QUY HOẠCH KHÔNG GIAN NGẦM
GÓP PHẦN PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG ĐÔ THỊ
DIỄN ĐÀN
PGS.TS NGUYỄN HỒNG TIẾN
Nguyên Cục trưởng
Cục Hạ tầng kỹ thuật, Bộ Xây dựng
Đ
ô thò Việt Nam đang có tốc độ phát triển rất nhanh cả về quy mô, số lượng và chất lượng (tính
đến tháng 6/2018 Việt Nam có 813 đô thò). Sự phát triển này gây áp lực lên cơ sở hạ tầng đô
thò. Tại các thành phố lớn như Hà Nội, TP.HCM, Đà Nẵng... quỹ đất xây dựng đô thò gần như
cạn kiệt, không gian công cộng, không gian xanh ngày càng bò thu hẹp. Đứng trước vấn đề này xu
hướng mới ở Việt Nam và không mới đối với thế giới là tận dụng, khai thác và quản lý phát triển không
gian theo chiều cao và chiều sâu của đô thò…. Bài viết đề cập tổng quát về vấn đề này.
Không gian ngầm là phần không gian dưới mặt đất được khai thác sử dụng để phục vụ xây dựng và
phát triển đô thò. Kinh nghiệm nhiều đô thò trên thế giới như Matxcova, Berlin, Paris, Tokyo, London,
Seoul… đã xây dựng và khai thác có hiệu quả nhiều dự án xây dựng ngầm đô thò. Thực tế việc khai thác
sử dụng không gian ngầm qua nhiều thế kỷ đã góp phần giải quyết cơ bản vấn đề của đô thò: Tiết kiệm
quỹ đất - khai thác có hiệu quả quỹ đất đô thò; hoàn thiện hệ thống giao thông đô thò; xây dựng các trung
tâm công cộng, thương mại dòch vụ, giảm thiểu ô nhiễm môi trường, góp phần bảo đảm an ninh quốc
phòng… Không gian ngầm là một tài nguyên quý báu cần được nghiên cứu quản lý và khai thác có hiệu
quả đặc biệt các đô thò lớn của Việt Nam hiện nay.
Không gian ngầm với phát triển đô thò nén
Đô thò nén là đô thò có mật độ tương đối cao; khu vực trung tâm đô thò và các trung tâm lân cận được
sắp xếp hợp lý về sử dụng hỗn hợp đất đai; có thể đáp ứng nhu cầu làm việc, sinh hoạt hàng ngày của
người dân; có không gian đi bộ và cho người đi xe đạp; chú trọng giao thông công cộng; ranh giới phát
triển đô thò được kiểm soát; hệ thống cây xanh, mặt nước được duy trì...
Lợi ích của đô thò nén: (1) giảm sự phụ thuộc vào xe hơi và góp phần quản lý tốt hơn nhu cầu giao
thông; (2) khai thác hiệu quả tài nguyên đất đai; (3) giảm ô nhiễm môi trường; (4) nâng cao hiệu quả
của việc cung cấp các dòch vụ đô thò…
Tuy nhiên một vài vấn đề cần được làm rõ: Phát triển đô thò với mật độ cao/tương đối cao như thế nào
là hợp lý?; quy hoạch khu trung tâm đô thò như thế nào; các giải pháp phát triển giao thông công cộng
ra sao và cũng như các giải pháp liên kết, với các khu vực xung quanh? Liệu Quy hoạch không gian
ngầm tổng thể và quản lý phát triển không gian ngầm có thể góp phần thúc đẩy phát triển đô thò nén
thành công?
68
SË 94 . 2018
≥ ki’n Chuy™n gia & Nhµ qu∂n l˝
Thực tế trong phát triển đô thò vừa qua có nhiều công trình hạ tầng
kỹ thuật ngầm và trung tâm thương mại dòch vụ ngầm đã được
xây dựng như các công trình cấp nước, thoát nước, cáp điện, viễn
thông, chiếu sáng, các tuyến hào kỹ thuật, tuy nen… các công trình
giao thông đô thò ngầm như hầm cho đường ô tô, hầm cho người đi
bộ, bãi đỗ xe ngầm… nhiều quần thể nhà cao tầng mọc lên tại các
khu phát triển đô thò có tầng hầm, tuy nhiên, hầu hết chỉ sử dụng để
xe, ít sử dụng cho mục đích dòch vụ công cộng. Ở một số khu vực
của Hà Nội, các trung tâm dòch vụ, thương mại kết hợp nhà ở cao
cấp như Royal City, Time City… đã xây dựng một không gian ngầm
tương đối đồng bộ và đã đưa vào sử dụng. Song nhìn tổng thể, hầu
hết các công trình ngầm… đều mang tính cục bộ, chỉ khai thác cho
một mục đích riêng chứ chưa có sự liên kết tổng thể cho cả khu vực
hay một đô thò.
đô thò mới, khu nhà ở mới và các tuyến đường phố mới xây dựng
hoặc cải tạo, mở rộng có trách nhiệm đầu tư xây dựng các công
trình cống, bể kỹ thuật hoặc hào, tuy nen kỹ thuật để bố trí, lắp đặt
các đường dây và đường ống kỹ thuật theo quy hoạch được cấp có
thẩm quyền phê duyệt. Đối với các đô thò cũ, đô thò cải tạo Ủy ban
nhân dân cấp tỉnh phải có kế hoạch đầu tư xây dựng cống, bể kỹ
thuật hoặc hào, tuy nen kỹ thuật để từng bước hạ ngầm đường dây,
cáp nổi. (Điều 3).
■ Quy hoạch không gian xây dựng ngầm phải bảo đảm sử dụng đất
hợp lý, tiết kiệm và có hiệu quả; kết nối tương thích và đồng bộ các
công trình ngầm và giữa công trình ngầm với các công trình trên
mặt đất; bảo đảm các yêu cầu về bảo vệ môi trường và nguồn nước
ngầm, an toàn các công trình ngầm và phần ngầm của các công
trình trên mặt đất (Điều 11).
■ Quy hoạch không gian xây dựng ngầm đô thò là một nội dung
của đồ án quy hoạch đô thò. Nội dung quy hoạch không gian xây
dựng ngầm đô thò trong đồ án quy hoạch đô thò tuân thủ theo các
quy đònh của pháp luật về quy hoạch đô thò. Đối với các đô thò đã
có quy hoạch đô thò được phê duyệt hoặc trong trường hợp có nhu
cầu đầu tư xây dựng công trình ngầm nhưng chưa được xác đònh
trong đồ án quy hoạch được duyệt, việc tiến hành lập quy hoạch
chung hoặc quy hoạch chi tiết không gian xây dựng ngầm do Ủy
ban nhân dân cấp tỉnh xem xét, quyết đònh. Quy hoạch chung
không gian xây dựng ngầm được lập cho đô thò; quy hoạch chi
tiết không gian xây dựng ngầm được lập cho khu vực đô thò hoặc
được lập để làm cơ sở lập dự án đầu tư xây dựng công trình ngầm.
(Điều 10).
Như vậy về cơ sở pháp lý cũng đã có song trong thực tế nhiều đô
thò khi lập Quy hoạch chung hay điều chỉnh quy hoạch chung đều
chưa lồng ghép quy hoạch không gian ngầm đô thò theo quy đònh
Luật Quy hoạch Đô thò và Nghò đònh số 39/2010.
H1: Hình ảnh tổ chức không gian ngầm
Luật Quy hoạch đô thò năm 2009 có một số điều quy đònh về quản
lý không gian ngầm đô thò (Điều 66) và Quản lý xây dựng công trình
ngầm (Điều 67). Nghò đònh số 39/2010 về Quản lý không gian ngầm
đô thò đã chỉ rõ một số nội dung sau:
■ Không gian xây dựng ngầm đô thò phải được quy hoạch, xây
dựng, quản lý và sử dụng. Quy hoạch, phát triển không gian đô thò
trên mặt đất phải kết hợp chặt chẽ với việc sử dụng an toàn và hiệu
quả không gian ngầm. Việc sử dụng không gian ngầm để xây dựng
công trình ngầm phải bảo đảm sử dụng tiết kiệm đất, bảo vệ môi
trường và các yêu cầu về an ninh, quốc phòng. Chủ đầu tư các khu
Có nhiều nguyên nhân đã chỉ ra ra cho việc chậm trễ của việc
lập quy hoạch này song cũng có thể một vài nguyên nhân chính
sau: (1) Thiếu kinh nghiệm trong việc lập quy hoạch không gian
ngầm; (2) Thiếu hướng dẫn về phương pháp lập quy hoạch, nội
dung quy hoạch không gian ngầm còn chung chung, hàn lâm; (3)
Chưa lập được bản đồ hiện trạng xây dựng công trình ngầm đô
thò; (4) Thiếu các số liệu điều tra tổng thể về điạ hình, điều kiện
đòa chất công trình, đòa chất thủy văn của đô thò;(5) Chưa có cơ
quan đầu mới quản lý không gian ngầm, các tiêu chuẩn thiết kế,
quy chuẩn quy hoạch còn thiếu; (6) Nguồn lực cho việc điều tra
khảo sát, lập bản đồ hiện trạng xây dựng công trình ngầm và lập
quy hoạch… còn nhiều hạn chế; (7) Sự quyết tâm chính trò của
các nhà quản lý.
Quy hoạch tổng thể không gian 3 chiều - một hướng
tiếp cận mới trong quy hoạch đô thò
Với sự phát triển của đô thò cùng với tiến bộ của khoa học công
nghệ, không gian dưới lòng đất có thể sử dụng với nhiều chức
năng và mục đích khác nhau (như thương mại, dòch vụ, công cộng,
hạ tầng kỹ thuật…), và các công trình này được liên kết chặt chẽ
với nhau và với công trình, cơ sở vật chất bên trên bề mặt đất. Vì
vậy, không gian ngầm, không gian trên mặt đất cần được phát
triển hài hòa trong tổng thể không gian đô thò ba chiều nhằm tạo
SË 94 . 2018
69
ra một không gian đô thò thống nhất, đồng
bộ, hiện đại, tiện nghi… Theo các giai đoạn
phát triển khác nhau của đô thò, quy hoạch
tổng thể không gian đô thò ba chiều có thể
thực hiện theo các bước sau:
a) Tích hợp phát triển và sử dụng không gian
bề mặt và không gian ngầm nông.
Không gian ngầm nông (từ 0 ~ -10m) gần
với mặt đất nên khả năng liên kết với không
gian bên trên bề mặt là thuận lợi và dễ dàng,
và tạo cảm giác thoải mái cho con người cả
về tâm lý lẫn tinh thần. Vì vậy, không gian
ngầm nông phải được coi là khu vực tiềm
năng nhất để sử dụng cho các hoạt động
của con người, tương tự như không gian
trên mặt đất. Tích hợp không gian trên mặt
đất và không gian ngầm thông qua kết hợp
các chức năng sử dụng đất ở Bảng 1 nhằm
đáp ứng nhu cầu của cuộc sống đô thò, góp
phần bảo vệ môi trường.
Quy hoạch không gian ngầm góp
phần phát triển bền vững đô thò
Quy hoạch không gian ngầm là tổ chức không
gian xây dựng dưới mặt đất để xây dựng các
công trình bao gồm: Công trình công cộng
ngầm, công trình giao thông ngầm, các công
trình đầu mối kỹ thuật ngầm và phần ngầm
của các công trình xây dựng trên mặt đất,
công trình đường dây, cáp, đường ống kỹ
thuật ngầm, hào và tuy nen kỹ thuật.
Để có cơ sở triển khai lập quy hoạch không
gian ngầm một số nhiệm vụ cần phải thực
hiện bao gồm: (1) Đánh giá tổng hợp về
hiện trạng về xây dựng công trình trên mặt
đất và các công trình đã xây dựng dưới mặt
đất trong đó các công trình trên mặt đất lưu
ý đối với các công trình có tầng hầm (vò trí,
đòa điểm, quy mô, số tầng hầm, chiếu sâu
tối đa..), đối với các công trình theo tuyến
(các tuyến giao thông, cấp nước, thoát
Bảng 1. Các chức năng trong không gian đô thò.
b) Tích hợp không gian ngầm sâu trong phát
triển và sử dụng không gian đô thò ba chiều.
Trên cơ sở của sự tích hợp phát triển và
sử dụng không gian bề mặt và không gian
ngầm nông, không gian ngầm sâu dưới
lòng đất cũng nên được đưa vào hệ thống
tích hợp phát triển không gian ba chiều.
Đây là khu vực đặc trưng bởi không tồn tại
hoạt động của con người. Các chức năng
sử dụng đất ở khu vực này chủ yếu được tự
động hóa, đảm bảo an toàn đô thò. Không
gian này có thể cung cấp diện tích lớn để
xây dựng các công trình đầu mối hạ tầng
kỹ thuật đô thò. Hơn nữa, việc xây dựng hệ
thống kết cấu hạ tầng giao thông vận tải
trong không gian này sẽ làm giảm áp lực
vận tải trên mặt đất từ đó giảm thiểu đáng
kể khả năng gây ô nhiễm môi trường đô thò.
Quy hoạch không gian ngầm góp phần
phát triển bền vững đô thò
70
SË 94 . 2018
nước, điện, thông tin, hào , tuy nen, cống
cáp…) dưới mặt đất cần xác đònh rõ vò trí,
độ sâu, điểm đầu, cuối, các điểm giao cắt,
cao độ và mối quan hệ xung quanh và
cuối cùng lập bản đồ hiện trạng công trình
ngầm; (2) Đánh giá tổng hợp điều kiện tự
nhiên, đòa chất công trình, thủy văn để làm
cơ sở xác đònh các khu vực thuận lợi, hạn
chế hay cấm xây dựng công trình ngầm.
Đây là thách thức lớn cần điều tra, nghiên
cứu với phương pháp khoa học đòi hỏi kinh
phí lớn cần phối hợp từ nhiều cấp, ngành,
của các chủ đầu tư, chủ sở hữu.
Trong quy hoạch đô thò hay điều chỉnh quy
hoạch chung sẽ bao gồm các nội dung
cơ bản: Đònh hướng phát triển không gian
thành phố, phân vùng chức năng cần gắn
với phân vùng chức năng sử dụng không
gian ngầm theo hướng quy hoạch tích hợp
như đã trình bày ở điểm 4 của bài viết này;
các khu vực dự kiến xây dựng các công
trình công cộng ngầm, công trình đầu mối
kỹ thuật và hệ thống giao thông trên mặt
đất, giao thông dưới mặt đất… đặc biệt sự
phát triển đô thò dựa trên đònh hướng phát
triển của hệ thống giao thông tại đây sẽ hình
thành các TOD với các tổ hợp công trình
ngầm đa năng bao gồm trung tâm thương
mại, nhà hàng, siêu thò, các công trình văn
hóa, vui chơi, giải trí… Khi quy hoạch ưu tiên
xem xét tại khu vực trung tâm chính của đô
thò, các khu vực tập trung các tòa nhà cao
tầng, trung tâm thương mại, dòch vụ công
cộng lớn (có tầng hầm), dọc các trục đường
chính đô thò, tại các nhà ga tàu điện ngầm.
Cần có các giải pháp kết nối giữa các công
trình ngầm tạo ra sự liên kết không gian
ngầm cùng với kết nối các công trình trên
mặt đất tạo ra tính hệ thống.
Xu hướng tổ chức không gian
ngầm trong các đô thò Việt Nam
hiện nay
Không gian ngầm tại các trung tâm thương
mại: Hiện nay các trung tâm thương mại lớn
tại Hà Nội và TP.HCM đã đưa vào khai thác
sử dụng trong đó không gian ngầm ngoài
các tầng hầm để xe còn có các tầng hầm
sử dụng cho các mục đích thương mại, văn
phòng, khu vui chơi, giải trí. Tuy nhiên hiện
nay phần lớn các không gian ngầm tại các
trung tâm thương mại đang tồn tại một cách
độc lập chưa có kết nối với các công trình
xung quanh đặc biệt với hệ thống giao thông.
Không gian ngầm tại các trung tâm thương
Hình 2: Trung tâm thương mại dòch vụ ngầm
tại Hà Nội
≥ ki’n Chuy™n gia & Nhµ qu∂n l˝
mại kết hợp với các khu ở: Không gian ngầm lúc này đóng vai trò là các tổ hợp công trình
ngầm đa năng. Cũng tương tự như xu hướng trên các khu vực này cũng chỉ kết nối trong
phạm vi ranh giới dự án chưa có quy hoạch kết nối với các khu vực lân cận.
Không gian ngầm liên thông với công trình giao thông ngầm hoặc đầu mối giao thông
ngầm: Hiện nay đường tầu điện ngầm đang được xây dựng, tại các nhà ga tàu điện ngầm
là nơi đông đúc người qua lại việc kết hợp xây dựng nhà ga tàu điện ngầm và bổ sung thêm
các chức năng thương mại và là nơi cung cấp các dòch vụ công cộng là cần thiết đặc biệt
càng hữu ích hơn khi chúng kết nối với các siêu thò, khách sạn lớn xung quanh và trên mặt
đất bằng các đường hầm kết nối.
Hình 3: Phát triển đô thò theo mô hình TOD
Kết luận:
Không gian ngầm là tài nguyên quý báu cần được nghiên cứu và khai thác có hiệu quả.
Không gian ngầm đã và sẽ là một phần của đời sống đô thò hiện đại. Việc quy hoạch, quản
lý và khai thác không gian ngầm nhằm nâng cao hiệu quả sử dụng đất đô thò, năng lực cơ
sở hạ tầng, góp phần giữ gìn cảnh quan lòch sử văn hóa, tăng diện tích xanh, cải thiện sinh
thái đô thò… góp phần phát triển đô thò bền vững.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Bộ Xây dựng (2015); Tổng luận “Quy hoạch và thiết kế đô thò nén”.
2. Luật Quy hoạch đô thò 2009
3. Chính phủ (2010); “Nghò đònh số 39/2010/NĐ-CP ngày 7/5/2010 của Chính phủ về Quản lý không gian ngầm đô thò”
4. Nguyễn Hồng Tiến (2011); “Quy hoạch xây dựng công trình ngầm đô thò” Nhà xuất bản Xây dựng.
5. Nguyễn Văn Minh (2017) “Quản lý quy hoạch xây dựng công trình hạ tầng kỹ thuật ngầm tại các đô thò vùng kinh tế
trọng điểm miền Trung”- Luận án TS.
6. Vũ Hoài Đức; “Khai thác không gian ngầm - hướng phát triển của đô thò văn minh, hiện đại”. Báo Hà Nội mới cuối
tuần số 19 ngày 13/5/2017.
SË 94 . 2018
71