Giá trị văn hóa trong trang phục truyền thống của người Bahnar, Jrai

Giá trị văn hóa trong trang phục
truyền thống của người Bahnar, Jrai
ThS. VŨ THỊ HUYỀN LY1
ThS. HỒNG THỊ THANH HƯƠNG2

G

ia Lai là mảnh đất
nằm ở phía bắc của
Tây Ngun, nơi đây
có nền văn hóa của hai tộc
người bản địa: Bahnar và Jrai
gắn với văn hóa và âm nhạc
cồng chiêng, các lễ hội dân
gian, trong đó khơng thể
thiếu những sắc màu rực rỡ
của trang phục truyền thống.
1. Đặc điểm trang phục
truyền thống của người
Bahnar, Jrai
Trang phục truyền thống
của người Bahnar, Jrai gồm áo
và váy dành cho nữ, áo và khố
dành cho nam. Ngồi ra, còn
có một số vật dụng đi kèm như
tấm chồng, khăn đội đầu, đồ
trang sức (hoa tai, vòng cổ,
vòng tay,...).
1.1. Trang phục truyền
thống của người Bahnar
Áo của phụ nữ Bahnar có

hai loại: áo có tay hoặc khơng
có tay, có hai màu, một là áo
có nền đen hoặc chàm với hoa
văn màu trắng, đỏ, vàng, hai là
áo có nền đen hoặc chàm với

hoa văn màu trắng. Phụ nữ
Bahnar khi mặc áo dài tay thì
ống tay áo ln để ngỏ, bng
thõng từ vai xuống trơng rất
dun dáng.
Váy của phụ nữ Bahnar
thường ngắn trên mắt cá
chân váy là một tấm vải dệt
từ sợi bơng, có màu đen hoặc
xanh (chàm), có sọc, hoa văn
ở ngang thân và gấu cùng với
miếng đáp dệt hoa văn ở giữa
tấm vải. Khi mặc tấm vải được
quấn quanh thân dưới, từ eo
trở xuống, rồi buộc túm phía
trước và giắt vào cho chặt, lúc
mặc miếng đáp dệt hoa văn
sẽ nằm ở phần mơng. Ngồi
ra còn có một mảnh vải nhỏ
và dài, dệt hoa văn rất đẹp có
chiều dài khoảng 2,3m, chiều
rộng khoảng 20cm - 25cm,
được quấn quanh bụng hoặc
may liền vào váy. Khi mặc dải

hoa văn này được thả bng
xuống hai bên hơng nhằm
tăng thêm vẻ đẹp và dun
dáng cho người phụ nữ. Để
tăng thêm vẻ đẹp và giữ váy
cho chặt, phụ nữ Bahnar buộc

————————
(1)
Trung cấp Văn hóa Nghệ thuật Gia Lai
(2)
Ban Tun giáo tỉnh ủy Gia Lai

thêm những chiếc vòng đồng
xung quanh bụng. Đây cũng
chính là nơi để họ gài tẩu hút
thuốc vào.
Trang phục truyền thống
của nam giới người Bahnar
gồm áo và khố. Ngồi ra còn
có tấm chồng, khăn đội đầu,
túi đeo, đồ trang sức (vòng cổ,
vòng tay,...).
Áo của nam giới Bahnar
là loại áo cộc tay, thân sau dài
hơn thân trước, có màu đen
hoặc màu chàm khơng có
khuy, cổ xẻ hình trái tim để
lợ ngực. Phổ biến có hai loại
áo, một là áo trơn khơng có

hoa văn, chỉ có một vài sợi chỉ
trang trí như hình bơng hoa ở
hai bên hơng gấu áo; hai là áo
có đường viền đỏ quanh cổ áo,
gấu áo, đường sọc trắng dọc
hai bên hơng áo hoặc có trang
trí đường hoa văn dọc hai bên
hơng và gấu áo.
Khố của nam giới Bahnar
được quấn theo hình chữ T, sử
dụng theo cách quấn ngang
bụng dưới, luồn qua háng rồi
che một phần mơng, hai đầu
khố bng xuống phía trước
và sau.

1
SỐ 04 NĂM 2019

KHOA HỌC XÃ HỘI - NHÂN VĂN


TẠP CHÍ KHOA HỌC CƠNG NGHỆ VÀ MƠI TRƯỜNG

2

KHOA HỌC XÃ HỘI - NHÂN VĂN
Người Bahnar có hai loại
khố, một loại khố có hoa văn,
có tua ở hai đầu khố, có đính

thêm hạt cây tơrpeng 1, có
chiều dài khoảng hơn 4m,
chiều rộng khoảng 30cm. Một
loại khố khơng có tua và hoa
văn trang trí ở hai đầu khố
nhưng lại có những đường sọc
chủ yếu là màu đỏ chạy suốt
hai bên và ở giữa theo chiều
dài của khố, ở gần cuối của hai
đầu khố cũng tập trung những
đường hoa văn màu trắng, đỏ
chủ yếu là những hình kỷ hà.
Loại khố này có chiều dài hơn
6m, chiều rộng khoảng 20cm.
1.2. Trang phục truyền
thống của người Jrai
Áo của phụ nữ Jrai là loại
áo dài tay hoặc khơng có tay,
có 5 màu đen, đỏ, vàng, xanh,
trắng với những dải hoa văn ở
cổ, ngực, bụng (gấu áo), nách,
khuỷu tay, cổ tay theo chiều
ngang thân áo.
Váy của phụ nữ Jrai dài
đến bàn chân, cũng có miếng
đáp giàu hoa văn ở phần
mơng như váy của phụ nữ
Bahnar nhưng khi mặc phụ
nữ Jrai chỉ quấn mảnh vải lại
rồi giắt nút ở phần cạp váy là

xong chứ khơng đeo thêm dải
hoa văn ở hai bên và các vòng
đồng như phụ nữ Bahnar. Thế
nhưng, váy của phụ nữ Jrai
cũng rất rực rỡ nhờ được trang
trí hoa văn và những tua chỉ
có đính hạt cây tơrpeng theo
chiều dài một bên mép vải, khi
1
Hạt màu trắng sữa, hình bầu dục,
xỏ vào trang trí như hạt cườm.

mặc phần trang trí này nằm ở
một bên hơng của người mặc.
Áo của nam giới Jrai có
chiều dài khoảng 70cm, chiều
rộng khoảng 55cm, áo có hai
loại, loại có tay và loại khơng
có tay. Áo khơng tay thường là
áo có cổ hình trái tim, với hàng
dây buộc phía trước, có đường
viền đỏ xung quanh nách, cổ
áo, gấu áo. Ngồi ra còn có hai
dải hoa văn chạy dọc hai bên
áo từ trước ra sau, sau gấu áo
có đường hoa văn và các tua
chỉ. Áo dài tay của nam giới Jrai
thường là áo cổ tròn hoặc cổ
tim, có dải hoa văn theo chiều
ngang hai bên hơng áo, vai

và cổ tay, gấu áo có tua hoặc
khơng có tua.
Khố của nam giới Jrai
thường có màu chàm hoặc
đen, dài khoảng hơn 4m, rộng
khoảng 29cm, có trang trí hoa
văn theo rìa dọc khố, đặc biệt
là hai đầu khố. Ở hai đầu khố
có đính thêm hạt cây tơrpeng
và các tua màu đen đỏ.
2. Đặc trưng văn hóa
trong trang phục truyền
thống của người Bahnar, Jrai
2.1. Tín ngưỡng vạn
vật hữu linh qua trang phục
truyền thống của người
Bahnar, Jrai
Cuộc sống hằng ngày của
người Bahnar, Jrai có mối quan
hệ mật thiết với thiên nhiên và
chịu sự chi phối sâu sắc của
mơi trường tự nhiên. Thực tế
này ít nhiều được phản ánh,
ghi dấu ở hoa văn trang trí
trên các vật dụng gia đình như

gùi, bò, ống tên, nỏ, tẩu, cán
rìu... đặc biệt thể hiện rõ nét
trên trang phục. Tất cả các họa
tiết hoa văn trên trang phục

Bahnar, Jrai là một thế giới tự
nhiên sinh động, phong phú...
được biểu hiện dưới dạng hình
học hóa.
Sở dĩ người Bahnar, Jrai
đưa thiên nhiên vào các đồ
án trang trí trên trang phục
vì họ sống gần gũi với thiên
nhiên và thiên nhiên có ảnh
hưởng rất lớn đến đời sống
hàng ngày của họ. Trong q
khứ, vì trình độ khoa học chưa
phát triển, người Bahnar, Jrai
chưa hiểu biết sâu sắc về các
hiện tượng tự nhiên nên mỗi
khi có chuyện gì khơng hay
xảy ra với cộng đồng của mình
như: thiên tai, dịch bệnh...
thì họ liền cho rằng đó là do
mình đã làm các vị thần linh
tức giận mà gây ra, điều đó
khiến họ ngày càng sùng bái
mơi trường tự nhiên và tin
vào quyền lực của các vị thần
trong tự nhiên mà mình sùng
bái. Cứ như thế trong xã hội
Bahnar, Jrai tín ngưỡng “vạn
vật hữu linh” được ra đời, điều
này thể hiện rõ nét trên trang
phục truyền thống của họ.

Tín ngưỡng vạn vật hữu
linh đã sinh ra cho người
Bahnar rất nhiều các vị thần
có ảnh hưởng đến tồn bộ xã
hội Bahnar cổ truyền, trong
đó có “Yang Kơtơp (thần chim
cu - thần chim bồ câu) là một
viên đá có hình con chim (đã
bị mất). Dân làng tin rằng: khi
đầu chim quay về hướng đơng


bắc và hướng nam thì dân làng
làm ăn được; nhưng khi chim
quay đầu về hướng tây thì
làng sẽ gặp tai họa (có người
đau hoặc chết).”[1]. Vì thế, hình
ảnh về thần chim cu xuất hiện
rất nhiều trong trang phục
của người Bahnar với họa tiết
cườm (cổ) chim cu.
Đồ án hoa văn mà người
Bahnar, Jrai u thích nhất, có
mặt nhiều nhất trong tất cả
những vật dụng có trang trí
hoa văn và khơng thể thiếu
trong trang phục của họ chính
là biểu tượng mặt trời với dạng
cách điệu sao tám cánh, người
Bahnar gọi là brưng, người Jrai

gọi là pnga ptuh, đó chính là
biểu tượng của thần mặt trời.
Tín ngưỡng vạn vật hữu
linh còn biểu hiện ở thuyết
linh hồn với thế giới của người
chết thể hiện trong lễ bỏ mả.
Hoa văn biểu trưng cho lễ bỏ
mả với nhà mồ, mái nhà mồ,
cây nêu, người múa xoang...
cũng được người Jrai đưa vào
rất nhiều trong trang phục
của mình.
Ý nghĩa màu sắc hoa văn
của người Jrai gắn liền với một
truyền thuyết dân gian, có liên
quan đến tín ngưỡng “vạn vật
hữu linh” như sau: “Sau khi đã
làm ra thế giới, mn lồi và
con người, yang trời Kơ-dei
tìm người thay mình cai quản
mặt đất. Bà Tung là một trong
những người được yang Kơdei chọn lựa. Bà được phân
cơng vừa cai quản thế giới
của các hồn người chết, vừa

phải quyết định số phận của
mọi người sống trên mặt đất.
Bà dùng bột nặn thành hình
từng đứa trẻ rồi cho nó lên
mặt đất nhập vào những phụ

nữ có thai. Mỗi đứa trẻ sắp sửa
được đưa đi đầu thai đều được
bà Tung định sẵn cho nó một
số phận. Trong nhà bà Tung
có một khung dệt. Suốt ngày
bà ngồi luồn từng sợi chỉ để
dệt một tấm vải dài. Tấm vải
đó chính là cuộc đời của tất
cả những con người trên mặt
đất. Mỗi sợi chỉ là số phận của
từng người, cho nên các sợi chỉ
cũng có những màu sắc khác
nhau”[2].
Người Bahnar, Jrai thường
sử dụng 5 màu cơ bản cho bộ
trang phục truyền thống là
đen, chàm (xanh), đỏ, vàng,
trắng. Theo Đỗ Thị Hòa thì
họa tiết hoa văn “đối xứng
phản ánh quan niệm về vũ
trụ âm dương, trời đất, lấy
thiên nhiên làm hình mẫu...
Màu đen tượng trưng cho đất
rừng trù phú, màu đỏ thể hiện
khát vọng và tình u”[3]. Có
thể màu sắc trên trang phục
của người Bahnar, Jrai là biểu
tượng của thuyết âm dương
ngũ hành trong q trình
nhận thức về vũ trụ ở văn hóa

của các cư dân nơng nghiệp.
Theo Trần Ngọc Thêm “về màu
biểu thì hai màu đen, đỏ mang
tính đối lập âm dương rõ rệt
nhất nên ứng với hai hành
Thủy - Hỏa (hai phương Bắc
Nam). Hai màu xanh, trắng
cũng đối lập âm dương nhưng
kém rõ rệt hơn, ứng với hai

hành Mộc - Kim. Màu vàng ứng
với hành Thổ ở Trung tâm”[4].
Theo đó, màu đen tượng trưng
cho hành Thủy (nước) là mùa
đơng, màu đỏ tượng trưng
cho hành Hỏa (lửa) là mùa hè,
màu xanh tượng trưng cho
hành Mộc (cây) là mùa xn,
màu trắng tượng trưng cho
hành Kim (kim loại) là mùa
thu, màu vàng tượng trưng
cho hành Thổ (đất) chính là
khoảng cánh giữa các mùa.
Ứng với những phân tích trên,
trong q trình đi điền dã năm
2011, chúng tơi đã được cụ bà
người Jrai, tên là Nay H’Mel
sinh năm 1936 ở thơn Bn,
xã Iatul, huyện Ia Pa cho biết
những màu sắc họ sử dụng

trong trang phục truyền thống
chính là biểu tượng của bốn
mùa trong q trình sản xuất
nơng nghiệp (đơng, hè, xn,
thu) là màu đỏ, đen, xanh,
trắng. Khi hỏi màu vàng tượng
trưng cho cái gì thì cụ khơng
trả lời được nhưng từ phân tích
này chúng ta có thể thấy màu
vàng chính là khoảng cách
giữa các mùa trong một năm.
2.2. Tín ngưỡng phồn
thực qua trang phục của người
Bahnar, Jrai
Tín ngưỡng phổ biến
nhất của cư dân nơng nghiệp
là tín ngưỡng phồn thực với
ước vọng cho cây trồng sinh
sơi nảy nở, con người sinh sơi
nảy nở... Tín ngưỡng này biểu
hiện rộng khắp trong đời sống
người Bahnar, Jrai. Trong một
số nghi lễ ở các lễ hội nơng
nghiệp, người Bahnar, Jrai

3
SỐ 04 NĂM 2019

KHOA HỌC XÃ HỘI - NHÂN VĂN

TẠP CHÍ KHOA HỌC CƠNG NGHỆ VÀ MƠI TRƯỜNG

4

KHOA HỌC XÃ HỘI - NHÂN VĂN
thường có những hành động
tượng trưng như chọc lỗ tra
hạt, rước mẹ lúa... Trong lễ bỏ
mả, người Bahnar, Jrai đẽo
tượng nhà mồ với rất nhiều
hình ảnh phồn thực như:
tượng phụ nữ với cặp ngực
căng tròn, tượng phụ nữ mang
thai, tượng hài nhi với tư thế
ở trong bụng mẹ, tượng đàn
ơng với sinh thực khí nam
rất to và tượng miêu tả hành
vi giao phối của nam và nữ...
Trong trang phục Bahnar, Jrai
tín ngưỡng phồn thực cũng
được thể hiện rất rõ qua kiểu
cách trang phục và lối trang
trí hoa văn.
Trang phục nữ với chiếc
áo, váy quấn bó sát người làm
nổi lên những đường nét của
cơ thể. Áo của phụ nữ Bahnar,
Jrai rất được chú ý sắp xếp
hoa văn ở cổ, tay, ngực, gấu

áo (bụng) nhưng điểm hoa
văn mà họ chú ý nhất vẫn là
hoa văn ở phần gấu áo vì vùng
bụng chính là nơi bao bọc
thai nhi - sự sinh sơi nảy nở
của con người. Hoa văn trên
váy của phụ nữ Bahnar, Jrai
cũng được chú ý rất nhiều ở
phần lưng váy, phần mơng và
chân váy. Trong đó điểm nổi
bật nhất chính là phần mơng,
với miếng vải đáp phía sau
mơng váy (pddâm hay kpal)
được trang trí rất nhiều hoa
văn. Một số học giả cho rằng,
miếng đáp này có thể là tàn
dư của việc trước đây phụ nữ
Bahnar, Jrai cũng đóng khố
như nam giới[5]. Ngồi giả
thiết đó, chúng tơi còn thấy

miếng vải đáp này chính là
biểu hiện của tín ngưỡng
phồn thực nhằm, nhấn mạnh
và tơn lên vẻ đẹp ở nơi mà
người phụ nữ thực hiện thiên
chức sinh nở ra con người.
Trang phục nam của
người Bahnar, Jrai tuy khơng
phong phú, đặc sắc như trang

phục nữ nhưng cũng thể
hiện rõ tín ngưỡng phồn thực
qua chiếc khố nam. Trong tín
ngưỡng phồn thực thì sinh
thực khí nam là biểu tượng
cho nét phồn thực của người
đàn ơng. Vì vậy chiếc khố được
trang trí hoa văn rất phong
phú cùng các tua chỉ màu ở
hai đầu khố tạo điểm nhấn,
làm nổi bật bộ phận mang tính
phồn thực của người đàn ơng.
Tín ngưỡng phồn thực
còn được thể hiện rất rõ trong
lễ bỏ mả (pơthi) của người
Bahnar, Jrai. Có một kiểu trang
phục đặc trưng trong lễ bỏ
mả là những người đeo mặt
nạ, bơi bùn hoặc hóa trang
bằng lá cây đi quanh nhà mồ
đánh cồng chiêng, nhảy múa
và làm những động tác kỳ
lạ. Người Bahnar gọi những
hình tượng này là miêu briêm
(miêu: mặt nạ, briêm: người
bơi bùn, quấn lá cây); người
Jrai gọi chung là bram. Các
miêu briêm được thể hiện nghi
thức quan trọng nhất trong lễ
bỏ mả, đó là grong bơxát (lễ

rước quanh nhà mồ). Các miêu
briêm thường là nam giới, một
số hóa trang thành nữ giới
với cặp vú hay phụ nữ mang
thai. Đơi khi các miêu briêm

còn có động tác giao cấu.
Trần Phong đã miêu tả một
lễ bỏ mả trước đây như sau:
“Trong một lễ bỏ mả ở làng
Hle Hlang (Kơng Chro), khi
tiến hành grong - bơxát có khá
nhiều miêu briêm có cả những
em còn nhỏ tuổi bơi bùn, quấn
vào tay chân bằng những sợi
dây rừng hoặc lá cây và đánh
cồng chiêng; đặc biệt là cảnh
hai thanh niên đeo mặt nạ thú
vật đi lại làm những động tác
“dâm dục” giữa những tốp phụ
nữ múa, có miêu briêm là nam
giả nữ (đeo cặp vú), làm người
đàn bà mang bụng chửa”[6].
Sau khi thực hiện xong lễ bỏ
mả thì những bộ trang phục
mà miêu briêm mặc cũng được
bỏ lại bên nhà mồ cho người ở
thế giới của các hồn ma. Như
vậy, ta thấy hình ảnh miêu
briêm chính là hình ảnh phản

ánh ước vọng phồn thực của
người Bahnar, Jrai khơng chỉ
ở thế giới của người sống mà
ở cả thế giới của người chết./.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Nguyễn Thị Kim Vân 2013: Tín
ngưỡng và tơn giáo dân tộc Bahnar, Jrai - NXB
Văn hóa dân tộc, trang 40.
2. http://dichvudulich.
net.vn/index.php?option=com_
k2&view=item&id=149:Ngh%E1%BB%81%20
d%E1%BB%87t&Itemid=9&tmpl=compon
ent&print=1
3. Đỗ Thị Hòa (cb) 2008: Trang phục các
tộc người nhòm ngơn ngữ Mơn - Khmer. - HN:
NXB Văn hóa dân tộc, trang 62
4. Trần Ngọc Thêm 2006: Tìm về bản
sắc văn hóa Việt Nam. - TP. HCM: NXB Tổng
Hợp, trang 135
5. Ngơ Đức Thịnh 1994: Trang phục cổ
truyền các dân tộc Việt Nam. - HN: NXB Văn
hóa dân tộc, trang 199 - 200.
6. Trần Phong 2002: Miêu briêm - hình
tượng độc đáo trong lễ bỏ mả. - Báo Gia Lai
Nguyệt san, số 9, trang 15.