍCH ...................................... 6

2.1

Quan h mua bán trong ngành nông nghi p và th t b i c a th tr

2.1.1

Các giai đo n phát tri n nông nghi p ................................................................. 5

2.1.2

Chu i giá tr ngành cá tra Vi t Nam ………. ..................................................... 7

2.1.3

Th t b i c a th tr

2.1.4

M t s mô hình thu mua nông s n

c u

.......................................................................................................................... 11

ng mua bán cá tra nguyên li u ………. ........................... 10
Vi t Nam ph c v cho quá trình nghiên

2.1.5 Chính sách thu mua lúa g o và trái cây

các n

c ................................................. 15

2.2 Ngành th y s n Vi t Nam và s can thi p c a nhà n
CH

ng. ............. 5

NG 3: PHÂN TÍCH M I QUAN H

c ....................................... 20

MUA BÁN NÔNG S N GI A

DOANH NGHI P VÀ NÔNG DÂN ........................................................................... 21


iv
3.1 Th c tr ng tình hình nuôi và mua bán nông th y s n t i BSCL.......................... 21
3.2 Nh ng r i ro trong quá trình nuôi và cung ng nguyên li u th y s n

Vi t Nam 21

3.3 Phân tích nh ng v n đ liên quan đ n quan h mua bán ........................................ 24
3.2.1 M i quan h mua bán d

i góc đ quan h xã h i .............................................. 25

3.2.2 M i quan h mua bán d

i góc l i ích kinh t .................................................... 26

3.2.3 M i m i quan h mua bán d
3.2.4 M i quan h mua bán d

i góc th ch và pháp lu t hi n hành................... 28

i góc đ các t ch c liên quan.................................... 33

3.3 S đi u ti t c a chính ph trong th tr

CH

ng nguyên li u th y s n .......................... 36

NG 4: KI N NGH CHÍNH SÁCH T NG C

NG VAI TRÒ C A NHÀ N

C

NH M GI M R I RO TRONG MUA BÁN NÔNG S N ................................................. 38
4.1 Nh ng v n đ phát hi n trong đ tài nghiên c u .................................................... 38
4.2 Nh ng gi i pháp khuy n ngh ................................................................................. 39
4.3 Nh ng h n ch c a lu n v n ................................................................................... 41
TÀI LI U THAM KH O…………………………………………………………… 43
PH L C……………………………………………………………………............ . 46


v

TÓM T T
Nông nghi p là ngành kinh t quan tr ng, có nh h
chung c a đ t n

ng l n trong phát tri n kinh t

c. Chính nông s n đã đ a Vi t Nam tr thành qu c gia xu t kh u đ ng

đ u v các m t hàng: g o, cà phê, cá tra… trên th gi i.
M c dù phát tri n nhanh và đóng góp l n cho n n kinh t trong th i gian qua

nh ng nông nghi p v n còn nhi u h n ch và d b t n th

ng. Chu i giá tr còn nhi u

đi m y u, trong đó cung ng nguyên li u đ u vào cho s n xu t là v n đ l n mà
chính nông dân và doanh nghi p đang ph i đ i phó hàng ngày, đã và đang nh h

đó

ng l n

đ n n ng l c s n xu t và c nh tranh c a nông nghi p nói chung và ngành cá tra nói riêng.
Trong chu i giá tr s n xu t, cung ng nguyên li u là phân khúc quan tr ng, n u
n đ nh s góp ph n cho chu i giá tr đ t hi u qu . Dù có đi u ki n t nhiên thu n l i
nh ng th c t vi c s n xu t, cung ng nguyên li u cho s n xu t luôn trong tình tr ng th a,
thi u và giá c bi n đ ng th t th

ng trong nhi u n m qua. T th c t c a ngành, đ tìm

hi u nguyên nhân d n đ n tình tr ng mua bán không n đ nh gi a cung ng và tiêu th
nguyên li u nông s n, đ tài ti n hành phân tích, tìm hi u nh ng r i ro trong quá trình thu
mua nông s n và nh ng y u t tác đ ng khác liên quan đ n các v n đ chính sách công.
N i dung nghiên c u chính là t p trung vào m i quan h mua bán nguyên li u cá tra thông
qua h p đ ng gi a hai ch th là nông dân và doanh nghi p. V n đ chính sách công đ

c

xác đ nh g m: Nh ng nguyên nhân nào đã d n đ n h p đ ng mua bán nông s n gi a
nông dân và doanh nghi p th

ng xuyên b vi ph m? Trong c ch th tr

ng, nhà n

c

có nên tham gia đi u ti t b ng các công c th ch đ giúp m i quan h mua bán hi u qu
h n? Vi c quy đ nh giá thu mua nguyên li u c a nhà n

c có t o tính kh thi, đ m b o

l i ích cho c nông dân và doanh nghi p? và Chính ph có c n ph i đi u ch nh các chính
sách hi n t i đ gi m t n th t cho ngành nông nghi p?
K t qu nghiên c u cho th y, có nhi u y u t là nguyên nhân nh h

ng đ n m i

quan h mua bán gi a doanh nghi p và h nông dân. V n xã h i là y u t quan tr ng, hi n
đang gi m sút do quá trình c nh tranh, kinh doanh ch y theo l i nhu n, không tuân th
theo nh ng quy t c v n đ

c g y d ng tr

c đây trong xã h i đã làm ni m tin gi a ng

mua và bán m t d n, d n đ n nhi u doanh nghi p và c ng
d ch.

i

i nuôi gia t ng chi phí giao

góc đ l i ích kinh t , do các ch th luôn mu n đ t l i ích tr

c m t c a mình


vi
nên s n sàng phá b nh ng cam k t tr

c đó. M t phát hi n c a đ tài cho th y, do thi u

thông tin, nông dân “mù” thông tin hay kinh t h c g i là thông tin b t cân x ng thì m t
khi thông tin b t cân x ng s d n đ n m i quan h kinh t không hài hòa v l i ích, làm
t ng s c ép trong th

ng l

ng mua bán nên khi b thi t h i, m t trong các bên s ti n t i

vi ph m cam k t đ đ m b o l i ích riêng c a mình. Thông tin b t cân x ng là nguyên
nhân d n đ n th t b i c a th tr

ng.

góc đ th ch và h th ng pháp lý, nh ng v n

b n pháp lu t hi n hành không có nhi u tác d ng h u ích và đ m b o l i ích hay gi m
thi u r i ro cho các bên. Tính hi u qu c a v n b n pháp lu t khi ban hành và kh n ng
th c thi ch a cao d n đ n các ho t đ ng mua bán và s n xu t ch bi n ch a th gi i quy t

h t nh ng bi n đ ng v l

ng cung và giá c . Bi n pháp ch tài hi n c ng ch a đ m nh

đ khuy n khích ho c ràng bu c các bên tham gia nghiêm túc mua bán theo h p đ ng hay
s n sàng kh i ki n khi có tranh ch p.
T nh ng k t qu nghiên c u phát hi n đ

c, đ tài đã đ a ra nh ng gi i pháp đ

xu t, g m (1) C i thi n và s a đ i các v n b n pháp lu t liên quan đ n quá trình mua bán
nông s n, trong đó c th m t s lu t, ngh đ nh c a chính ph c n chi ti t, thi t th c, rõ
ràng h n nh m gi i quy t nh ng v n đ khó kh n c a ngành, đ ng th i c n thay đ i đ
t ng c

ng bi n pháp ch tài c a lu t đ i v i các bên tham gia, khuy n khích các bên tôn

tr ng pháp lu t thông qua h p đ ng đã ký k t; (2) T ng c

ng vai trò và ho t đ ng c a

các t ch c nh : hi p h i ngành hàng, h p tác xã, trung tâm khuy n nông…giúp cung c p
thông tin th tr

ng cho nông dân hi u qu h n và tr giúp các bên đ m b o l i ích trong

quá trình mua bán và (3) Nhà n
các đ i t

c tr giúp các ch

ng trình h tr đào t o ki n th c cho

ng tham gia, đ c bi t là nông dân s n xu t đ đ m b o hài hòa l i ích, t o s

n đ nh cho cung ng nguyên li u và t ng trách nhi m xã h i c a ng

i dân.


vii

DANH M C T

VI T T T

T vi t t t

Tên ti ng Anh

Tên ti ng Vi t

AFA

An Giang Fisheries Association

Hi p h i Ngh nuôi và Ch bi n Th y
s n An Giang

AVRDC

Asian Vegetable Research

Trung tâm Phát tri n Rau qu Châu Á

Devlopment Center
ATVSTP

An toàn v sinh th c ph m

B NN& PTNT

B Nông nghi p và Phát tri n Nông
thôn

BULOG

Bureau of Logistic Indonesia

BSCL

C quan H u c n Indonesia
ng b ng sông C u Long
H p tác xã

HTX
Institute of Policiy and Strategy for

Vi n Chính sách và Chi n l

Agriculture and Rural Development

tri n Nông nghi p Nông thôn

MDF

Mekong Development Fund

Qu Phát tri n Mekong

OECD

Organisation for Economic Co-

T ch c H p tác và Phát tri n Kinh t

IPSARD

c Phát

operation and Development
PPP

Public Private Partnerships

H p tác Công t

TTKC

Trung tâm Khuy n công

TTKN

Trung tâm Khuy n nông
y ban Nhân dân

UBND

ng đô la M

USD

United State Dollar

VASEP

Vietnam Association of Seafood

Hi p h i Ch bi n và Xu t kh u Th y

Exporters and Producers

s n Vi t Nam

Vietnam Bank for Agriculture and

Ngân hàng Nông nghi p và Phát tri n

Rural Development

Nông thôn Vi t Nam

VBSP

Vietnam Bank for Social Policies

Ngân hàng Chính sách Xã h i Vi t Nam

VICOFA

Vietnam Coffee and Cocoa

Hi p h i Cà phê Ca Cao Vi t Nam

VBARD

Association


viii
VFA

Vietnam Food Association

Hi p h i L

ng th c Vi t Nam

WB

World Bank

Ngân hàng Th gi i

WTO

World Trade Organization

T ch c Th

ng m i Th gi i


ix

DANH M C CÁC B NG BI U VÀ H P
B ng 3.1 ánh giá hi u qu c a các v n b n pháp lu t theo tiêu chí OECD ........................ 30
H p 3-1: Nh n đ nh c a lu t s v kh n ng th

ng l

ng đàm phán h p đ ng c a nông

dân…………………………………………………………………………………………. 27
H p 3-2: Quy đ nh v th i gian gi i quy t tranh ch p t i tòa án

Vi t Nam……………

30

H p 3-3: Quy đ nh v bi n pháp kh n c p t m th i trong quá trình gi i quy t tranh
ch p………………………………………………………………………………………… 32


x

DANH M C

TH , HÌNH V , S

Hình 2.1- Chu i giá tr cá tra Vi t Nam .................................................................................. 7
Hình 2.2- Mô hình “cánh đ ng m u l n” c a Công ty BVTV An Giang ............................. 12
Hình 2.3- Mô hình h p tác Công t trong phát tri n cà phê t nh aklak .............................. 13
Hình 2.4- Mô hình đi u ph i h p tác PPP ngành cà phê t nh Daklak ................................... 14
Hình 2.5- Mô hình thu mua nông th y s n c a Metro Cash and Carry Vi t Nam. ............... 14
Hình 2.6- Mô hình tr ng và thu mua rau qu t i ài Nam, ài Loan. .................................. 16
Hình 2.7- Kim ng ch s n l

ng và giá cá xu t kh u đ n n m 2012…………….………… 19

Hình 2.8- Quy ho ch di n tích và s n l

ng nuôi cá tra vùng BSCL đ n 2020 ................. 19

Hình 2.9- Th i gian th c hi n gi i quy t tranh ch p t i tòa án

Vi t Nam ......................... 31


1

CH

NG 1

GI I THI U
1.1 B i c nh chính sách
Kinh t Vi t Nam t ng tr

ng n đ nh trong m t th i gian dài v a qua do s đóng

góp đáng k c a ngành nông nghi p. Giá tr kim ng ch hàng n m c a các m t hàng nông
s n xu t kh u nh g o 3,6 t USD, cà phê 3,4 t USD, tôm 2,3 t USD, cá tra 1,8 t
USD… đã đ a Vi t Nam tr thành qu c gia xu t kh u đ ng đ u th gi i trong các m t
hàng nói trên và nông nghi p tr thành nh ng ngành đóng góp l n cho n n kinh t .
M c dù phát tri n nhanh và có nh h

ng trên th tr

ng l

nh ng ngành nông nghi p v n còn nhi u h n ch và d b t n th

ng th c th gi i

ng. Chu i giá tr còn

nhi u đi m y u, trong đó cung ng nguyên li u đ u vào cho s n xu t là v n đ l n nh
h

ng l n đ n n ng l c s n xu t và n ng l c c nh tranh c a ngành. Nông dân là ng

i

ch đ ng làm ra s n ph m nh ng h ph i đ i phó v i r t nhi u r i ro, t tác đ ng c a
thiên nhiên nh l l t, h n hán, d ch b nh, tuân th tiêu chu n kh c khe, c nh tranh giá
c … trong khi n ng l c s n xu t y u nên h u nh h không có kh n ng đ ki m soát,
không có s c th
thi t thòi.
n

ng l

ng, kh n ng ti p c n thông tin h n ch nên th

i v i doanh nghi p, ngoài c nh tranh trên th tr

ng n

c ph i đ i phó v i v n đ v gi i quy t lao đ ng, c nh tranh n i

ng ch u nhi u
c ngoài, trong
b

ngành…

đang là m t s c ép l n. Trong khi các chính sách hi n t i liiên quan đ n ngành th y s n,
đ c bi t là quan h mua bán nông s n v n ch a có đ

c thi t l p và làm cho vi c cung

ng nguyên li u trong ngành luôn g p khó kh n.
1.2 V n đ chính sách
i v i g o, cà phê hay m t s lo i nông s n khác đ

c xem là khá n đ nh v

cung ng nguyên li u, các ngành còn l i nh tôm, cá, đ c bi t là cá tra, v n đ chính
sách là hi n nay không có chính sách nào c th t quy ho ch vùng nuôi, quy đ nh v
tiêu chu n ch t l

ng, h p tác gi a nuôi tr ng và ch bi n đ n kinh doanh xu t kh u.

Các h nông dân than phi n th

ng xuyên b ép giá, khi có nh ng chi phí phát sinh

trong quá trình nuôi tr ng thì không nh n đ

c s h tr nào t phía doanh nghi p,

doanh nghi p ít chia s l i nhu n và r i ro v i nông dân.

i v i doanh nghi p, nông


2
dân th

ng mang tính đ i phó, th

ng th y l i ích tr

c m t, th

ng s d ng các lo i

ch t c m đ vi ph m hay không đ m b o quy trình nuôi tr ng… làm cho s n ph m đ u
ra không đ m b o ch t l

ng, nh h

ng đ n quá trình s n xu t c a doanh nghi p ch

bi n.
Bên c nh chính sách, h th ng lu t hi n ch a đ m nh đ ràng bu c các đ i
t

ng th c thi, ch a khuy n khích các bên tham gia kh i ki n khi có tranh ch p, các

bi n pháp ch tài hi n hành ch a đ m nh đ có th giúp các bên th c hi n nghiêm túc
h p đ ng. Vì v y vi c các bên vì l i ích riêng th
k t là nguyên nhân gây b t n c a th tr

ng hay tìm cách vi ph m h p đ ng ký

ng nguyên li u s n xu t.

1.3 M c tiêu và câu h i nghiên c u
M c tiêu nghiên c u c a đ tài là tìm hi u vì sao ngành cá tra nói riêng và th y

s n Vi t Nam nói chung có nhi u l i th phát tri n, nh t là có l i th v đi u ki n nuôi
tr ng và ch bi n nh ng vi c mua bán nguyên li u luôn g p nh ng khó kh n, giá cá và
l

ng cung ng luôn bi n đ ng, các ch th mua bán (nông dân và doanh nghi p) luôn

g p r i ro, th tr

ng không n đ nh làm cho n ng l c c nh tranh c a ngành cá nhi u

g p khó kh n. Nói cách khác, đ tài s t p trung tìm hi u nh ng r i ro x y ra đ i v i các
bên tham gia và nguyên nhân nào d n đ n vi c mua bán thông qua h p đ ng gi a nông
dân và doanh nghi p luôn b phá v đ tìm ra nh ng gi i pháp khác ph c tình hình trên.
ti n hành phân tích và lý gi i, đ tài nêu lên 03 v n đ chính sách công:
1. Nh ng nguyên nhân nào đã d n t i h p đ ng mua bán nông s n gi a nông
dân và doanh nghi p th
2. Trong c ch th tr

ng xuyên b vi ph m?

ng, nhà n

c có nên tham gia đi u ti t b ng các công c

th ch đ giúp m i quan h mua bán hi u qu h n?
3. Vi c quy đ nh giá thu mua nguyên li u c a nhà n

c có t o tính kh thi cho

vi c th c thi h p đ ng và đ m b o l i ích c a nông dân và doanh nghi p?

Chính ph c n có đi u ch nh chính sách hi n t i đ đ m b o l i ích cho
ng

i nông dân, doanh nghi p và gi m t n th t cho ngành nông nghi p?

1.4 Ph m vi nghiên c u
Do m t s ngành nông nghi p nh g o, tôm, cá t p trung ph n l n

đ ng b ng

sông C u Long ( BSCL) và đ ph n ánh m i quan h mua bán nông s n c th , đ tài


3
ch t p trung nghiên c u trong ph m vi ngành cá tra t i
tích các tr

BSCL. C th , đ tài s phân

ng h p đi n hình c a doanh nghi p xu t kh u và nh ng h nuôi cá t p trung

đ tìm hi u v nh ng v n đ chính sách.
1.5 D li u thu th p
tài s t p trung tìm ki m các thông tin liên quan nh :
• Lu t và v n b n pháp quy có liên quan: lu t dân s , lu t doanh nghi p, lu t
th y s n, lu t đ t đai. Các ngh đ nh c a chính ph v vi c kinh doanh và xu t kh u g o,
qu n lý s n xu t và tiêu th cá tra, basa. Các v n b n pháp quy c a các B , ngành,
UBND các đ a ph

ng v vi c qu n lý s n xu t và xu t kh u nông th y s n.

• S li u th ng kê (ngu n thông tin th c p): T ng c c th ng kê, C c th ng kê
các t nh, B NNPTNT, báo cáo ngành nông th y s n, Hi p h i Ch bi n xu t kh u th y
s n Vi t Nam (VASEP), v n phòng lu t s , báo cáo nghiên c u chính sách…
Các ngu n thông tin c n thu th p và ghi nh n (ngu n thông tin s c p)
• T ch c kh o sát các đ i t

ng h nông dân và doanh nghi p ch bi n trên

ph m vi t nh An Giang, C n Th và

ng Tháp. Hình th c kh o sát tr c ti p là ph ng

v n tr c ti p do các k s nông nghi p và cán b tuyên truy n HTX trên đ a bàn các
huy n h tr . Tác gi t ch c h

ng d n cách th c đi n phi u và ph

ng pháp ph ng

v n. T ng s phi u phát ra là 80, t ng s thu v là 62, g m 58 h nông dân và 04 doanh
nghi p. Cách ch n m u đ

c th c hi n l y m u ng u nhiên v i t l 20% trong t ng s

m u c a m i huy n/ hi p h i theo danh sách.
• H s tranh ch p gi a nông dân và doanh nghi p, các m u h p đ ng th c t
đang phát sinh.
• Kh o sát, ph ng v n, ghi nh n ý ki n t ch c có liên quan (t ch c, hi p h i
ngành ngh …), lu t s , chuyên gia trong ngành.

• Mô hình và kinh nghi m th c ti n tr ng tr t và thu mua nông s n nh trái cây
và rau qu

ài Loan, ngành g o

Thái Lan và Indonesia và Vi t Nam.


4
1.6 B c c lu n v n
Ch

ng 1: D n nh p

N i dung ch

ng 1 s gi i thi u v th c tr ng c a ngành nông nghi p Vi t Nam.

Mô t nh ng v n đ mà ngành đang g p ph i, xác đ nh nh ng các n i dung c n quan tâm
đ đ a ra v n đ chính sách công.
Ch

ng 2: Ph

N i dung ch

ng pháp lu n và Khung phân tích
ng 2 là trình bày v c s lý thuy t, nh ng ph

ng pháp lu n đ

phân tích v n đ c n nghiên c u. C th , đ tài s s d ng các mô hình lý thuy t và
khung lý thuy t đã h c bao g m:
-

Chu i giá tr ngành hàng: chu i giá tr s cung c p khung phân tích v quá
trình s n xu t kinh doanh c a m t ngành hàng t các công đo n nuôi tr ng,
cung ng nguyên li u cho s n xu t đ n s n ph m cu i cùng và đ n ngu i tiêu
dung. Trong m i giai đo n có s g n k t và tham gia c a nhi u tác nhân khác
nhau, qua đó cho th y nh ng v n đ phát sinh trong t ng công đo n c n gi i
quy t đ t o ra giá tr t i đa trong toàn chu i.

-

Lý thuy t v l i ích c a các bên liên quan đ phân tích nh ng l i ích và thi t
h i c a các bên tham gia trong quan h mua bán nông s n, nh ng thi t h i đó
là gì, kh n ng đàm phán, th

-

ng l

ng đ cân b ng l i ích.

S d ng lý thuy t th t b i c a th tr

ng đ tìm hi u nguyên nhân nào làm

cho thông tin b t cân x ng trên th tr

ng mua bán nông s n, nh ng h qu

làm thi t h i cho ng

i mua và ng

i bán, t đó xây d ng các gi i pháp kh c

ph c.

-

Khung phân tích OECD v tính hi u qu c a các v n b n pháp lu t trong
ngành ngành nông th y s n đ xác đ nh nh ng h n ch và gi i pháp đi u
ch nh các v n b n pháp lu t hi n hành.

Ch

ng 3: Phân tích m i quan h mua bán gi a doanh nghi p và nông dân

N i dung ch

ng 3 là tìm hi u và phân tích th c tr ng tình hình mua bán nguyên

li u đ mô t m i quan h thu mua gi a nông dân và doanh nghi p. Ch

ng này s t p

trung phân tích nh ng r i ro c a các ch th tham gia mua bán cá tra và nh ng góc đ
khác tác đ ng t o ra r i ro nh : quan h xã h i, quan h v l i ích, quan h trong th ch

5
và nh ng tác đ ng c a chính sách, vai trò c a các t ch c, đ nh ch tài chính, các t ch c
xã h i… có liên quan trong vi c h tr và tác đ ng đ n ngành nông nghi p.
Ch

ng 3 c ng k t h p xem xét vai trò c a nhà n

liên quan đ n mua bán nông s n

Vi t Nam t đó xây d ng khung gi i pháp ki n ngh

v m t chính sách đ gi i quy t v n đ mô t trên trong ch
Ch

c thông qua các chính sách

ng 4: Ki n ngh chính sách t ng c

ng 4.

ng vai trò c a nhà n

c nh m gi m

thi u r i ro trong mua bán nông s n
Ch

ng 4 rút ra nh ng v n đ phát hi n và đ a ra nh ng ki n ngh v m t chính

sách đ i v i nhà n
b os

c nh m đ

c gi m thi u r i ro cho các đ i t

n đ nh và phát tri n ngành nông nghi p b n v ng.

ng tham gia đ đ m

tài c ng s nêu nh ng gi i

h n trong quá trình nghiên c u đ ti p t c th c hi n v sau.
Ph l c và tài li u tham kh o
Ph n ph l c bao g m m u câu h i kh o sát và b ng th ng kê k t qu đi u tra h
nông dân và doanh nghi p ch bi n đánh giá v tính hi u qu c a các v n b n pháp lu t.
M c tài li u tham kh o s li t kê các tài li u mà tác gi đã đ c, trích d n và tham kh o
n i dung liên quan đ n quá trình th c hi n nghiên c u.


6
CH

PH

NG 2

NG PHÁP LU N VÀ KHUNG PHÂN TÍCH

2.1 Quan h mua bán trong ngành nông nghi p và th t b i c a th tr
2.1.1

ng.

Các giai đo n phát tri n nông nghi p

Ngành nông nghi p Vi t Nam đã qua nhi u giai đo n phát tri n khác nhau nên
quá trình s n xu t kinh doanh có nh ng thay đ i theo t ng th i k v i nh ng đ c tr ng
riêng. Trong giai đo n th p niên 1950 đ n 1970, nông nghi p mang nét truy n th ng v i
đ c tr ng mang nét t cung t c p, g n li n v i phong t c t p quán v i m c đích đ m
b o đ i s ng gia đình, do v y quá trình mua bán di n ra ít và ch y u là trao đ i. B

c

sang giai đo n chuy n d ch c c u, đa d ng hóa cây tr ng t th p niên 70, n n nông
nghi p đang chuy n d n t t cung t c p sang n n nông nghi p hàng hóa v i đ c tr ng
c b n là t ng n ng su t lao đ ng, b t đ u áp d ng công ngh sinh h c đ gi i quy t v n
đ thi u h t lao đ ng. Trong giai đo n này, các ho t đ ng trao đ i mua bán b t đ u di n
ra nh ng ch a th c s mang tính kinh doanh th

ng m i. Giai đo n th ba là t th p

niên 1980 đ n nay, nông nghi p b t đ u chuy n sang chuyên môn hóa s n xu t v i đ c
tr ng là s n xu t theo hình th c chuyên môn, phát tri n l i th theo quy mô. Giai đo n
này v n, công ngh đ
đích chính là trao đ i th

c k t h p v i công ngh sinh h c đ t ng n ng su t v i m c

ng m i và l i nhu n.

c thù nông nghi p Vi t Nam ch y u là s n xu t nh l , ch a có nhi u nông
tr i, trang tr i có di n tích l n, ng d ng đ ng b khoa h c k thu t, công ngh nên quá
trình thu mua c ng di n ra t

ng ng. Hình th c mua bán quy mô nh tr c ti p gi a nhà

máy s n xu t v i t ng h ho c gián ti p thông qua th

ng lái ch y u th c hi n nh m

cam k t v m t thanh toán ti n hàng trong quá trình v n chuy n và giao nh n. Trong vài
th p niên g n đây, nông nghi p ti n d n đ n s n xu t quy mô l n, nh ng h s n xu t quy
mô nh đang gi m d n s c c nh tranh nên đã chuy n h

ng h p tác ho c cho thuê đ t,

hình thành nh ng t h p tác ho c nh ng trang tr i quy mô l n, t vài ch c đ n hàng tr m


7
hecta di n tích nuôi tr ng 2 và các giao d ch mua bán ti n d n đ n nh ng quy chu n pháp
lu t h n.
2.1.2

Chu i giá tr ngành cá tra Vi t Nam

i v i ngành cá tra, t n m 2000, cá tra Vi t Nam b t đ u đ
c n th tr

tr

ng các n

c bi t đ n và ti p

c. Ngành th y s n Vi t Nam nói chung và cá tra nói riêng t ng

ng nhanh t n m 2002 và đ n 2011 là ngành có kim ng ch xu t kh u l n g n 2 t

USD, đóng góp chung cho ngành th y s n và nông nghi p c a Vi t Nam. M c dù phát
tri n nhanh và có nh h

ng trên th tr

ng l

nghi p v n còn nhi u h n ch và d b t n th

ng th c th gi i nh ng ngành nông

ng.

tìm hi u nh ng v n đ c a ngành

cá tra, đ tài nghiên c u ti p c n tìm hi u nh ng v

ng m c c a ngành thông qua chu i

giá tr .

Hình 2.1: Chu i giá tr cá tra Vi t Nam

Ngu n: tác gi l

•

Th tr

t ghi (2013)

ng tiêu th c a ngành cá tra đ

c xem là khá n đ nh khi hi n nay

ngành cá tra có trên 120 qu c gia và vùng lãnh th
tra. Các th tr

nh p kh u và tiêu th cá

ng tiêu th l n là Hoa K , EU, Trung ông, Nga và m t s th

Tác gi ghi nh n th c t và qua ph ng v n tr c ti p. M c dù Lu t t đai n m 2003 ch a cho phép m r ng h n đi n
đ i v i ch s h u nh ng trên th c t nh ng ng i tham gia nuôi tr ng tìm cách k t h p di n tích ho c h p th c hóa
di n tích đ t p trung s n xu t theo quy mô. Di n tích nuôi cá bình quân
BSCL c a các h t 2-5ha, m t s h có
quy mô t 20-50ha, các doanh nghi p có vùng nuôi riêng lên đ n h n 100 ha m t n c.

2

8
tr

ng m i n i nh Nam Phi, Canada, Mexico, Ai C p…. đã đ

c ti p c n và

xu t kh u ngày m t gia t ng. Ngoài các tiêu chu n kh t khe và nh ng rào c n
v thu ch ng bán phá giá, các doanh nghi p trong ngành đã quen d n và t ng
b

c đ m b o các quy trình v ch t l

c a khâu th tr

ng c ng nh giá bán.

i m n đ nh

ng tiêu th là các doanh nghi p ch bi n làm n qu c t nên

các h p đ ng kinh doanh đ

c ký k t ch t ch , t o c s v ng ch c cho vi c

mua bán. M t s h n ch không đáng k

khâu tiêu th là các doanh nghi p

v n đang ph i c nh tranh giá c và hi n giá bán trên th tr

ng gi m sút do

chính sác doanh nghi p cùng ngành c nh tranh l n nhau, song vi c này đang
đ
•

c các doanh nghi p kh c ph c trong th i gian g n đây.

Ch bi n và Th

ng m i trong ngành cá tra th

h ch t ch v i nhau, song khâu th

ng đi đôi v i nhau do có liên

ng m i là m t v n đ c n đ

c tháo g

trong chu i giá tr ngành cá. V quy mô s n xu t và ch bi n, vùng

BSCL

hi n có 136 doanh nghi p tham gia xu t kh u cá tra, trong đó có 64 doanh
nghi p ch bi n, xu t kh u, nh ng có đ n 72 công ty th

ng m i. Theo

VASEP (2012), trong các doanh nghi p ch bi n, ch có 5 doanh nghi p có
công su t ch bi n trên 100 t n/ngày, 10 doanh nghi p có công su t kho ng
100 t n/ngày, còn l i h u h t là doanh nghi p có công su t nh . Nh v y h u
nh hi n nay ngành phát tri n t phát, không có s can thi p c a nhà n
Các công ty th

ng m i có quy mô nh này th

do không ch đ ng s n xu t nên th
v i giá th p đ bán ra th tr

ng ký k t h p đ ng đ n l ,

ng tìm đ n các đ n v ch bi n thu mua

ng, d n đ n các doanh nghi p có quy mô và chi

phí s n xu t l n ph i c nh tranh v i nhau v giá trên cùng m t th tr
kh u.

c.

ng xu t

công đo n này c ng cho th y có nhi u khi m khuy t trong ngành ph

tr nh : cung ng bao bì, đào t o lao đ ng, đóng gói, v n chuy n… đang làm
cho các doanh nghi p có quy mô ph i gánh n ng chi phí h n.
•

Thu mua là công đo n quy t đ nh l i ích c a ng

i nuôi và chi phí s n xu t,

l i th c nh tranh c a các công ty ch bi n b i s th
cân b ng l i ích đ

ng l

ng, đàm phán và

c thông qua trong khâu thu mua nguyên li u. Trong m t

s ngành hàng có c u trúc ngành n đ nh ho c đ
ph , quá trình thu mua đ

c s tr giúp c a chính

c di n ra trôi trãi. Riêng ngành cá tra, do là m t

hàng không th t n tr , b n thân không nhi u th

ng lái tham gia ngành, s n


9
ph m khó v n chuy n, ch a có chính sách h tr t chính ph , nông dân
không có nhi u đi u ki n v n chuy n đ n n i bán nên vi c trao đ i mua bán
di n ra ph c t p h n. Trong phân khúc này, quan h mua bán ph thu c vào
các y u t nh quan h xã h i, s h u thông tin th tr

ng, hi u bi t v pháp

lu t,… cho nên quá trình thu mua di n ra luôn g p nh ng khó kh n nh t
đ nh. Giá c và s n l

ng luôn bi n đ ng làm cho th tr

không n đ nh, h p đ ng mua bán gi a các ch th th

ng cá nguyên li u
ng b v ph m do l i

ích khác nhau làm cho ngành s n xu t y u kém v kh n ng c nh tranh.
•

Cung ng đ u vào và quá trình nuôi cá (s n xu t) là khâu quan tr ng trong
chu i giá tr b i l i th c nh tranh c a ngành cá tra đó là đi u ki n t nhiên
và giá thành s n xu t th p. Có th nói trên th gi i không n i nào có đi u
ki n nuôi cá tra t t nh

BSCL c a Vi t Nam nên th i gian qua dù có b

c nh tranh và rào c n ch ng bán phá t i th tr

ng Hoa K , th tr

ng l n

nh t c a cá tra Vi t Nam, nh ng m t hàng cá tra v n thu hút b i nhu c u r t

l n. Tuy nhiên, ho t đ ng s n xu t c a các doanh nghi p xu t kh u cá tra
đang ph i đ i m t v i khó kh n là thi u cá tra nguyên li u tr m tr ng. Hi n
ch có kho ng 30% s nhà máy ch bi n cá t i vùng
đ

BSCL là ho t đ ng

c 70% công su t tr lên, 30% còn l i ho t đ ng ch a đ n 50% công su t,

20% ho t đ ng ch a đ n 30% công su t/ngày, 20% còn l i g n không nh
không ho t đ ng 3 nh ng các doanh nghi p v n thi u ngu n cung ng.
S bi n đ ng trên th tr

ng nguyên li u m t m t xu t phát t các chi phí

nuôi cá (nh th c n, thu c, đi n n

c,…), chi phí lãi vay khi n cho ng

i

nuôi không dám th cá gi ng. Theo VASEP, do nhi u phen thi u h t nguyên
li u nên không ít doanh nghi p ch bi n cá tra xu t kh u đã đ u t nuôi cá tra
ngày càng nhi u, d n t ch đ i v i nguyên li u cá tra và m c tiêu ti n t i t
ch đ ng đ

c kho ng 30% nguyên li u. Hi n di n tích nuôi cá tra c a

doanh nghi p lên đ n 2.247 ha, chi m 37% di n tích nuôi cá tra t i khu v c
BSCL nh ng s cung v n không bù đ p đ

cs c u gia t ng c a th tr

ng

và công su t d th a c a nhà máy. M t khác, trong b i c nh thi u cá nguyên
li u tr m tr ng nh v y có m t ngh ch lý th
3

ng di n ra là l

Báo cáo phân tích ngành cá tra c a Công ty Ch ng khoán Hòa Bình, n m 2011

ng cá tra quá


10
l a (trên 1,2 kg/con) t n đ ng trong các khu nuôi cá c a ng

i dân nh ng

nhi u doanh nghi p không m n mà mua hàng vào, do khách hàng l a ch n
cá trá c nh (850 g/con), đã gây lo l ng cho ng

i nuôi.

T k t qu c a quá trình xem xét chu i giá tr ngành cá tra cho th y, trong các
khâu cu i cùng c a ngành đang đ

c n đ nh và phát tri n t t do nhu c u th tr

kh n ng đáp ng doanh nghi p xu t kh u thì v n đ c a ngành n m

ng và

ch thi u h t

nguyên li u, c nh tranh không lành m nh gi a các doanh nghi p trong thu mua nguyên
li u trong khau thu mua. Nhi u tr
ng

ng h p vi ph m h p đ ng thu mua t hai phía c

i nuôi và doanh nghi p đang làm cho giá c nguyên li u th t th

ng và gi m n ng

l c s n xu t.
2.1.3

Th t b i c a th tr

Th t b i c a th tr

ng mua bán cá tra nguyên li u

ng là khái ni m trong kinh t h c mô t s th t b i trong các

m i giao d ch kinh t gi a ng

i mua và ng

i bán do thông tin b t cân x ng. Tr ng thái

c a thông tin b t cân x ng là thông tin không t n t i ho c n u có t n t i nh ng không
đ

c thu th p m t cách đ y đ , chính xác, k p th i ho c không ti p c n đ

gi u. H u qu c a thông tin b t cân x ng là s l a ch n ng
ro đ o đ c hay tâm lý l i và v n đ c a ng

c do b che

c hay l a ch n b t l i, r i

i y quy n- th a hành.

i v i ngành cá tra, vi c mua bán gi a các ch th luôn có s chênh l ch v
thông tin d n đ n các ho t đ ng mua bán đ u có nh ng h qu khác nhau và x y ra đ i
v i c hai phía.

i v i nông dân, khi th i v đ t s n l

ng các tiêu chu n c a nhà s n xu t nh ng do không có đ
kh u, các doanh nghi p th

ng cao và ch t l

c thông tin t th tr

ng xu t

ng đ a ra nh ng thông đi p giá xu t kh u th p, tiêu chu n

cao, ph c t p…d n đ n giá cá nguyên li u ph i gi m theo th tr
giao d ch c tình che đ y thông tin, ng
th i v hi n t

ng t t, đáp

ng. Các bên tham gia

i mua không có thông tin xác th c đ y đ và k p

ng treo ao 4 c a các h nông dân ho c s n l

ng s n xu t gi m do d ch

b nh và c nh tranh thu mua c a các đ i th . K t qu nhi u h nông dân không đ
t t, th m chí ph i bán l . Trong m t s tr

ng h p ng

c giá

c l i, doanh nghi p không có

thông tin v s n l

ng cung do vùng nuôi t n mác, nông dân đ a ra thông đi p do d ch

b nh gia t ng, s l

ng ao ph i r t nhi u, s n l

ng v mùa th p, các doanh nghi p đang

T c a dân gian dùng đ ch các tr ng h p không th cá gi ng nuôi do m t s y u t b t kh kháng nh :
d ch b nh, th i ti t xâu, chi phí s n xu t cao không th th c hi n nuôi cá theo mong mu n.

4


11
ph i tranh mua gay g t đ có đ

c hàng xu t kh u…, vì v y doanh nghi p ph i tr giá

cao h n ho c ph i mua c nh ng m t hàng không đ t chu n và ch p nh n l .
H u qu c a thông tin b t cân x ng là m t s tr

ng h p ng

i nông dân s

không còn đ ng l c đ ti p t c nuôi và đ u t chi phí đ ch m sóc cá t t, mà ch tranh
th th i đi m đ bán ch y theo th tr

ng v i ch t l

ng trung bình cho các doanh

nghi p ch bi n. M t khác doanh nghi p ch u chi phí mua cao và không đúng ch t l
Nh v y thông tin b t cân x ng s làm cho th tr

ng.

ng không còn hàng hóa t t, đ o đ c

kinh doanh xoáy mòn và nh ng r i ro này s đe d a cho quá trình phát tri n n đ nh c a
ngành cá, nh t là trong giao d ch mua bán cá nguyên li u.
2.1.4

M t s mô hình thu mua nông s n

Vi t Nam ph c v cho quá trình

nghiên c u
i v i nh ng ngành nông nghi p có nh h
Chính ph th

ng có nh ng chính sách h tr doanh nghi p thu mua nông s n. Các

ngành hàng có quy mô s n xu t l n th
đ

ng l n đ n đ i s ng nông dân,

ng… thì các doanh nghi p th

ng nh n đ

c s quan tâm nh g o, cà phê, mía

ng đ m nh n vai trò thu mua d tr nguyên li u v i

lãi su t v n vay u đãi. Mô hình “cánh đ ng m u l n” c a Công ty B o v Th c v t An
Giang th c hi n ng tr

c không lãi su t 03 lo i v t t đ u vào g m gi ng, phân bón,

thu c b o v th c v t, đ ng th i đ
chuy n lúa t

c t v n quy trình canh tác, h tr bao bì, v n

i t cánh đ ng v kho s y, cho đ l u kho 30 ngày mi n phí n u có nhu

c u, đ c bi t doanh nghi p s thu mua theo giá th tr

ng ngay t i th i đi m mua lúa.

v i nông dân, ph i tuân th theo k thu t s n xu t trên đ ng ru ng theo h

ng d n c a h

th ng khuy n nông, h tr nhau theo nhóm đ chia s máy móc thi t b , nông dân đ
l a ch n th i đi m bán lúa có l i nh t và có th l a ch n bán cho ai.
này đ

i

c

n nay, mô hình

c nhi u doanh nghi p khác áp d ng và cùng v i s h tr c a chính ph , ngành

lúa g o đ

c xem là khá n đ nh trong khâu tiêu th c ng nh ch bi n xu t kh u.


12
Hình 2.2- Mô hình “cánh đ ng m u l n” c a Công ty BVTV An Giang

Ngu n: Nguy n Anh Phong – SCAP (2012)

i v i ngành cà phê, là m t hàng th

ng m i có giá tr cao, là s n ph m đ c

tr ng c a vùng cao nguyên, n i có m t đ t p trung s n xu t dày đ c và là ngành kinh t
ch l c c a các t nh Tây Nguyên. Do nhi u doanh nghi p s n xu t ch bi n nên vi c thu
mua cà phê c ng di n ra khá gay g t làm cho giá c nguyên li u s n xu t bi n đ ng th t
th

ng. Theo Ch t ch Hi p h i Cà phê Ca Cao Vi t Nam (VICOFA) nh n đ nh, ngành

cà phê kém b n v ng, s n xu t kinh doanh cà phê ti m c n r i ro do tình tr ng tr ng cà
phê t phát

m t s n i. Hi n t

ng tranh mua tranh bán còn ph bi n, nông dân “th t

h a” v i doanh nghi p, nhi u nhà máy d n đ n s n xu t c m ch ng 30% công su t
(Y5Cafe (2012)). T nh ng khó kh n c a ngành cà phê nói trên, n m 2011 m t mô hình
h p tác công- t (PPP) v phát tri n cà phê b n v ng đ

c tri n khai.


13
Hình 2.3- Mô hình h p tác Công t trong phát tri n cà phê t nh aklak

Ngu n: Nguy n Anh Phong – SCAP (2012)

Mô hình này đã đóng góp h u ích cho ngành cá phê khi t o ra áp l c t nhi u
phía, trong đó b t k m t nông dân nào vi ph m m t h p đ ng, t t c l i ích t các h p
đ ng khác s b đình ch . Nông dân đ

c th

ng xuyên nh c nh trong các bu i t p

hu n, trong các b i h p nhóm hay t hi p h i c a đ a ph
ph

ng.

i lý phân ph i t i đ a

ng có th v n d ng m t s hình th c giao d ch b o đ m t nông dân nh gi y ch ng

nh n quy n s d ng đ t, gi y t c a các tài s n khác…các đ i lý s tuân th cá ch s
đánh giá c a ngân hàng đ th c hi n các công vi c qu n lý hành chính. Áp l c cu i cùng
n u không tuân th thì s ph i đ i m t v i tranh ch p. Nhìn chung mô hình này phù h p
v i đ nh h

ng chính sách c a ngành, các bên tham gia có l i ích rõ r t, th tr

n đ nh. C ng nh ngành g o, trong m t s th i đi m, cà phê c ng đ
thu mua nguyên li u khi đ n v mùa mà nông dân b nh h

ng.

ng đ

c

c h tr lãi su t


14
Hình 2.4- Mô hình đi u ph i h p tác PPP ngành cà phê t nh Daklak

Ngu n: Nguy n Anh Phong – SCAP (2012)

Ngoài g o và cà phê, chu i cung ng th y h i s n qua h th ng phân ph i s c a
Metro đ

c xem là mô hình hi u qu . Khi tham gia mua bán theo đi u ki n quy đ nh c a

Metro, các h nông dân, th

ng lái đ

c Metro gi i thi u và ph i áp d ng đi u ki n và

tiêu chu n c a Metro. Tính đ n n m 2012 đã có 120 h nông dân và 20 th

ng lái đã

đ ng ký và tham gia. Mô hình này cho k t qu t t b i tính đ c thù cao, h th ng bán hàng
đ

c g n v i th tr

h n, đ
đ

ng tiêu th cu i cùng, kh n ng d báo đ

c Metro qu n lý ch t ch v ch t l

ng, h p đ ng đ

c c u trong ng n và dài

c li t kê chi ti t, rõ ràng,

c Metro đ u t v kho tr .
Hình 2.5- Mô hình thu mua nông th y s n c a Metro Cash and Carry Vi t Nam

Ngu n: Lê Th Minh Trang (2012)