Xây dựng hệ thống câu hỏi nhằm phát triển năng lực cảm thụ văn học cho học sinh tiểu học ở giờ tập đọc lớp 3 “mẹ vắng nhà ngày bão” của tác giả Đặng Hiển

TẠP CHÍ ĐẠI HỌC SÀI GÒN

Số 21 – Tháng 6/2014

XÂY DỰNG HỆ THỐNG CÂU HỎI NHẰM PHÁT TRIỂN
NĂNG LỰC CẢM THỤ VĂN HỌC CHO HỌC SINH TIỂU HỌC
Ở GIỜ TẬP ĐỌC LỚP 3 “MẸ VẮNG NHÀ NGÀY BÃO”
CỦA TÁC GIẢ ĐẶNG HIỂN
HỒNG THÚY HÀ(*)

TĨM TẮT
Bài báo đưa ra cách thức thiết kế hệ thống câu hỏi nhằm phát triển khả năng cảm thụ
thơ ca cho học sinh tiểu học, được cụ thể hóa bằng thiết kế hệ thống câu hỏi ở một giờ học
Tập đọc lớp 3: “Mẹ vắng nhà ngày bão” của tác giả Đặng Hiển. Đây là một giải pháp
nhằm khắc phục tình trạng thờ ơ với tiếng Việt và văn chương, để rồi rỗng văn từ trong
nền tảng đang diễn ra hiện nay.
Từ khóa: khả năng cảm thụ, thơ ca, văn chương, học sinh tiểu học

ABSTRACT
The paper presents a system of questions to develop the elementary student capacity of
being sensitive to the interesting of literature, specified by the one- period system of
questions designed for grade 3 on reading lesson: “Mother away from home on a storm
day” by Dang Hien. It is a solution to the negative attitude of elementary students to
current Vietnamese literature syllabus in schools
Keywords: …to be sensitive to, poetry, literary, elementary students.

1. ĐẶT VẤN ĐỀ (*)
Hiện nay, điểm hạn chế nhất của cách
dạy tích hợp văn qua tiếng đang diễn ra
trong các giờ lên lớp dạy học tập đọc ở tiểu
học là đại đa số giáo viên chỉ chú trọng

dành phần lớn thời gian cho thao tác luyện
đọc. Giáo viên chỉ hướng dẫn đọc khơi
khơi cho đúng theo quy trình, sau đó cơ trò
đọc đi đọc lại nhiều lần; phần tìm hiểu bài
diễn ra nhanh chóng bằng cách trả trả lời
mấy câu hỏi trong sách giáo khoa, cuối
cùng là mục tổng kết giáo viên giáo viên áp
đặt giá trị nội dung và nghệ thuật dựa theo
hướng dẫn của tài liệu, u cầu học sinh
nhắc lại và phải ghi nhớ.

Cách dạy này dẫn đến hệ quả của một
giờ dạy học văn là cả giáo viên và học sinh
mới chỉ đạt đến mức độ đọc trơi chảy một
bài thơ bài văn (vì một bài thơ vui với một
câu chuyện buồn đều đọc với một giọng
điệu, một sắc thái như nhau) và học thuộc
“vẹt” nó (đọc đi đọc lại nhiều lần rồi thuộc
như con vẹt), chứ chưa đạt đến trình độ đọc
diễn cảm và thuộc lòng đúng như mục
đích, u cầu của phân mơn. Đấy chính là
một ngun nhân quan trọng làm cho học
sinh tiểu học thờ ơ với tiếng mẹ đẻ và văn
chương, để rồi rỗng văn từ trong nền tảng.
Để phát triển năng cảm thụ thơ ca cho
học sinh tiểu học trong một giờ học Tập
đọc cụ thể, bên cạnh cách vào bài, giới
thiệu chung đã được nhiều tác giả đề cập,

(*)

TS, Khoa Sư phạm Khoa học Xã hội, Trường
Đại học Sài Gòn

87


XÂY DỰNG HỆ THỐNG CÂU HỎI NHẰM PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC…

theo chúng tôi, hệ thống câu hỏi gợi ý,
hướng dẫn học sinh tìm hiểu bài cần phải
chú trọng hàng đầu.
Vì vậy ở bài viết này, chúng tôi xin đề
cập đến vấn đề thiết kế hệ thống câu hỏi để
phát triển năng cảm thụ thơ ca cho học sinh
tiểu học, cụ thể ở giờ dạy học Tập đọc lớp
3: “Mẹ vắng nhà ngày bão” của Đặng Hiển.
2. NỘI DUNG
2.1. Hệ thống câu hỏi gợi ý, hướng dẫn
học sinh tìm hiểu bài trong một giờ tập đọc
cụ thể ở tiểu học sẽ không chỉ là những câu
hỏi dành cho học tiếng, mà phải có những
câu hỏi cho học văn. Những câu hỏi này
phải đề cập đến nội dung cơ bản của bài
đọc, phải là những câu hỏi “chìa khóa”
kích thích học sinh tò mò, hứng thú suy
nghĩ về tác phẩm. Nếu các câu hỏi chuẩn bị
bài ở nhà được in trong sách giáo khoa sau
mỗi bài học chưa đáp ứng được yêu cầu
này, giáo viên cần phải “tái thiết kế” cho

phù hợp.
Hệ thống câu hỏi có thể chia thành
những loại như sau: câu hỏi nhắc lại nội
dung (chi tiết, từ ngữ, hình ảnh…) quan
trọng; Câu hỏi gợi liên tưởng, tưởng tượng;
Câu hỏi về ý nghĩa hình tượng và tác phẩm
(loại câu hỏi này giúp học sinh hiểu được
chiều sâu văn bản); Câu hỏi bộc lộ cảm
xúc, ý nghĩ của học sinh với nhân vật và
tác phẩm; Câu hỏi yêu cầu học sinh xác
định kĩ thuật đọc tác phẩm (giọng đọc của
bài, của đoạn; nhịp điệu, ngắt giọng…). Có
cả yêu cầu học sinh phải học thuộc lòng
văn bản (nếu cần).
Bài “Mẹ vắng nhà ngày bão” của nhà
thơ Đặng Hiển, được đưa vào chương trình
tập đọc lớp 3. Yêu cầu về kiến thức và kĩ
năng tiếng Việt đối với học sinh lớp 3 là:
Đọc có ý thức hơn, lưu loát hơn, thể
hiện rõ hơn những phản ứng cảm xúc, tình
cảm (tập đọc trong vai nhân vật); tốc độ đọc

và đọc thầm tăng so với lớp 2; bước đầu biết
đọc lướt để tìm ý chính của văn bản.
Hiểu nghĩa từ trong văn cảnh, bước
đầu hiểu được giá trị biểu đạt của từ, từ đó
bước đầu có ý thức về vẻ đẹp của ngôn từ
và nghệ thuật sử dụng từ ngữ của tác giả.
Biết rõ hơn những đặc điểm phân biệt
các thể loại văn học: thơ, văn xuôi, truyện

cổ tích; nhận biết rõ một số biện pháp tu
từ: so sánh, nhân hóa,…; hiểu một số khái
niệm: bố cục, cốt truyện, nhân vật, tác giả,
ý nghĩa,…
Thấy được mối liên hệ giữa các sự
việc, tình tiết; nhận ra cốt truyện và tuyến
nhân vật trong các bài có cốt truyện; biết so
sánh một cách đơn giản đặc điểm tính cách
và hoạt động của các nhân vật trong cùng
một tác phẩm hay với nhân vật của các tác
phẩm khác; hiểu quan hệ của tác giả với
các sự kiện, nhân vật, đánh giá đúng điều
đọc được.
Dựa trên hệ thống câu hỏi của giáo
viên, biết tả, biết kể lại bằng một văn bản
ngắn về nội dung bài học, về kết quả quan
sát tranh, quan sát hiện thực, về những điều
đã học, đã nghe, đã cảm, bước đầu bộc lộ
khả năng sáng tạo.
Với bài tập đọc này, trong sách giáo
khoa chỉ có bốn câu hỏi hướng dẫn học ở
nhà như sau:
1. Ngày bão vắng mẹ, ba bố con vất
vả như thế nào?
2. Tìm những câu thơ cho thấy cả nhà
luôn nghĩ tới nhau?
3. Tìm những hình ảnh nói lên niềm
vui của cả nhà khi mẹ về?
4. Học thuộc lòng bài thơ.
Nếu như giáo viên không mở rộng

thêm hệ thống câu hỏi, được triển khai từ
bốn câu hỏi trên, thì chắc chắn không thể
gợi dẫn được cho học sinh đi vào đọc hiểu,
cảm thụ thấm thía hết giá trị nghệ thuật, ý
88


HOÀNG THÚY HÀ

nghĩa sâu sắc của toàn bài thơ để từ đó các
em có thể truyền được cảm xúc mà mình
đã cảm thụ được ra bằng giọng đọc và các
em có thể thuộc lòng ngay được bài thơ tại
giờ học, ngay sau khi học xong bài thơ.
2.2. Thiết kế hệ thống câu hỏi
Hệ thống câu hỏi thứ nhất:
Thời điểm mẹ vắng nhà có gì đặc biệt?
Em đã bao giờ chứng kiến cảnh bão tố chưa?
Khi nói đến bão tố có nghĩa là cuộc sống như
thế nào? Cảm nhận của em về bão tố như thế
nào? Bão tố đã ảnh hưởng đến cuộc sống ra
sao? Vai trò của mẹ trong gia đình như thế
nào? Khi trong gia đình có chuyện, thì người
quán xuyến mọi việc là ai?
Những câu hỏi này nhằm định hướng
để giúp học sinh tự hiểu và cảm nhận được
các giá trị và ý nghĩa sau:
Nhà thơ Đặng Hiển đã chọn một tình
huống khá đặc biệt: mẹ vắng nhà ngày bão.
Mẹ vắng nhà đã là một thiếu thốn lại đúng

ngày bão thì sự thiếu hụt này càng tăng lên
gấp bội. Trong gia đình Việt Nam, người
mẹ có một vị trí rất quan trọng. Người phụ
nữ Việt Nam mang trong mình những đức
tính quý báu từ lâu đời, đó là: trung hậu,
đảm đang, thuỷ chung, yêu thương chồng
con hết mực, chăm lo cuộc sống hàng ngày
chu đáo...
Hệ thống câu hỏi 2:
Tìm những câu thơ cho thấy cả nhà
luôn nghĩ tới nhau? Em hiểu và cảm nhận
được gì về tình cảnh và tâm trạng của ba
bố con khi mẹ đi vắng ngày bão? Nỗi lo
lắng của ba bố con dành cho mẹ, mẹ dành
cho ba bố con được nhà thơ diễn tả ra sao?
Ngày bão vắng mẹ, ba bố con vất vả như
thế nào? Những hình ảnh, lời thơ nào làm
cho em xúc động? Hãy nêu cảm nhận, cảm
xúc của em những lời thơ hình ảnh thơ đó.
Theo em, các khổ thơ sau cần phải đọc
với giọng điệu như thế nào? Nhịp điệu,

ngắt giọng ra sao?…
Mấy ngày mẹ về quê
Là mấy ngày bão nổi
Con đường mẹ đi về
Cơn mưa dài chặn lối
Hai chiếc giường ướt một
Ba bố con nằm chung
Vẫn thấy trống phía trong

Nằm ấm mà thao thức
Nghĩ giờ này ở quê
Mẹ cũng không ngủ được
Thương bố con vụng về
Củi mùn thì lại ướt
Những câu hỏi này nhằm định hướng
để giúp học sinh tự hiểu và cảm nhận được
các giá trị và ý nghĩa sau:
Bài thơ dung dị với lối kể chuyện tự
sự thật cảm động khi hiện lên hình ảnh:
"Hai chiếc giường ướt một - Ba bố con
nằm chung".
Bây giờ, cuộc sống đã khá hơn nhưng
cách đây vài chục năm trước ở thời điểm
nhà thơ viết bài thơ này thì đời sống còn
khá chật vật nhất là những khu tập thể công
nhân viên chức. Ba bố con nằm chung rất
ấm mà vẫn thấy thiếu một khoảng trống:
"Vẫn thấy trống phía trong - Nằm ấm mà
thao thức". Tình yêu thương là thế, người
này nghĩ về người kia có một linh giác nào
đó giao cảm nối họ với nhau: "Nghĩ giờ
này ở quê - Mẹ cũng không ngủ
được"."Cơn mưa dài" ở đầu bài không
những dài về khoảng cách không gian mà
cả thời gian tâm trạng nữa.
Ta hình dung ra hình ảnh người mẹ
bồn chồn lòng như lửa đốt: "Thương bố
con vụng về - Củi mùn thì lại ướt". Bây giờ
chúng ta nấu bằng bếp ga, bếp điện; ngày

đó cuộc sống thiếu thốn phải nấu bằng củi
gỗ, mùn cưa - thứ nhiên liệu thô sơ này ướt
đẫm thì khó mà nhen đỏ được. Tác giả
chọn chi tiết thật đắt, thật sống động nói về
89


XÂY DỰNG HỆ THỐNG CÂU HỎI NHẰM PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC…

cái ăn, cái ngủ thiết thực của con người
làm bối cảnh để nổi bật lên tình thương yêu
gắn bó với nhau, nương tựa vào nhau vượt
lên những khó khăn vật chất.
Đọc diễn cảm: giọng điệu trầm lắng, lo
âu, suy tư và thuộc lòng đoạn thơ trên.
Hệ thống câu hỏi 3:
Những việc làm của ba bố con khi mẹ
vắng nhà ngày bão theo em có ý nghĩa như
thế nào? Những việc làm của chị, của em
của bố có làm em liên tưởng gì đến mối
quan hệ, ảnh hưởng của người mẹ khi mẹ ở
nhà không? Việc làm của người bố khi mẹ
vắng nhà tạo nên ấn tượng và cảm xúc như
thế nào?
Theo em, các khổ thơ giữa cần phải
đọc với giọng điệu như thế nào? Nhịp điệu,
ngắt giọng ra sao?…
Nhưng chị vẫn hái lá
Cho thỏ mẹ, thỏ con
Em thì chăn đàn ngan

Sáng lại chiều no bữa
Bố đội nón đi chợ
Mua cá về nấu chua
Những câu hỏi này nhằm định hướng
để giúp học sinh tự hiểu và cảm nhận được
các giá trị và ý nghĩa sau:
Bài thơ là một loạt ứng xử về các mối
quan hệ giữa: Bố và con, con và mẹ, vợ và
chồng giữa con người và thế giới và vật
nuôi thật ấm cúng. Vắng mẹ, nhưng mẹ
vẫn phảng phất đâu đây trong mỗi việc làm
của con, của bố
Nhà thơ Đặng Hiển tiếp tục cái mạch
kể thật thà về chuyện chị hái lá cho thỏ, em
chăm đàn ngan và: "Bố đội nón đi chợ Mua cá về nấu chua". Bố đội nón hay bố
đang tập làm mẹ, học theo mẹ biết nấu cả
canh chua cho con - Một món ngon ẩm
thực rất quen thuộc ở nông thôn. Hình ảnh
"Bố đội nón" thật ngồ ngộ thương thương
mà thẫm đẫm tình người.

Đọc diễn cảm với giọng điệu khẩn
trương, dứt khoát, rắn rỏi và thuộc lòng
đoạn thơ trên.
Hệ thống câu hỏi 4:
Em cảm nhận kết thúc của bài thơ như
thế nào? Theo con các hình ảnh: cơn bão
qua, “Bầu trời xanh trở lại, Mẹ về như
nắng mới, Sáng ấm cả gian nhà” chuyển tải
những ý nghĩa gì? Hình ảnh thơ:"Mẹ về

như nắng mới - Sáng ấm cả gian nhà" gợi
cho các con những cảm xúc gì?
Theo em, các khổ thơ cuối cần phải
đọc với giọng điệu như thế nào? Nhịp điệu,
ngắt giọng ra sao?…
Thế rồi cơn bão qua
Bầu trời xanh trở lại
Mẹ về như nắng mới!
Sáng ấm cả gian nhà
Những câu hỏi này nhằm định hướng
để giúp học sinh tự hiểu và cảm nhận được
các giá trị và ý nghĩa sau:
Khổ cuối bài thơ chuyển mạch, ảo hoá
lung linh bừng sáng khi: "Thế rồi cơn bão
qua - Bầu trời xanh trở lại". Đây là quy luật
của tự nhiên, nhưng "Mẹ về như nắng mới
- Sáng ấm cả gian nhà" là sự đột biến của
cảm xúc con người đẩy lên thành cảm giác.
Nắng có thể là ánh mặt trời nhưng cao hơn
là hơi ấm thương yêu toả ra từ lòng mẹ.
Đọc diễn cảm giọng mừng rỡ, vui tươi,
ngập tràn hạnh phúc và thuộc lòng đoạn
thơ cuối.
Hệ thống câu hỏi tổng kết:
Theo em bài thơ cái hay cái đẹp của
bài thơ là ở chỗ nào? Em hiểu được những
gì, cảm nhận được những gì sau khi học
xong bài thơ? Bài thơ đã có những tác
động như thế nào đối với chúng ta? Mẹ đối
với chúng ta quan trọng như thế nào? Để

có một gia đình đầm ấm hạnh phúc thì các
thành viên trong gia đình phải ra sao?
Hãy đọc diễn cảm và thuộc lòng toàn
90


HOÀNG THÚY HÀ

bài thơ.
Những câu hỏi này nhằm định hướng
để giúp học sinh tự hiểu và cảm nhận được
các giá trị và ý nghĩa sau:
Viết về mẹ là một đề tài quen thuộc dễ
có sự trùng lặp về cấu tứ. Nhà thơ Đặng
Hiển đã dùng lối "đòn bẩy" để nâng hình
ảnh người mẹ lên qua bóng dáng, việc làm,
tình cảm của những người thân làm nên
một tứ thơ độc đáo. Đây là một thành công
của tác giả góp vào trang thơ viết về mẹ
như thêm một nốt trầm sâu thẳm, một gam
màu sáng ấm, một bức tranh quê gần gũi
yêu thương và cảm động.
Bài thơ thể hiện tình cảm gia đình đầm
ấm, mọi người luôn nghĩ đến nhau, hết
lòng thương yêu nhau.
Hiểu và cảm sâu sắc vai trò của mẹ,
của một gia đình đầm ấm hạnh phúc, ý
thức được việc mình phải sống như thế nào
cho tốt …
Học sinh tự đọc diễn cảm và có thể

thuộc lòng bài thơ ngay tại lớp.
3. KẾT LUẬN
Trên đây chúng tôi đã đưa ra cách thức
thiết kế hệ thống câu hỏi nhằm phát triển
năng cảm thụ thơ ca cho học sinh tiểu học,

được cụ thể hóa bằng thiết kế hệ thống câu
hỏi ở một giờ học Tập đọc lớp 3: “Mẹ vắng
nhà ngày bão” của tác giả Đặng Hiển.
Cần lưu ý là để có được hệ thống câu
hỏi hợp lý, người giáo viên phải định
hướng bằng chính những trải nghiệm,
những băn khoăn của bản thân mình để tìm
ra cách cảm thụ tốt bài thơ và dựa trên mức
độ, năng lực hiểu biết của các em học sinh
để có những câu hỏi gợi dẫn thật chi tiết,
thật cụ thể để giúp các em tự cảm thụ, tự
khám phá đúng hướng và sáng tạo chứ
không bắt ép các em phải cảm phải hiểu
theo cá nhân của người giáo viên hay theo
tài liệu tham khảo. Các hệ thống câu hỏi
này đã được chúng tôi xen cài trong phần
hướng dẫn đọc, và luyện đọc diễn cảm chứ
không tách riêng và để ra sau, thực hiện ở
phần tìm hiểu bài như quy trình hiện nay
giáo viên ở tiểu học vẫn đang thực hiện.
Chúng tôi tin tưởng rằng với cách thức
này sẽ giúp cả thầy lẫn trò hiểu và cảm
được những cái hay cái đẹp giá trị ý nghĩa
của thơ văn; có được sự rung động thực sự

để có thể thành công trong việc đọc diễn
cảm và học thuộc lòng!

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1.

Lê Phương Nga (2009), Bồi dưỡng học sinh giỏi tiếng Việt ở tiểu học, Nxb Đại học
Sư phạm, Hà Nội.

2.

Nhiều tác giả (2002, 2003, 2004, 2005, 2006), Sách giáo khoa Tiếng Việt 1, 2, 3, 4,
5, Nxb Giáo dục, Hà Nội

3.

Trần Mạnh Hưởng (2001), Luyện tập về cảm thụ văn học ở tiểu học, Nxb Giáo dục,
Hà Nội..

4.

Vũ Nho (1999), Nghệ thuật đọc diễn cảm, Nxb Thanh niên, Hà Nội.

* Nhận bài ngày: 29/5/2014. Biên tập xong: 5/6/2014. Duyệt bài: 12/6/2014.
91