Đảm bảo đời sống của người lao động trong các khu công nghiệp ở tỉnh bắc ninh hiện nay

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƢỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ
--------------------

NGUYỄN VĂN HOÀNG

ĐẢM BẢO ĐỜI SỐNG CỦA NGƢỜI LAO ĐỘNG
TRONG CÁC KHU CÔNG NGHIỆP Ở TỈNH BẮC NINH
HIỆN NAY

LUẬN VĂN THẠC SĨ KINH TẾ CHÍNH TRỊ
CHƢƠNG TRÌNH ĐỊNH HƢỚNG NGHIÊN CỨU

HÀ NỘI – NĂM 2015


ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƢỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ
--------------------

NGUYỄN VĂN HOÀNG

ĐẢM BẢO ĐỜI SỐNG CỦA NGƢỜI LAO ĐỘNG
TRONG CÁC KHU CÔNG NGHIỆP Ở TỈNH BẮC NINH
HIỆN NAY
Chuyên ngành: Kinh tế chính trị
Mã số: 60 31 01
LUẬN VĂN THẠC SĨ KINH TẾ CHÍNH TRỊ
CHƢƠNG TRÌNH ĐỊNH HƢỚNG NGHIÊN CỨU

NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS LÊ DANH TỐN

XÁC NHẬN CỦA
CÁN BỘ HƢỚNG DẪN

XÁC NHẬN CỦA CHỦ TỊCH HĐ
CHẤM LUẬN VĂN

HÀ NỘI – Năm 2015


MỤC LỤC
PHẦN MỞ ĐẦU...............................................................................................1
Chƣơng 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ ĐẢM BẢO ĐỜI SỐNG
CỦA NGƢỜI LAO ĐỘNG TRONG CÁC KHU CÔNG NGHIỆP................7
1.1. Khu công nghiệp........................................................................................7
1.1.1. Khái niệm................................................................................................7
1.1.2. Vai trò của khu công nghiệp đối với sự phát triển kinh tế - xã hội.........8
1.2. Đời sống của ngƣời lao động trong các khu công nghiệp.......................10
1.2.1. Khái niệm..............................................................................................10
1.2.2. Các yếu tố quy định đời sống của ngƣời lao động trong các khu công
nghiệp..............................................................................................................13
1.3. Đảm bảo đời sống của ngƣời lao động trong các khu công nghiệp........17
1.3.1. Khái niệm..............................................................................................17
1.3.2. Nội dung................................................................................................17
1.3.3. Tiêu chí đánh giá đảm bảo đời sống của ngƣời lao động trong các khu
công nghiệp.....................................................................................................21
1.3.4. Các yếu tố ảnh hƣởng đến đảm bảo đời sống của ngƣời lao động trong
các khu công nghiệp........................................................................................26
1.3.5. Sự cần thiết đảm bảo đời sống của ngƣời lao động trong các khu công
nghiệp..............................................................................................................34
1.4. Kinh nghiệm của một số địa phƣơng về đảm bảo đời sống của ngƣời lao

động trong các khu công nghiệp và bài học rút ra cho Bắc Ninh...................36
1.4.1. Kinh nghiệm của một số địa phƣơng....................................................36
1.4.2. Bài học rút ra cho Bắc Ninh..................................................................42
CHƢƠNG 2: THỰC TRẠNG ĐẢM BẢO ĐỜI SỐNG CỦA NGƢỜI LAO
ĐỘNG TRONG CÁC KHU CÔNG NGHIỆP Ở TỈNH BẮC NINH.............43
2.1. Khái quát về các khu công nghiệp ở tỉnh Bắc Ninh.................................43
i


2.1.1. Tiềm năng và lợi thế của Bắc Ninh trong phát triển các khu công
nghiệp..............................................................................................................43
2.1.2. Sự hình thành và phát triển các khu công nghiệp................................. 46
2.1.3. Lao động trong các khu công nghiệp ở tỉnh Bắc Ninh......................... 54
2.2. Cơ chế, chính sách của tỉnh liên quan đến đảm bảo đời sống của ngƣời
lao động trong các khu công nghiệp............................................................... 57
2.3. Thực tế đảm bảo đời sống của ngƣời lao động trong các khu công nghiệp
ở tỉnh Bắc Ninh hiện nay................................................................................ 67
2.3.1. Đời sống vật chất.................................................................................. 67
2.3.2. Đời sống tinh thần.................................................................................72
2.4. Đánh giá chung về đảm bảo đời sống cho ngƣời lao động trong các khu
công nghiệp ở tỉnh Bắc Ninh và vấn đề đặt ra................................................73
2.4.1. Những kết quả chủ yếu......................................................................... 73
2.4.2. Những hạn chế và nguyên nhân............................................................76
2.4.3. Những vấn đề đặt ra..............................................................................79
CHƢƠNG 3: QUAN ĐIỂM VÀ GIẢI PHÁP CHỦ YẾU NHẰM ĐẢM BẢO
ĐỜI SỐNG CỦA NGƢỜI LAO ĐỘNG TRONG CÁC KHU CÔNG
NGHIỆP Ở TỈNH BẮC NINH........................................................................84
3.1. Quan điểm về đảm bảo đời sống của ngƣời lao động trong các khu công
nghiệp ở tỉnh Bắc Ninh................................................................................... 84
3.2. Các giải pháp chủ yếu nhằm đảm bảo đời sống của ngƣời lao động trong

các khu công nghiệp ở tỉnh Bắc Ninh.............................................................85
3.2.1. Nhóm giải pháp từ phía Nhà nƣớc....................................................... 85
3.2.2. Nhóm giải pháp từ phía các doanh nghiệp trong các khu công nghiệp 96
3.2.3. Nhóm giải pháp từ phía ngƣời lao động...............................................97
KẾT LUẬN.....................................................................................................99
DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO......................................................101

ii


DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT
STT
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12

iii


DANH MỤC BẢNG BIỂU
STT

Bảng

1

Bảng 2.1

2

Bảng 2.2

3

Bảng 2.3

4

Bảng 2.4

5

Bảng 2.5

6

Bảng 2.6

7

Bảng 2.7

8

Bảng 2.8


iv


PHẦN MỞ ĐẦU
1.

Tính cấp thiết của đề tài

Trong bối cảnh toàn cầu hóa kinh tế, quá trình hội nhập kinh tế quốc tế
của Việt Nam kéo theo việc hình thành các khu công nghiệp tập trung tại các
tỉnh, thành phố trên khắp cả nƣớc.
Khu công nghiệp (KCN) ra đời và phát triển đã tạo nên những điều kiện
thuận lợi cho các doanh nghiệp trong và ngoài nƣớc có điều kiện đầu tƣ phát
triển sản xuất kinh doanh. Các Khu công nghiệp có tác động mạnh mẽ tới
việc chuyển dịch cơ cấu kinh tế theo hƣớng tăng dần tỷ trọng công nghiệp và
dịch vụ, giảm dần tỷ trọng nông nghiệp. Các Khu công nghiệp phát triển, kéo
theo tốc độ đô thị hóa cũng diễn ra khá nhanh, với kết cấu hạ tầng đƣợc nâng
cấp mọi mặt. Chất lƣợng cuộc sống của ngƣời dân quanh các Khu công
nghiệp cũng nhờ đó đƣợc nâng lên. Đồng thời với sự phát triển của các khu
công nghiệp là sự phát triển của những dịch vụ đi kèm nhƣ dịch vụ ngân
hàng, giao thông vận tải, kho tàng bến bãi, đào tạo… cũng đƣợc kích thích
phát triển. Đặc biệt là tạo ra một lƣợng công ăn việc làm lớn, góp phần giải
quyết có hiệu quả công tác xóa đói giảm nghèo, hạn chế thất nghiệp; góp
phần đào tạo đội ngũ công nhân mới, có trình độ kỹ thuật, kỷ luật cao…

Tuy nhiên, bên cạnh những kết quả đạt đƣợc thì sự phát triển của các
khu công nghiệp vẫn còn tồn tại một số vấn đề bức xúc, trong đó có vấn đề
đời sống của ngƣời lao động trong các khu công nghiệp nhƣ: điều kiện làm
việc, tiền lƣơng, nhà ở, sinh hoạt, hƣởng thụ văn hóa, văn nghệ… cho công
nhân và ngƣời lao động.
Là một tỉnh thuộc vùng đồng bằng sông Hồng, tiếp giáp thủ đô Hà Nội,
nằm trong vùng kinh tế trọng điểm: tam giác tăng trƣởng Hà Nội - Hải
Phòng - Quảng Ninh, Bắc Ninh có nhiều điều kiện thuận lợi để phát triển các
khu công nghiệp. Hiện nay, trên địa bàn tỉnh Bắc Ninh có 15 KCN, trong đó
1


đa số các KCN đang trong quá trình hoạt động, còn một số ít các KCN đang
trong quá trình hoàn thiện và trong thời gian ngắn sắp tới sẽ chính thức đi
vào hoạt động.
Thực tiễn cho thấy việc xây dựng và phát triển các KCN đã đóng góp
quan trọng vào việc đẩy mạnh công nghiệp hóa (CNH), hiện đại hóa (HĐH),
phát triển kinh tế - xã hội của tỉnh Bắc Ninh, đặc biệt là thu hút đƣợc một số
lƣợng lớn lao động trong và ngoài tỉnh vào làm việc. Tuy nhiên, thực tế cũng
cho thấy có nhiều vấn đề liên quan đến đời sống cho ngƣời lao động tại các
khu công nghiệp ở tỉnh Bắc Ninh đã và đang nảy sinh nhƣ: thu nhập thấp,
điều kiện làm việc và sinh hoạt không đảm bảo, các dịch vụ y tế, giáo dục
còn hạn chế… Điều đó đã tác động tiêu cực đến năng suất lao động và hiệu
quả kinh doanh của các khu công nghiệp, đến sự phát triển kinh tế - xã hội
của tỉnh Bắc Ninh. Xuất phát từ thực tế đó, đề tài “Đảm bảo đời sống của
người lao động trong các khu công nghiệp ở tỉnh Bắc Ninh hiện nay”
đƣợc lựa chọn để thực hiện luận văn thạc sỹ.
Đề tài đƣợc thực hiện nhằm tìm lời giải đáp cho câu hỏi sau: Cần phải
làm gì và làm nhƣ thế nào để cải thiện đời sống của ngƣời lao động trong
các khu công nghiệp ở tỉnh Bắc Ninh?

2.

Tình hình nghiên cứu đề tài

Đã có nhiều công trình nghiên cứu về các khu công nghiệp nói chung,
đời sống của ngƣời lao động trong các khu công nghiệp nói riêng. Dƣới đây
là một số công trình tiêu biểu:
-

Luận án tiến sỹ kinh tế của nghiên cứu sinh Lê Tuyển Cử, Trƣờng Đại

học kinh tế quốc dân (2004): “Những biện pháp phát triển và hoàn thiện
công tác quản lý nhà nƣớc đối với khu công nghiệp ở Việt Nam”.
Luận án đã trình bày có hệ thống những văn bản quy phạm pháp luật về
vấn đề quản lý nhà nƣớc và nâng cao vai trò quản lý của nhà nƣớc đối với
2


khu công nghiệp. Luận án đã đề cập tới vai trò của nhà nƣớc đối với đời
sống của ngƣời lao động trong các khu công nghiệp nhƣng chỉ ở dạng khái
quát, chƣa thật cụ thể.
Đặng Quang Điều (2008): “Việc làm và đời sống của ngƣời
lao động
trong các khu công nghiệp, khu chế xuất”, Tạp chí Lao động và Công đoàn,
số 418.
Bài viết đã phân tích thực trạng việc làm và đời sống của ngƣời lao
động trong các khu công nghiệp, khu chế xuất ở nƣớc ta, chỉ rõ vai trò của
việc làm đối với đời sống của ngƣời lao động. Tuy nhiên, việc phân tích
những nhân tố ảnh hƣởng tới đời sống của ngƣời lao động còn chƣa thật cụ
thể, chi tiết.

Lê Phƣơng Hiếu (2006): “Phát triển khu công nghiệp, khu chế
xuất,
đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nƣớc”, Tạp chí tài chính, số 08.
Tác giả bài viết đã phân tích, đánh giá vai trò quan trọng của yếu tố
nguồn nhân lực trong các khu công nghiệp nhằm đẩy mạnh công nghiệp hóa,
hiện đại hóa đất nƣớc. Nhƣng bài viết chƣa đƣa ra những giải pháp cụ thể
nhằm đảm bảo cho nguồn nhân lực ổn định, phát triển và đáp ứng nhu cầu
phát triển khu công nghiệp, khu chế xuất trong cả nƣớc.
- Luận văn thạc sỹ của Nguyễn Thị Ngọc Hiệp (Trung tâm Đào tạo - Bồi
dƣỡng giảng viên lý luận chính trị - Đại học quốc gia Hà Nội, 2006): “Đảm
bảo đời sống của ngƣời lao động trong các khu công nghiệp ở Đồng Nai”.
Luận văn có những phân tích cụ thể, chi tiết thực trạng đảm bảo đời
sống của ngƣời lao động trong các khu công nghiệp. Tuy nhiên, về mặt lý
luận, luận văn chƣa phân tích rõ các yếu tố ảnh hƣởng đến bảo đảm đời
sống của ngƣời lao động trong các khu công nghiệp.


3


Vũ Thành Hƣờng, Luận án tiến sỹ kinh tế, Trƣờng Đại học
kinh tế
quốc dân (2010): “Phát triển các khu công nghiệp vùng kinh tế trọng điểm
Bắc bộ theo hƣớng bền vững”
Luận án đã chỉ ra những yếu tố của sự phát triển các khu công nghiệp
theo hƣớng bền vững, trong đó vấn đề đảm bảo đời sống của ngƣời lao động
trong các khu công nghiệp là nội dung quan trọng để giải quyết vấn đề xã hội
của khu công nghiệp. Nhƣng luận án chƣa phân tích sâu và chi tiết từng khía
cạnh của vấn đề này.
Luận văn thạc sỹ của Nguyễn Thị Lan Anh, Trƣờng Đại học

nông
nghiệp Hà Nội (2011): “Đánh giá thực trạng việc làm và đời sống của ngƣời
lao động khu công nghiệp Quế Võ tỉnh Bắc Ninh”.
Luận văn đã phản ánh tình hình việc làm của ngƣời lao động trong KCN
Quế Võ - Bắc Ninh, trong đó có phân tích những nhân tố ảnh hƣởng tới việc
làm của ngƣời lao động nhƣ: thời gian làm việc, điều kiện làm việc, thu
nhập... Đời sống của ngƣời lao động đƣợc tập trung nghiên cứu cụ thể cả về
mặt vật chất lẫn tinh thần, đƣợc đánh giá qua các yếu tố: tiền lƣơng, nhà ở,
nhu cầu đi lại, nhu cầu vui chơi, giải trí... qua đó luận văn đã đƣa ra những
nhóm giải pháp cụ thể cho từng vấn đề nghiên cứu. Tuy nhiên, luận văn
chƣa làm rõ vấn đề chất lƣợng của việc làm cả về lý luận cũng nhƣ thực tiễn
ở KCN Quế Võ.
Các công trình nói trên đều đề cập đến vấn đề đời sống của ngƣời lao
động trong các khu công nghiệp ở các mức độ và góc độ khác nhau. Tuy
nhiên cho đến nay chƣa có công trình nào nghiên cứu chuyên biệt từ góc độ
khoa học kinh tế chính trị về đề tài “Đảm bảo đời sống của ngƣời lao động
trong các khu công nghiệp ở tỉnh Bắc Ninh hiện nay”.
Các công trình nói trên có giá trị tham khảo cả về lý luận và thực tiễn
hết sức quan trọng đối với tác giả trong quá trình thực hiện luận văn.


4


3.
*

Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu
Mục đích nghiên cứu:

Trên cơ sở phân tích, đánh giá thực trạng đời sống và đảm bảo đời sống
của ngƣời lao động trong các khu công nghiệp ở tỉnh Bắc Ninh đề xuất các
giải pháp chủ yếu nhằm đảm bảo đời sống của ngƣời lao động trong các khu
công nghiệp ở tỉnh.
*

Nhiệm vụ nghiên cứu:

- Hệ thống hóa một số vấn đề lý luận cơ bản về đảm bảo đời sống của
ngƣời lao động trong các khu công nghiệp.
- Phân tích, đánh giá thực trạng đời sống và đảm bảo đời sống của ngƣời

lao động trong các khu công nghiệp ở tỉnh Bắc Ninh.
- Đề xuất một số giải pháp chủ yếu nhằm đảm bảo đời sống của ngƣời
lao động trong các khu công nghiệp ở tỉnh Bắc Ninh.
4.

Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu

*
Đối tƣợng nghiên cứu: vấn đề đảm bảo đời sống của ngƣời lao
động
làm việc trong các khu công nghiệp ở tỉnh Bắc Ninh.
*

Phạm vi nghiên cứu: đảm bảo đời sống của ngƣời lao động trong các

khu công nghiệp ở tỉnh Bắc Ninh từ năm 2006 đến nay.
5.

Phƣơng pháp nghiên cứu

Luận văn vận dụng phƣơng pháp luận của chủ nghĩa duy vật biện chứng
đồng thời sử dụng tổng hợp các phƣơng pháp nghiên cứu cụ thể: trừu tƣợng
hóa khoa học, kết hợp logic với lịch sử, phân tích, tổng hợp, thống kê, so
sánh…
6.

Đóng góp của đề tài

- Phân tích đánh giá đúng thực trạng đảm bảo đời sống của ngƣời lao
động trong các khu công nghiệp ở tỉnh Bắc Ninh.

5


- Đề xuất một số giải pháp khả thi nhằm đảm bảo đời sống của ngƣời lao

động trong các khu công nghiệp ở tỉnh Bắc Ninh.
7. Kết cấu của luận văn
Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Danh mục tài liệu tham khảo, luận văn
gồm 3 chƣơng:
Chƣơng 1: Cơ sở lý luận và thực tiễn về đảm bảo đời sống của ngƣời
lao động trong các khu công nghiệp
Chƣơng 2: Thực trạng đảm bảo đời sống của ngƣời lao động trong các
khu công nghiệp ở tỉnh Bắc Ninh
Chƣơng 3: Quan điểm và giải pháp chủ yếu nhằm đảm bảo đời sống của
ngƣời lao động trong các khu công nghiệp ở tỉnh Bắc Ninh

6

Chƣơng 1
CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN
VỀ ĐẢM BẢO ĐỜI SỐNG CỦA NGƢỜI LAO ĐỘNG
TRONG CÁC KHU CÔNG NGHIỆP
1.1.

Khu công nghiệp

1.1.1. Khái niệm
Khu công nghiệp đã hình thành và phát triển hơn 100 năm nay, tuy
nhiên khái niệm về khu công nghiệp chƣa thực sự có sự thống nhất và còn
có những quan niệm khác nhau:
Theo quan niệm của các nhà quản lý Thái Lan và một số nhà kinh tế học
các nƣớc công nghiệp thế hệ thứ hai Đông Nam Á nhƣ Malaysia,
Philippines thì khu công nghiệp là thành phố công nghiệp, một cộng đồng
hoàn chỉnh, đƣợc quy hoạch đầy đủ các tiện nghi đa dạng, có hệ thống cơ sở
hạ tầng hoàn hảo, hệ thống xử lý nƣớc thải, hệ thống thƣơng mại, hệ thống
thông tin liên lạc, bệnh viện, trƣờng học và khu chung cƣ,... [1]
Theo Hiệp hội thế giới về KCN thì KCN là tất cả các khu vực đƣợc
chính phủ các nƣớc cho phép thành lập và hoạt động nhƣ cảng tự do, khu
mậu dịch tự do, KCN tự do hoặc bất kỳ khu vực ngoại thƣơng hoặc khu vực
khác đƣợc tổ chức này công nhận. Nhƣ vậy, quan niệm này rất rộng và nó
đòi hỏi các chính sách quản lý có độ linh hoạt cao và mức độ "tự do hoá" khá
lớn.
Cũng có quan niệm cho rằng KCN là một khu vực phụ không nhất thiết
phải có sự ngăn cách biệt lập và trên thực tế có nhiều tập đoàn và tổ hợp
công nghệ với một chuỗi đồ sộ các xí nghiệp, nhà máy liên kết với nhau trên
một khu vực rộng lớn và việc bố trí mặt bằng các khu sản xuất trên quy mô

lớn nhƣ vậy hình thành một loại hình tổ chức mới của KCN mà không nhất
thiết phải có một quy chế đặc thù. [9]
7


Khu công nghiệp ở Việt Nam ra đời cùng với đƣờng lối đổi mới, mở
cửa do Đại hội lần thứ VI của Đảng Cộng sản Việt Nam (năm 1986) khởi
xƣớng. Theo Nghị định 36-CP ngày 24 tháng 4 năm 1997 của Chính phủ ban
hành Quy chế KCN, khu chế xuất, khu công nghệ cao: KCN đƣợc xác định
là khu tập trung chuyên sản xuất hàng công nghiệp và thực hiện các dịch vụ
cho sản xuất công nghiệp, có ranh giới xác định, không có dân cƣ sinh sống,
do Chính phủ hoặc Thủ tƣớng Chính phủ quyết định thành lập. KCN ở Việt
Nam là khu vực dành cho phát triển công nghiệp theo một quy hoạch cụ thể
nhằm đảm bảo đƣợc sự hài hòa và cân bằng tƣơng đối giữa các mục tiêu
kinh tế - xã hội - môi trƣờng.
Thực tiễn phát triển KCN ở Việt Nam cho thấy KCN là một loại hình
kinh tế đặc biệt, có tính đặc thù là sử dụng nhiều đất đai, thời gian tồn tại lâu
dài, có ảnh hƣởng đến các vấn đề kinh tế xã hội và môi trƣờng. Từ việc
nghiên cứu và tham khảo các tài liệu trong nƣớc và của nƣớc ngoài, có thể
đi đến một khái niệm mang tính tổng quát về KCN, phù hợp với điều kiện
của Việt Nam:
KCN là khu tập trung các doanh nghiệp sản xuất công nghiệp, phục vụ
cho tiêu dung trong nước, xuất khẩu, có ranh giới địa lý xác định, không có
dân cư sinh sống, do Chính phủ hoặc Thủ tướng Chính phủ thành lập, đươc
hưởng những ưu đãi thích hợp về sản xuất, xuất khẩu hàng hóa, có cơ sở hạ
tầng thuận lợi, đảm bảo phục vụ cho việc sản xuất và cung cấp các dịch vụ
liên quan, bảo đảm sự phát triển bền vững.
1.1.2. Vai trò của khu công nghiệp đối với sự phát triển kinh tế - xã
hội
- Vai trò tích cực

8


+

Các KCN huy động và sử dụng hiệu quả lƣợng vốn đầu tƣ lớn của

các thành phần kinh tế trong và ngoài nƣớc, phục vụ sự nghiệp CNH, HĐH
đất nƣớc.
+

Các KCN có đóng góp quan trọng vào phát triển ngành công nghiệp,

chuyển dịch cơ cấu kinh tế của các địa phƣơng và cả nƣớc theo hƣớng
CNH, HĐH.
+

Các KCN góp phần quan trọng trong việc giải quyết việc làm, nâng

cao thu nhập, đời sống và trình độ của ngƣời lao động trong KCN và địa
phƣơng có KCN.
+

Các KCN là công cụ hữu hiệu để hội nhập kinh tế quốc tế, thu hút đầu

tƣ trực tiếp nƣớc ngoài, đẩy mạnh xuất khẩu và nâng cao sức cạnh tranh của
nền kinh tế.
+
thái.

Các KCN góp phần tích cực vào việc bảo vệ môi trƣờng sinh

- Ảnh hưởng tiêu cực
+

Về vấn đề lao động, việc làm và thu nhập của dân cƣ nơi có khu công

nghiệp: việc thu hồi đất để xây dựng khu công nghiệp đã khiến nhiều ngƣời
nông dân không có việc làm, chủ yếu là lao động nông nghiệp chƣa đáp ứng
đƣợc yêu cầu của các doanh nghiệp KCN trong việc tuyển dụng lao động.
Số lao động nông nghiệp trên 35 tuổi có nguy cơ bị thất nghiệp cao nhất vì
độ tuổi này thƣờng quá tuổi tuyển dụng, trình độ học vấn thấp và khó thích
nghi với công việc mới trong khi doanh nghiệp lại chủ yếu tuyển lao động
trẻ, có tay nghề... Vì vậy mà ảnh hƣởng trực tiếp đến thu nhập của họ.
+

Về xã hội, văn hóa: khi khu công nghiệp đƣợc thành lập thì có hàng

ngàn, hàng vạn công nhân từ những địa phƣơng khác đến làm việc và sinh
sống khiến môi trƣờng sinh hoạt của ngƣời dân thay đổi, nảy sinh nhiều tệ
nạn xã hội nhƣ: trộm cắp, cƣớp giật, đánh nhau...

9


+ Về môi trƣờng: việc triển khai xây dựng kết cấu hạ tầng các khu công
nghiệp trong đó có các trạm xử lý chất thải tập trung thƣờng chậm, đã ảnh
hƣởng tiêu cực đến môi trƣờng sinh thái. Bên cạnh đó, các dịch vụ xã hội
theo KCN phát triển mạnh nhƣng mang tính tự phát cũng là tác nhân quan

trọng ảnh hƣởng xấu đến môi trƣờng sinh thái tại các khu vực có KCN.
1.2.

Đời sống của ngƣời lao động trong các khu công nghiệp

1.2.1. Khái niệm
Đời sống của con ngƣời nói chung và của ngƣời lao động trong các
KCN nói riêng bao gồm hai mặt song song hỗ trợ cho nhau đó là đời sống
vật chất và đời sống tinh thần.
- Đời sống vật chất bao gồm các thành tố chủ yếu: ăn, ở, mặc, đi lại… +
Ăn: đây là nhu cầu thiết yếu nhất đối với con ngƣời để tồn tại và làm
việc. Mức độ đáp ứng nhu cầu này liên quan đến số lƣợng calo đảm bảo cho
nhu cầu tái sản xuất sức lao động. Ngƣời Việt Nam thƣờng có một bữa ăn
sáng và hai bữa ăn chính. Ngoài ăn sáng và ăn tối do ngƣời lao động tự tổ
chức, bữa ăn trƣa, ăn giữa ca rất quan trọng. Do điều kiện môi trƣờng, do
yêu cầu sản xuất, hầu hết các doanh nghiệp khu công nghiệp đều có chế độ
và có tổ chức bữa ăn trƣa, ăn giữa ca cho ngƣời lao động.
+ Nhà ở: là nhu cầu cấp thiết, là nơi sinh hoạt, nghỉ ngơi của ngƣời lao
động, giúp ngƣời lao động phục hồi sức khỏe, tái sản xuất sức lao động. Yêu
cầu về chỗ ở của ngƣời lao động liên quan đến số lƣợng nhà ở (tính theo
m2/ngƣời) và chất lƣợng nhà ở.
+ Đi lại: nhiều lao động làm việc trong các khu công nghiệp tập trung
thƣờng ở xa khu dân cƣ. Để đảm bảo thời gian lao động sản xuất, ngƣời lao
động thƣờng phải trải qua một quãng đƣờng dài và có nhiều phức tạp từ nơi
ở đến nơi làm việc, nên thƣờng mất nhiều thời gian. Số lƣợng ngƣời lao
động làm việc tại các khu công nghiệp thƣờng rất đông, sử dụng nhiều
10


phƣơng tiện đến nơi làm việc, nên dễ bị kẹt xe, càng làm cho chi phí thời

gian cho đi lại nhiều hơn. Một số doanh nghiệp tổ chức xe đƣa đón công
nhân, qua đó giảm chi phí cá nhân, làm tăng thêm thu nhập thực tế của họ.
-

Đời sống tinh thần bao gồm các thành tố: nhu cầu học tập, nâng cao

trình độ tay nghề, chuyên môn, nghiệp vụ, nhu cầu giải trí, nhu cầu giao tiếp
xã hội...
+ Nhu cầu học tập: Học tập là chìa khóa để tiếp nhận tri thức khoa học
công nghệ hiện đại, trình độ học vấn của ngƣời lao động càng cao thì họ
càng có điều kiện tiếp nhận công nghệ hiện đại, ứng dụng nó vào cuộc sống,
vào quá trình sản xuất và do đó càng có cơ hội tìm kiếm việc làm, tăng năng
suất lao động, tăng thu nhập và thích ứng với sự chuyển đổi nghề nghiệp.
+
Nhu cầu nâng cao trình độ tay nghề, chuyên môn, nghiệp vụ:
Việc đào
tạo nâng cao trình độ tay nghề cho ngƣời lao động không chỉ là yêu cầu của
các doanh nghiệp mà còn là nhu cầu của ngƣời lao động. Để có thể lao động
sản xuất dài hạn, ổn định và tăng thu nhập, nâng cao chất lƣợng cuộc sống,
ngƣời lao động có nhu cầu nâng cao trình độ kiến thức, học nghề nâng cao,
học nghề mới. Việc đáp ứng nhu cầu nâng cao trình độ tay nghề, chuyên môn
nghiệp vụ không chỉ làm tăng thu nhập thực tế mà còn góp phần thỏa mãn
nhu cầu tinh thần của họ.
+
Nhu cầu giải trí: Ngƣời lao động các khu công nghiệp ngoài
giờ làm
việc tại các doanh nghiệp, thời gian còn lại dành cho sinh hoạt cá nhân, nghỉ
ngơi và giải trí. Các kênh truyền thông ngoài việc cung cấp thông tin cho
ngƣời lao động, còn là phƣơng tiện giải trí quan trọng. Các thiết chế văn hóa
công cộng cũng có vai trò quan trọng trong đời sống văn hóa khu công

nghiệp, đáp ứng nhu cầu sinh hoạt công cộng của ngƣời lao động. Từ thu
nhập của mình, việc sử dụng các phƣơng tiện đó là một yếu tố tác động đến
đảm bảo đời sống tinh thần của ngƣời lao động.


11


+
Nhu cầu giao tiếp xã hội: Hầu hết ngƣời lao động trong các
khu công
nghiệp thƣờng phải làm thêm giờ, nên thời gian giao tiếp với xã hội của họ
là không nhiều. Ngƣời lao động luôn có nhu cầu hòa mình với môi trƣờng
xung quanh, muốn đƣợc giao lƣu, chia sẻ... Do vậy mà giải quyết vấn đề
này sẽ có tác động tích cực đến tinh thần ngƣời lao động.
- Mối quan hệ giữa đời sống vật chất và đời sống tinh thần:
+

Đời sống vật chất quyết định đến đời sống tinh thần

Nhu cầu vật chất của con ngƣời nói chung và của ngƣời lao động nói
riêng bao giờ cũng giữ vai trò chi phối và quyết định đến mục đích hoạt động
của con ngƣời. Bởi vì nhu cầu của con ngƣời trƣớc hết là ăn, ở, đi lại..., đó
là những nhu cầu vật chất thiết yếu nhất. Khi những nhu cầu ấy đƣợc đảm
bảo ổn định, đƣợc nâng lên theo thời gian thì đời sống tinh thần cũng đƣợc
quan tâm một cách hợp lý. Ngƣợc lại, nếu nhƣ những nhu cầu vật chất chƣa
đƣợc đáp ứng ở mức tối thiểu, thì con ngƣời phải hoạt động để đảm bảo
đƣợc đời sống vật chất của mình và không có điều kiện để đáp ứng nhu cầu
tinh thần. Vì vậy, chỉ khi đời sống vật chất đƣợc đảm bảo thì đời sống tinh
thần mới đƣợc đáp ứng.

+

Đời sống tinh thần tác động trở lại đời sống vật chất

Ngƣời lao động ngoài những nhu cầu vật chất thì họ còn có những nhu
cầu tinh thần nhƣ: giải trí (xem ti vi, nghe nhạc), giao lƣu, chia sẻ... Những
giá trị tinh thần đƣợc đảm bảo sẽ giúp ngƣời lao động có đƣợc cuộc sống
thoải mái, giúp cho họ có tinh thần làm việc tốt, từ đó tăng năng suất lao
động, hiệu quả công việc cao, tăng mức thu nhập và đời sống vật chất đƣợc
nâng lên. Tuy nhiên, nếu đời sống tinh thần của ngƣời lao động không đƣợc
đảm bảo, sẽ ảnh hƣởng đến đời sống vật chất khi mà ngƣời lao động không
có thể trạng tốt nhất để yên tâm làm việc, ảnh hƣởng đến mức thu nhập và từ
đó đời sống vật chất không đƣợc đảm bảo.
12


Việc đảm bảo mối quan hệ hài hòa giữa đời sống vật chất và đời sống
tinh thần cho ngƣời lao động là yếu tố quan trọng để đảm bảo năng suất lao
động cũng nhƣ hiệu quả công việc.
1.2.2. Các yếu tố quy định đời sống của ngƣời lao động trong các
khu công nghiệp
1.2.2.1. Tiền lương và thu nhập
Tiền lƣơng đƣợc hiểu là số lƣợng tiền tệ mà ngƣời sử dụng lao động
trả cho ngƣời lao động khi họ hoàn thành công việc theo chức năng, nhiệm
vụ, đƣợc pháp luật quy định hoặc hai bên đã thỏa thuận trong hợp đồng lao
động.
Đối với với ngƣời lao động, tiền lƣơng là nguồn thu nhập chính nhằm duy
trì và nâng cao đời sống vật chất, tinh thần của ngƣời lao động cũng nhƣ đối
với gia đình họ. Nguồn thu nhập này ảnh hƣởng trực tiếp tới đời sống của
ngƣời lao động khi phải trang trải cho rất nhiều chi phí: ăn, ở, mặc cho cá nhân

ngƣời lao động và gia đình họ, học tập cho con cái, khám chữa bệnh, đi lại, tích
lũy cho tƣơng lai... Ngoài tiền lƣơng, thu nhập của ngƣời lao động trong các
KCN còn có thể là tiền thƣởng, các loại trợ cấp (nếu có), phụ cấp.
Ở

nƣớc ta hiện nay, thu nhập bình quân của ngƣời lao động thƣờng không

theo kịp tốc độ tăng giá khi lạm phát xảy ra. Năm 2010, tiền lƣơng của ngƣời
lao động trong các loại hình doanh nghiệp là 3,2 triệu đồng/ngƣời/tháng, tăng
10,3% so với năm 2009. Trong đó, doanh nghiệp nhà nƣớc có mức lƣơng bình
quân là 3,8 triệu đồng, tăng 8,6%; doanh nghiệp cổ phần có vốn đầu tƣ trong
nƣớc là 3,3 triệu đồng, tăng 10%; doanh nghiệp có vốn đầu tƣ nƣớc ngoài là 3
triệu đồng, tăng 11,1%. Song, chỉ số giá sinh hoạt tăng ở mức 11,75%, nên tiền
lƣơng thực tế của ngƣời lao động đã bị giảm xuống. Phần lớn là lao động phổ
thông, lao động nhập cƣ có thu nhập thấp. Ngoài việc phải chịu chung mức
tăng giá cả sinh hoạt nhƣ những ngƣời dân

13


khác ở đô thị, thì họ phải trả tiền thuê nhà, điện, nƣớc cao hơn từ 20% đến
30%.
Lƣơng quá thấp không tƣơng xứng cƣờng độ, thời gian ngƣời lao động
bỏ ra là một trong những nguyên nhân chính dẫn tới các cuộc đình công,
ngừng việc tập thể, làm cho quan hệ lao động trong các doanh nghiệp KCN
chƣa thật hài hoà, ổn định. Theo báo cáo của Tổng liên đoàn lao động Việt
Nam, năm 2011, cả nƣớc xảy ra 981 cuộc đình công, tăng hơn 2,3 lần so với
năm 2010 (424 cuộc), tập trung tại các tỉnh, thành phố thuộc vùng kinh tế
trọng điểm phía Nam (837 cuộc, chiếm 85,32%) và các doanh nghiệp có vốn
đầu tƣ nƣớc ngoài (734 cuộc, chiếm 74,82%). [17]

1.2.2.2. Điều kiện làm việc
Điều kiện làm việc của lao động trong các doanh nghiệp ở các khu công
nghiệp gồm: môi trƣờng nơi làm việc (ánh sáng, nhiệt độ, độ thông thoáng,
điều kiện vệ sinh…) và tình trạng an toàn lao động, bảo hộ lao động…
Có nhiều yếu tố nhƣ tiếng ồn, nóng, bụi, ánh sáng, chất thải vƣợt mức
quy định do các doanh nghiệp ít đầu tƣ để những yếu tố ảnh hƣởng xấu đến
môi trƣờng. Theo Báo Lao động điện tử ngày 9/6/2009, thì có tới 65,4%
công nhân các KCN phải làm việc trong môi trƣờng có tiếng ồn cao; 49%
làm việc trong môi trƣờng có nhiều bụi; 42% làm việc trong môi trƣờng
nóng bức; 24.6% làm việc trong môi trƣờng có hóa chất, khí độc hại; vẫn
còn gần 10% công nhân phải làm việc trong môi trƣờng thiếu ánh sáng.
Điều kiện làm việc của công nhân trong các loại hình doanh nghiệp ở
khu công nghiệp là khá thấp kém. Số công nhân mắc bệnh nghề nghiệp, tai
nạn lao động chƣa giảm. Phần lớn các doanh nghiệp đã có trang thiết bị bảo
hộ lao động cho công nhân. Tuy nhiên vẫn còn nhiều công nhân chƣa đƣợc
cấp phát đầy đủ các phƣơng tiện bảo vệ cá nhân cần thiết khi làm việc. Hiện
nay, trên thị trƣờng có rất nhiều phƣơng tiện bảo vệ cá nhân cho ngƣời lao
14


động không rõ nguồn gốc, chất lƣợng không đảm bảo. Mặc dù pháp luật đã
quy định rõ ràng, phải trang bị đầy đủ các phƣơng tiện cá nhân đúng quy
định cho công nhân, nhƣng hiện nay nhà nƣớc chƣa kiểm soát đƣợc chất
lƣợng của các phƣơng tiện này.
Việc chấp hành pháp luật về an toàn, vệ sinh cho lao động của các khu
công nghiệp còn yếu. Nhiều doanh nghiệp trong khu công nghiệp không quy
định cụ thể, công khai việc doanh nghiệp có những đảm bảo, tiêu chuẩn chế
độ nào đối với công nhân, nhƣ một tháng, một năm đƣợc trang bị những gì,
chất lƣợng ra sao, chất lƣợng máy móc nhà xƣởng để bảo đảm an toàn, vệ
sinh cho công nhân nhƣ thế nào.

Phần lớn đội ngũ công nhân trong các khu công nghiệp chủ yếu xuất
thân từ nông thôn, trên 60% chƣa qua đào tạo nghề ở các trƣờng chuyên
nghiệp, hiểu biết pháp luật thấp, ý thức tổ chức kỷ luật, tác phong công
nghiệp của công nhân chƣa cao. Vì vậy, một số không ít công nhân nhận
thức về tầm quan trọng của điều kiện và môi trƣờng làm việc cũng nhƣ công
tác an toàn, vệ sinh lao động chƣa tốt. Nên khi đƣợc trang bị phƣơng tiện
bảo vệ cá nhân nhƣng công nhân cũng không sử dụng.
1.2.2.3. Các dịch vụ công cộng phục vụ người lao
động * Nhà ở
Hầu hết các KCN tập trung đều thiếu hoặc không có nhà ở cho ngƣời lao
động. Số lƣợng công nhân tăng nhanh, nhƣng trong quy hoạch phát triển các
KCN chƣa tính tới nhu cầu về chỗ ở, nhà trẻ, trƣờng học cho gia đình họ. Các
chính sách hiện có chƣa khuyến khích đƣợc các thành phần kinh tế tham gia
xây nhà ở cho ngƣời lao động, nhất là vấn đề vốn và đất đai. Theo số liệu công
bố tại “Hội nghị tổng kết 20 năm xây dựng và phát triển các KCN, khu chế xuất
ở Việt Nam” (Hà Nội ngày 17/2/2012), tỷ lệ lao động nhập cƣ hiện nay ở các
KCN khoảng trên 50%. Ở một số địa phƣơng có tỷ lệ lao động

15