Các Tội xâm phạm chế độ hôn nhân và gia đình theo pháp luật hình sự Việt Nam từ thực tiễn Thành phố Hồ Chí Minh.

VIỆN HÀN LÂM
KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM
HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI

LÊ HOÀNG TẤN

CÁC TỘI XÂM PHẠM CHẾ ĐỘ HÔN NHÂN
VÀ GIA ĐÌNH THEO PHÁP LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM
TỪ THỰC TIỄN THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH

Ngành: Luật hình sự và tố tụng hình sự
Mã số: 9 38 01 04

LUẬN ÁN TIẾN SĨ LUẬT HỌC
Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. TRẦN VĂN ĐỘ

HÀ NỘI - 2020


MỤC LỤC

MỞ ĐẦU ....................................................................................................................... 1
CHƯƠNG 1. TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU.................................. 8
1.1. Tình hình nghiên cứu ở trong nước ....................................................................... 8
1.2. Tình hình nghiên cứu ở nước ngoài ............................................................. 13
1.3. Đánh giá tình hình nghiên cứu và những vấn đề đặt ra cần nghiên cứu trong
luận án :......................................................................................................................... 16
CHƯƠNG 2. NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VÀ LỊCH SỬ LẬP PHÁP
HÌNH SỰ VỀ CÁC TỘI XÂM PHẠM CHẾ ĐỘ HÔN NHÂN VÀ GIA
ĐÌNH ............................................................................................................................ 20
2.1. Khái niệm, các dấu hiệu pháp lý, cơ sở và ý nghĩa của việc quy định các tội

xâm phạm chế độ hôn nhân và gia đình ..................................................................... 20
2.2. Khái quát lịch sử lập pháp hình sự Việt Nam về các tội xâm phạm chế độ
hôn nhân và gia đình từ trước khi ban hành Bộ luật Hình sự năm 2015 ............ 62
2.3. Các tội xâm phạm chế độ hôn nhân và gia đình theo pháp luật hình sự của
một số quốc gia trên thế giới: ...................................................................................... 69
CHƯƠNG 3. THỰC TIỄN ÁP DỤNG QUY ĐỊNH PHÁP LUẬT CÁC TỘI
XÂM PHẠM CHẾ ĐỘ HÔN NHÂN VÀ GIA ĐÌNH TẠI TP.HCM............... 83
3.1. Những điểm kế thừa và những điểm khác trong quy định của Bộ luật
Hình sự năm 2015 so với Bộ luật hình sự năm 1999 ......................................... 83
3.2. Tình hình xét xử các tội xâm phạm chế độ hôn nhân và gia đình tại
TP.HCM .............................................................................................................. 88
3.3. Thực tiễn định tội danh đối với các tội xâm phạm chế độ hôn nhân và gia
đình tại TP.HCM ................................................................................................. 92
3.4 Thực tiễn áp dụng hình phạt đối với các tội xâm phạm chế độ hôn nhân gia
đình tại TP.HCM…………………………………………………….………..114
3.5. Những vướng mắc, sai sót trong thực tiễn áp dụng pháp luật hình sự các
tội xâm phạm chế độ hôn nhân và gia đình tại TP.HCM.................................. 115


3.6. Nguyên nhân của những vướng mắc, sai sót trong thực tiễn xét xử các tội
xâm phạm chế độ hôn nhân và gia đình ............................................................ 117
CHƯƠNG 4. CÁC GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT VÀ ÁP
DỤNG ĐÚNG QUY ĐỊNH PHÁP LUẬT HÌNH SỰ ĐỐI VỚI CÁC TỘI
XÂM PHẠM CHẾ ĐỘ HÔN NHÂN VÀ GIA ĐÌNH TẠI TP.HCM............. 121
4.1. Những yêu cầu của việc hoàn thiện pháp luật và áp dụng đúng các quy định
của pháp luật hình sự đối với các tội xâm phạm chế độ hôn nhân và gia đình ...... 121
4.2. Các giải pháp hoàn thiện quy định của pháp luật hình sự đối với các tội xâm
phạm chế độ hôn nhân và gia đình ........................................................................... 127
4.3. Các giải pháp áp dụng đúng quy định của pháp luật hình sự đối với các tội
xâm phạm chế độ hôn nhân và gia đình ................................................................... 140

KẾT LUẬN ............................................................................................................... 148
DANH MỤC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC CỦA TÁC GIẢ ĐÃ CÔNG BỐ
CÓ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN........................................................................ 152
DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................. 153
DANH MỤC CÁC BẢNG .............................................................................. 166


DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT
BLHS:

Bộ luật Hình sự

CTTP:

Cấu thành tội phạm

CĐ HN&GĐ:

Chế độ hôn nhân và gia đình

CQĐT:

Cơ quan điều tra

HĐXX:

Hội đồng xét xử

PLHS:

Pháp luật Hình sự

TAND:

Toà án nhân dân

THTT:

Tiến hành tố tụng

TP.HCM:

TP.Hồ Chí Minh

TNHS:

Trách nhiệm hình sự

QĐHP:

Quyết định hình phạt

XHCN:

Xã hội chủ nghĩa

VPHC:

Vi phạm hành chính

VKSND:

Viện kiểm sát nhân dân


DANH MỤC CÁC BẢNG
Bảng 1. Thống kê số liệu xét xử các tội xâm phạm chế độ hôn nhân và gia
đình tại Tòa án các cấp của TP.HCM trong 15 năm, từ năm 2005 đến năm
2019.................................................................................................................

1

Bảng 2. Thống kê số liệu xét xử “Tội cưỡng ép kết hôn hoặc cản trở hôn nhân
tự nguyện tiến bộ” theo Điều 146 BLHS năm 1999 và theo Điều 181 BLHS
năm 2015 tại Tòa án các cấp của TP.HCM trong 15 năm, từ 2005 –
2019…………………………………………………………………..

2

Bảng 3. Thống kê số liệu xét xử “Tội vi phạm chế độ một vợ, một chồng”
theo Điều 147 BLHS năm 1999 và theo Điều 181 BLHS năm 2015 tại Tòa án
các cấp của TP.HCM trong 15 năm, từ 2005 – 2019……….....................

3

Bảng 4. Thống kê số liệu xét xử “Tội đăng ký kết hôn trái pháp luật” theo
Điều 149 BLHS năm 1999 tại Tòa án các cấp của TP.HCM từ năm 2005 –
2019…………………………………………………………………………

4

Bảng 5. Thống kê số liệu xét xử “Tội ngược đãi hoặc hành hạ ông bà, cha
mẹ, vợ chồng, con, cháu” theo điều 151 BLHS năm 1999 và theo Điều 185
BLHS năm 2015 tại Tòa án các cấp của TP.HCM trong 15 năm, từ 2005 –
2019………………………………………………………….

5

Bảng 6. Thống kê số liệu xét xử “Tội từ chối hoặc trốn tránh nghĩa vụ cấp
dưỡng” theo Điều 152 BLHS năm 1999 tại và theo Điều 186 BLHS năm
2015 tại Tòa án các cấp của TP.HCM trong 15 năm, từ 2005 –
2019………………………………………………………………………...

6

Bảng 7. Thống kê số liệu áp dụng hình phạt và các biện pháp tư pháp đối
với các tội xâm phạm chế độ HN&GĐ tại Tòa án các cấp của TP.HCM
trong 15 năm, từ 2005 – 2019……………………………………..

7


MỞ ĐẦU
1. Tính cấp thiết của đề tài
Nhà nước bảo vệ các quan hệ xã hội bằng pháp luật, trong các quan hệ xã
hội thì nền tảng gia đình luôn được chú trọng nhằm bảo đảm các điều kiện để
phát triển đất nước, xây dựng và bảo vệ Tổ quốc.
Gia đình là tế bào của xã hội, do đó muốn xây dựng xã hội phát triển tất
yếu phải chú trọng đến sự phát triển lành mạnh của các tế bào và quan tâm đến
việc bảo vệ quan hệ hôn nhân tiến bộ.

Từ xa xưa pháp luật và đạo đức, tập quán truyền thống cũng đã có những
quy định trong việc thiết lập các hành vi xử sự đối với những vấn đề liên quan
đến mối quan hệ về hôn nhân và gia đình.
Trong công cuộc cải cách tư pháp ở nước ta, Đảng và Nhà nước luôn
quan tâm và đề cao đối với các chính sách trong hoạt động xây dựng và áp dụng
pháp luật, nhiều nghị quyết đã ra đời để đáp ứng yêu cầu thực hiện nhiệm vụ
chính trị trong giai đoạn mới như: Nghị quyết số 08/NQ-TW ngày 02/01/2002
của Bộ Chính trị về “Một số nhiệm vụ trọng tâm công tác tư pháp trong thời
gian tới”, Nghị quyết số 48/NQ-TW ngày 24/05/2005 của Bộ Chính trị về
“Chiến lược xây dựng và hoàn thiện hệ thống pháp luật Việt Nam đến năm
2010, định hướng đến năm 2020” và Nghị quyết số 49/NQ-TW ngày
02/06/2005 của Bộ Chính trị về “Chiến lược cải cách tư pháp đến năm 2020
”[55, 56, 57].
Hiến pháp nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam năm 2013 được
quy định tại Điều 36 nhằm bảo hộ chế độ hôn nhân gia đình theo nguyên tắc tự
nguyện, tiến bộ, một vợ một chồng, vợ chồng bình đẳng, tôn trọng lẫn nhau.
Nhà nước bảo hộ hôn nhân và gia đình, bảo hộ quyền lợi của người mẹ và trẻ
em [106, Điều 36].
Chế độ hôn nhân và gia đình giữ vai trò quan trọng trong đời sống xã hội,
nên được bảo vệ bằng nhiều phương tiện khác nhau, trong đó có phương tiện
pháp luật mà vai trò quan trọng thuộc pháp luật hình sự. Pháp luật hình sự luôn
dành sự quan tâm cho việc bảo vệ chế độ hôn nhân và gia đình thông qua việc
quy định những hành vi cụ thể nào cho xã hội là tội phạm xâm phạm chế độ hôn
nhân và gia đình và các biện pháp xử lý hình sự đối với người thực hiện hành vi
nguy hiểm đó. Bộ luật Hình sự năm 2015 quy định các hành vi vi phạm chế độ

1


hôn nhân và gia đình bị xem là tội phạm và quy định các hình phạt đối với các

hành vi đó từ Điều 181 đến Điều 187 ở Chương XVII Phần các tội xâm phạm
chế độ hôn nhân và gia đình [16].
Bộ luật Hình sự chỉ điều chỉnh những hành vi xâm phạm đến chế độ hôn
nhân và gia đình mang tính chất nghiêm trọng có thể dẫn đến thiệt hại đến tính
mạng, sức khoẻ, tài sản của những thành viên trong gia đình, của người khác, có
thể gây ảnh hưởng đến trật tự an toàn xã hội, sự phát triển lành mạnh của xã hội,
nhằm bảo vệ toàn xã hội nói chung, trong đó có mục đích bảo vệ giá trị tốt đẹp
của gia đình, quyền và lợi ích hợp pháp của mỗi thành viên trong gia đình.
Hành vi của loại tội phạm này không chỉ trực tiếp xâm phạm đến chế độ
hôn nhân và gia đình theo luật định mà còn gây ra nhiều hệ quả ảnh hưởng đến
các mối quan hệ xã hội cần bảo vệ khác như tài sản, tính mạng, danh dự, uy tín
của con người mà còn gây mất an ninh, trật tự, an toàn xã hội v.v..
Các hành vi xâm phạm chế độ hôn nhân và gia đình có khi diễn ra rất đơn
giản, nhưng cũng có lúc diễn ra phức tạp, đa dạng, thậm chí xác định để xử lý
rất khó khăn giữa ranh giới đạo đức, hành chính và tội phạm hình sự. Từ thực tế
sinh động của cuộc sống cần thiết phải có nhận thức sâu sắc, khoa học về nhóm
tội phạm này và phải có những quy định cần thiết, kịp thời của pháp luật để đưa
vào áp dụng phù hợp trong thực tiễn.
Mặc dù vậy, về mặt lý luận hiện nhiều vấn đề chưa được nghiên cứu đầy
đủ và có chiều sâu, bởi chưa được tiếp cận bằng nhiều cách tiếp cận nghiên cứu
khác nhau, nhất là cách tiếp cận xã hội học pháp luật nói chung và xã hội học
luật hình sự nói riêng.
Hiện tại có nhiều ấn phẩm, tài liệu, công trình nghiên cứu về nhóm tội
phạm này, tuy nhiên về số lượng chưa nhiều và nhiều đề tài chưa mang tính
chuyên sâu hoặc chưa đầy đủ ở các dạng tội phạm khác nhau, trong khi đó hành
vi vi phạm chế độ hôn nhân và gia đình lại đang diễn ra hằng ngày, có khi âm ỉ
bí mật, nhưng nhiều lúc lại có biểu hiện công khai với nhiều hậu quả mà dư luận
xã hội đã có phản ứng mạnh mẽ.
Thực trạng trong nhận thức nghiên cứu lý luận làm ảnh hưởng đáng kể
đến thực trạng điều chỉnh các quy định trong xây dựng pháp luật, nhiều quy

định pháp luật đã không đáp ứng với đời sống thực tế của xã hội, thực tiễn áp

2


dụng cũng gặp nhiều khó khăn, bất cập bởi các quy định của pháp luật còn hạn
chế và nhiều yếu tố khác tác động.
Mặt khác, trong thực tế áp dụng các quy định của pháp luật hình sự về
các tội xâm phạm chế độ hôn nhân và gia đình vẫn còn nhiều vấn đề bất cập,
như xác định tội danh, áp dụng điều luật và quyết định hình phạt cũng như
những vấn đề liên quan khác vẫn còn tồn tại hạn chế, không đầy đủ về tính chất,
mức độ phạm tội nên dẫn đến việc định tội không chính xác, mức hình phạt
chưa đúng, góp phần cho việc các bản án bị hủy, bị sửa, hoặc làm oan, để lọt tội
phạm, điều này đã làm giới hạn tính hữu hiệu trong phương pháp xử lý, giáo
dục, răn đe và phòng ngừa chung.
Trước yêu cầu bảo vệ công lý, quyền con người, cải cách tư pháp hình sự
theo hướng tăng cường tính chất hướng thiện trong xử lý tội phạm, đã đặt ra nhu
cầu rất cần thiết để hoàn thiện pháp luật và xây dựng các giải pháp nhằm nâng
cao chất lượng áp dụng pháp luật hình sự về các tội nói trên. Để thực hiện được
nhu cầu đó, cần nghiên cứu sâu hơn, đầy đủ hơn các khía cạnh lý luận, sự điều
chỉnh pháp luật và thực tiễn xây dựng và áp dụng pháp luật hình sự đối với các
tội xâm phạm chế độ hôn nhân và gia đình.
Với ý nghĩa đó tác giả luận án chọn đề tài: “Các tội xâm phạm chế độ
hôn nhân và gia đình theo pháp luật hình sự Việt Nam từ thực tiễn TP.HCM”
làm luận án tiến sĩ luật học, nhằm tiếp tục nghiên cứu và hoàn thiện pháp luật
hình sự về các tội xâm phạm chế độ hôn nhân và gia đình, đưa ra các giải pháp
bảo đảm áp dụng pháp luật đúng, góp phần nâng cao hiệu quả trong công tác
phòng và chống loại tội phạm trên, thực hiện thiết thực nhiệm vụ cải cách tư
pháp của Đảng và Nhà nước đề ra.
2. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu

2.1. Mục đích nghiên cứu
Luận án phân tích khái niệm và làm sáng tỏ một số vấn đề lý luận và
những quy định của pháp luật liên quan đến các tội xâm phạm chế độ hôn nhân
và gia đình, thực trạng áp dụng pháp luật từ thực tiễn TP.HCM, đề xuất những
kiến nghị để hoàn thiện pháp luật hình sự về các tội xâm phạm chế độ hôn
nhân và gia đình, cũng như các giải pháp nâng cao chất lượng áp dụng pháp
luật đối với nhóm tội phạm trên đạt hiệu quả tốt nhất. Nhằm mục đích góp phần
bảo vệ công lý, quyền con người, đáp ứng hiệu quả hơn trong hoạt động cải

3


cách tư pháp hình sự theo hướng tăng cường hướng thiện trong xử lý tội phạm
và người phạm tội.
2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu
Để đạt được mục đích nghiên cứu nêu trên, luận án tập trung giải quyết
những nhiệm vụ sau:
Phân tích, đánh giá tổng quan tình hình nghiên cứu các tội xâm phạm chế độ
hôn nhân và gia đình ở trong nước cũng như trên thế giới tìm ra những vấn đề đã
thống nhất và những vấn đề còn tranh luận để tiếp tục kế thừa và hoàn thiện.
Phân tích những vấn đề lý luận và khái quát về lịch sử các tội xâm phạm
chế độ hôn nhân và gia đình.
Phân tích các quy định của pháp luật hình sự Việt Nam về các tội xâm
phạm chế độ hôn nhân và gia đình.
3. Đối tượng nghiên cứu và phạm vi nghiên cứu
3.1. Đối tượng nghiên cứu
Luận án lấy các quan điểm khoa học về các tội xâm phạm chế độ hôn
nhân và gia đình; Các quy định của pháp luật hình sự Việt Nam và một số quy
định của Luật hình sự một số nước trên thế giới về các tội xâm phạm chế độ hôn
nhân và gia đình; Các số liệu về thực tiễn áp dụng pháp luật hình sự đối với các

tội xâm phạm chế độ hôn nhân và gia đình trên địa bàn TP.HCM trong 15 năm,
thời gian từ năm 2005 đến năm 2019 để nghiên cứu.
3.2. Phạm vi nghiên cứu
Dưới mã ngành Luật hình sự và tố tụng hình sự, luận án xác định phạm vi
nghiên cứu chỉ trong giới hạn mã ngành đã đăng ký.
Phạm vi nghiên cứu được thực hiện trên các phương diện về thực trạng
nhận thức lý luận; thực trạng của quy định pháp luật và thực tiễn áp dụng pháp
luật, trong đó chủ yếu tập trung vào 2 nội dung là thực tiễn trong định tội danh
và áp dụng hình phạt đối với các tội xâm phạm chế độ hôn nhân và gia đình.
Địa bàn nghiên cứu từ thực tiễn tại Tòa án nhân dân hai cấp sơ thẩm và
phúc thẩm của Thành phố phố Hồ Chí Minh, thời gian nghiên cứu trong 15 năm,
từ năm 2005 đến năm 2019.
Đánh giá việc áp dụng các quy định của pháp luật về các tội xâm phạm
chế độ hôn nhân và gia đình từ thực tiễn tại Tòa án nhân dân TP.HCM trong 15
năm, từ năm 2005 đến 2019 với những ưu điểm, hạn chế và nguyên nhân của

4


những vướng mắc trong thực tế áp dụng từ đó đưa ra những kiến nghị, góp phần
hoàn thiện, nâng cao chất lượng áp dụng pháp luật hình sự đối với các tội xâm
phạm chế độ hôn nhân và gia đình.
4. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu
Luận án lấy chủ nghĩa duy vật biện chứng và chủ nghĩa duy vật lịch sử của
chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh, các quan điểm của Đảng và của
Nhà nước ta về tội phạm và hình phạt, về đấu tranh phòng, chống tội phạm làm
phương pháp luận nghiên cứu các vấn đề thuộc nội dung nghiên cứu.
Luận án còn sử dụng trong một tổng thể các phương pháp nghiên cứu cụ
thể khác như quy nạp phân tích, tổng hợp, thống kê, bảng biểu hóa, so sánh, để
thực hiện đề tài luận án, cụ thể như sau:

Chương 1: Chương tổng quan tình hình nghiên cứu, chủ yếu dùng các
phương pháp nghiên cứu như: Phương pháp so sánh, phương pháp tổng hợp,
phương pháp phân tích, để khái quát các vấn đề liên quan đến đề tài đã được
nghiên cứu trong các công trình khoa học đã công bố để đưa ra những nội dung
kế thừa cũng như khái quát các vấn đề mà luận án cần nghiên cứu.
Chương 2: Sử dụng các phương pháp hệ thống hóa, tổng hợp, phân tích để
nên lên các khái niệm liên quan đến các tội xâm phạm chế độ hôn nhân và gia đình.
Chương 3: Sử dụng phương pháp thống kê, phương pháp logic, để tiếp
cận đa ngành, liên ngành, làm rõ các quy định của Bộ luật hình sự hiện hành về
các tội xâm phạm chế độ hôn nhân và gia đình và thực tiễn áp dụng các quy
định này tại TP.HCM.
Chương 4: Sử dụng phương pháp liệt kê, hệ thống hóa, phương pháp so
sánh để đưa ra một số giải pháp nhằm bảo đảm áp dụng đúng các quy định của
pháp luật hình sự về các tội xâm phạm chế độ hôn nhân và gia đình.
Việc thực hiện luận án cũng được tác giả luận án sử dụng một số phương
pháp đặc trưng như: Phương pháp tiếp cận lịch sử, tiếp cận các quy định của
pháp luật và tiếp cận thực tiễn trong hoạt động xét xử các tội xâm phạm chế độ
hôn nhân và gia đình, tiếp cận dưới góc độ của xã hội học và những chính sách
pháp luật hình sự liên quan đến các tội xâm phạm chế độ hôn nhân và gia đình.
5. Những đóng góp mới của luận án
5.1. Những điểm mới của luận án
Đề tài là một công trình nghiên cứu có tính hệ thống, toàn diện về các tội

5


xâm phạm chế độ hôn nhân và gia đình theo pháp luật hình sự Việt Nam mà cụ thể
là từ thực tiễn xét xử tại Tòa án nhân dân TP.HCM từ năm 2005 đến năm 2019.
5.1.1. Về quan điểm tiếp cận
Với quan điểm tiếp cận tổng thể, toàn diện và đa chiều trong nhận thức

đối với quy định của pháp luật hình sự về các tội xâm phạm chế độ hôn nhân và
gia đình, việc xây dựng pháp luật phải từ ý nghĩa bảo vệ các quan hệ xã hội về
hôn nhân và gia đình, bảo vệ chế độ hôn nhân và gia đình hay cụ thể hơn là bảo
vệ các tế bào của xã hội. Luận án làm sáng tỏ trách nhiệm của các cơ quan tiến
hành tố tụng, các cơ quan tổ chức hữu quan, cá nhân, trong việc nâng cao vai trò
và năng lực trong đấu tranh bảo vệ chế độ hôn nhân và gia đình một cách hiệu
quả, thiết thực đáp ứng nhu cầu ngày càng cao của sự phát triển xã hội.
5.1.2. Về phương pháp tiếp cận
Sử dụng các phương pháp nghiên cứu để làm rõ những vấn đề lý luận,
pháp luật về các tội xâm phạm chế độ hôn nhân và gia đình với cách thức tiếp
cận vừa mang tính chất độc lập vừa có chất bổ trợ cho nhau nhằm đánh giá,
phân tích các quy định của pháp luật hình sự về các tội phạm trên và thực tiễn
áp dụng pháp luật, qua đó làm cơ sở cho việc đưa ra các kiến nghị giải pháp
nâng cao chất lượng của các quy định pháp luật và hiệu quả trong áp dụng pháp
luật đối với các tội phạm nêu trên.
5.1.3. Những điểm mới mang tính tổng quát của luận án
Luận án là công trình nghiên cứu chuyên sâu về các tội xâm phạm chế độ hôn
nhân và gia đình theo pháp luật hình sự Việt Nam, trên cơ sở quy định của pháp luật
hình sự Việt Nam và qua nghiên cứu thực tiễn để làm sáng tỏ, sâu sắc hơn, đầy đủ
hơn về các tội xâm phạm chế độ hôn nhân và gia đình, qua đó phát hiện ra những
nguyên nhân hạn chế, bất cập trong xây dựng pháp luật về nhóm tội phạm này cũng
như thực tiễn áp dụng, đưa ra các biện pháp bảo đảm áp dụng đúng đắn các quy định
về nhóm tội phạm này trên cơ sở khoa học và mang tính hiệu quả cao.
6. Ý nghĩa của luận án
6.1. Ý nghĩa khoa học
Luận án nghiên cứu một cách đầy đủ, toàn diện và có hệ thống về các tội
xâm phạm chế độ hôn nhân và gia đình theo pháp luật hình sự Việt Nam. Kết
quả nghiên cứu của luận án góp phần xây dựng và phát triển hoàn thiện hơn lý
luận về các tội xâm phạm chế độ hôn nhân và gia đình ở nước ta.

6


Luận án đưa ra các luận cứ khoa học về nội dung, để từ đó nâng cao nhận
thức trong việc xây dựng pháp luật và áp dụng pháp luật về các tội xâm phạm
chế độ hôn nhân và gia đình theo pháp luật hình sự Việt Nam.
6.2. Ý nghĩa thực tiễn
Luận án có thể được sử dụng trong công tác nghiên cứu của các cơ sở đào
tạo chuyên ngành luật, các cơ sở đào tạo các chức danh tư pháp, các cơ quan
bảo vệ pháp luật và có ý nghĩa lý luận và thực tiễn đối với chính các cơ quan
tiến hành tố tụng, ngoài ra nó cũng là tài liệu tham khảo trong quá trình xây
dựng và sửa đổi Bộ luật hình sự và các các văn bản quy phạm pháp luật liên
quan để góp phần làm phong phú và hoàn thiện hơn lý luận các tội xâm phạm
chế độ hôn nhân và gia đình theo pháp luật hình sự Việt Nam, nâng cao hiệu quả
trong công cuộc cải cách tư pháp, đặc biệt là hoạt động đấu tranh phòng, chống
tội phạm từ thực tiễn TP.HCM.
7. Kết cấu của luận án :
Chương 1: Tổng quan tình hình nghiên cứu.
Chương 2: Những vấn đề lý luận và lịch sử lập pháp hình sự về các tội
xâm phạm chế độ hôn nhân và gia đình.
Chương 3: Thực tiễn áp dụng quy định pháp luật các tội xâm phạm chế
độ hôn nhân và gia đình tại TP.HCM.
Chương 4: Các giải pháp hoàn thiện pháp luật và áp dụng đúng các quy
định pháp luật hình sự đối với các tội xâm phạm chế độ hôn nhân và gia đình tại
Tp.HCM.
Ngoài ra còn có phần mở đầu, kết luận, và danh mục tài liệu tham khảo.

7

CHƯƠNG 1
TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU
Có nhiều công trình nghiên cứu về vấn đề này, mỗi công trình nghiên cứu,
đều có ý nghĩa đóng góp vào quá trình nghiên cứu và hoàn thiện các quy định của
pháp luật nói chung, pháp luật hình sự về các tội xâm phạm chế độ hôn nhân và gia
đình nói riêng, đồng thời góp phần tích cực trong công cuộc đấu tranh phòng chống
tội phạm, tác giả luận án đã có lựa chọn một số công trình nghiên cứu trong nước
và ở nước ngoài để tham khảo về tình hình nghiên cứu như sau:
1.1. Tình hình nghiên cứu ở trong nước
1.1.1. Những công trình nghiên cứu vấn đề về nhận thức lý luận, các
quy định chung các tội xâm phạm chế độ hôn nhân và gia đình ở trong nước
Giáo trình luật hình sự Việt Nam, Phần chung do GS.TS.Võ Khánh Vinh
làm chủ biên, nhà xuất bản Khoa học xã hội phát hành năm 2014 [158], đây là
công trình nghiên cứu về lý luận, đem lại những giá trị và lợi ích thiết thực, nhiều
vấn đề mang tính chất lý luận về tội phạm, về hình phạt cũng như nhiều vấn đề
khác liên quan, là cơ sở giúp cho tác giả của luận án này nhận thức sâu sắc về các
khái niệm, định nghĩa tội phạm nói chung và các tội xâm phạm chế độ hôn nhân
và gia đình nói riêng.
Đặc biệt ở chương “Các tội xâm phạm chế độ hôn nhân và gia đình” trong
Giáo trình luật hình sự Việt Nam đã đưa ra những tri thức khoa học giúp tác giả
của luận án này nhận thức đúng và sâu sắc các dấu hiệu pháp lý chung cũng như
những đặc điểm, riêng biệt của các tội xâm phạm chế độ hôn nhân và gia đình,
tính chất khoa học trong việc áp dụng hình phạt các tội danh này.
Ngoài ra, còn chi tiết hóa các hành vi và hậu quả của các tội xâm phạm
chế độ hôn nhân và gia đình dưới góc độ nhận thức lý luận chung, đặt ra những
câu hỏi và những câu trả lời giúp tác giả luận án hiểu rõ hơn các dấu hiệu pháp
lý của các tội xâm phạm chế độ hôn nhân và gia đình, đồng thời có sự cô đọng
những quy định một cách cụ thể, dễ hiểu, dễ áp dụng trong nghiên cứu cũng như
trong hoạt động đấu tranh và phòng ngừa các loại tội phạm này.
Bên cạnh công trình trên, còn có những công trình nghiên cứu dưới hình

thức sách chuyên khảo như: Quyền con người tiếp cận đa ngành và liên ngành luật
học do GS.TS.Võ Khánh Vinh chủ biên, nhà xuất bản Khoa học xã hội xuất bản
năm 2010 [159]. Quyển sách đã đưa ra cách tiếp cận mới khi nghiên cứu về quyền

8


con người không chỉ nghiên cứu một khía cạnh hay đơn thuần ở một ngành khoa
học xã hội nào đó mà tiếp cận theo hướng đa ngành và liên ngành luật học về
quyền con người tạo nên hệ thống tri thức tổng hợp về quyền con người, giúp tác
giả nhận thức một cách sâu sắc và toàn diện về giá trị của quyền con người, trong
đó quyền nhân thân được xác định là một trong những nội dung cơ bản của quyền
con người và không tách rời khỏi quyền con người, từ đó giúp tác giả luận án có
cách tiếp cận để nhìn nhận và có phương pháp nghiên cứu một cách khoa học hơn
về các vấn đề liên quan đến các quyền và nghĩa vụ của con người trong quan hệ
hôn nhân và gia đình, đặc biệt là trong nghiên cứu về các tội xâm phạm chế độ hôn
nhân và gia đình.
Quyển sách Cơ chế bảo đảm và bảo vệ quyền con người của tập thể tác
giả do GS.TS.Võ Khánh Vinh chủ biên được nhà xuất bản Khoa học xã hội phát
hành năm 2011 [148]; Quyển sách Những vấn đề lý luận và thực tiễn của nhóm
quyền mới xuất hiện trong quá trình phát triển của tác giả GS.TS.Võ Khánh
Vinh do nhà xuất bản Khoa học xã hội phát hành năm 2012 [157]; Quyển sách
Quyền con người trong Hiến pháp năm 2013 - Quan điểm mới cách tiếp cận
mới và các quy định mới” do TS. Nguyễn Văn Hiển chủ biên, nhà xuất bản
Chính trị quốc gia phát hành năm 2014 [60].
Trong các cuốn sách này, các tác giả đã phân tích những đặc điểm của
quyền con người trong điều kiện mới cũng như những cơ chế pháp lý để bảo vệ
quyền con người trong các giai đoạn phát triển xã hội, các công trình này có ý
nghĩa giúp tác giả nhận thức rõ hơn về điều kiện, hoàn cảnh, sự phát triển của
quá trình hoàn thiện các chính sách pháp luật về quyền con người cũng như hệ

thống các chính sách pháp luật về hôn nhân và gia đình từ đó có các kiến nghị
đưa ra các quy định phù hợp để bảo vệ hữu hiệu các quan hệ xã hội trên.
Công trình nghiên cứu So sánh những điểm mới đối với các tội xâm phạm
chế độ HN&GĐ của Chương XV BLHS năm 1999 và Chương XVII BLHS năm
2015, của các tác giả Lưu Xuân Sang, Hoàng Thị Ngoan do Tạp chí Viện kiểm
sát phát hành năm 2015 [122]. Các tác giả đã so sánh các dấu hiệu pháp lý, tội
danh và đã nêu bật những điểm mới của chương XVII Bộ luật hình sự năm 2015
cũng như đánh giá sự phù hợp và chưa phù hợp khi áp dụng trong thực tiễn, sự
so sánh trên giúp tác giả luận án có có cái nhìn sâu sắc hơn về tính tương đồng
và khác biệt của các quy định pháp luật về các tội xâm phạm chế độ hôn nhân và

9


gia đình qua các thời kỳ, từ đó có đánh giá phù hợp khi đề xuất các giải pháp để
hoàn thiện pháp luật.
1.1.2. Những công trình nghiên cứu các vấn đề về thực tiễn áp dụng pháp
luật, các giải pháp góp phần hoàn thiện quy định của pháp luật đối với các tội
xâm phạm chế độ hôn nhân và gia đình ở trong nước
Công trình nghiên cứu Bàn về tội phạm loạn luân trong pháp luật hình sự
Việt Nam, của tác giả Nguyễn Thị Lan do Tạp chí Khoa học – Chuyên san Luật
học phát hành số 04/2015 [82, tr. 50,55]. Tác giả đã chỉ ra một số bất cập trong
pháp luật hình sự và đề xuất một vài kiến nghị nhằm nâng cao hiệu quả đấu
tranh với tội phạm về loạn luân trong luật hình sự Việt Nam và vấn đề trách
nhiệm hình sự đối với từng trường hợp phạm tội cụ thể, trong đó phân tích các
dấu hiệu pháp lý của tội này trong các quy định và thực tiễn, nó có ý nghĩa giúp
tác giả luận án thấy được toàn diện hơn về loại tội phạm này.
Công trình nghiên cứu Hành vi vi phạm chế độ một vợ một chồng dưới khía
cạnh xã hội-pháp lý và những vấn đề đặt ra, của tác giả Nguyễn Thị Lan do Tạp
chí Khoa học – Chuyên san Luật học phát hành số 01/2015 [84, tr.43-49]. Tác giả

đã tập trung phân tích các quy định của pháp luật hiện hành về hành vi vi phạm chế
độ một vợ một chồng và chỉ ra một số vướng mắc phát sinh trong xã hội hiện đại.
Trên cơ sở đó, tác giả cũng đề xuất một số kiến nghị nhằm hoàn thiện các quy định
của pháp luật hình sự về tội vi phạm chế độ một vợ một chồng.
Quyển sách Chung sống với người đồng tính, của tác giả Phương Thảo do
Nhà xuất bản Pháp luật và xã hội phát hành năm 2015. Tác giả đặt ra các vấn đề
liên quan đến các tội xâm phạm chế độ HN&GĐ của BLHS hiện hành, đưa ra
những tình huống đã phát sinh nhưng chưa được pháp luật đề cập đến. Đó là
tình trạng người vợ, người chồng là người đồng tính có quan hệ vợ chồng với
người đồng tính khác và phân tích việc quan hệ như vợ chồng giữa hai người
đồng tính có bị xem là vi phạm chế độ hôn nhân một vợ một chồng hay không
[135], Theo tác giả luận án thì đây là vấn đề bức xúc mà xã hội hiện tại rất quan
tâm, nên cần thiết phải có những quy định phải bảo đảm vừa mang tính bảo vệ
các quan hệ xã hội không bị xâm hại nhưng cũng phải bảo đảm tính nhân văn
tôn trọng quyền tự do riêng tư của con người trong quan hệ hôn nhân và gia
đình, giúp ích cho tác giả luận án có những luận giải sinh động hơn trong nghiên
cứu các tội xâm phạm chế độ hôn nhân và gia đình theo pháp luật hình sự Việt

10


Nam, đặc biệt là luận giải các vấn đề liên quan đến quyền con người, nhu cầu
chính đáng, cũng như bảo vệ công lý.
Đề án Giảm thiểu tình trạng tảo hôn và hôn nhân cận huyết thống trong
đồng bào dân tộc thiểu số do Ủy ban Dân tộc phê duyệt số 28/2014/TT-UBDT
ngày 27/12/2014 [147], nội dung đề án đưa ra những bất cập về nguyên nhân,
hạn chế trong pháp luật hình sự về tội phạm trên trong đời sống của đồng bào
dân tộc thiểu số trong thực tiễn và đưa ra những giải pháp nhằm nâng cao hiệu
quả trong áp dụng pháp luật, các vấn đề liên quan đến tội phạm hóa, phi tội
phạm hóa trong từng giai đoạn phát triển, điều này có ý nghĩa không chỉ trong

việc tìm ra nguyên nhân, các hạn chế, bất cập trong các quy định pháp luật đối
với các tội phạm cụ thể trong nhóm các tội xâm phạm chế độ HN&GĐ, mà nó
còn là bài học bổ ích giúp tác giả luận án có định hướng trong việc đặt ra các dự
báo cũng như đề ra nội dung các giải pháp hoàn thiện pháp luật một cách thiết
thực hơn, sâu sắc, gần gũi hơn với nhịp sống và hơi thở của xã hội đương đại.
Bên cạnh những công trình nghiên cứu trên còn có các luận văn, luận án
liên quan đến các tội xâm phạm chế độ hôn nhân và gia đình như:
Luận văn thạc sĩ Mối quan hệ giữa đạo đức và pháp luật trong lĩnh vực
hôn nhân và gia đình ở nước ta hiện nay do học viên Vũ Thị Phương bảo vệ
năm 2016 tại Đại học Quốc gia Hà Nội [104] ; Luận án tiến sỹ Chế định kết
hôn trong Luật hôn nhân và gia đình, những vấn đề lý luận do nghiên cứu sinh
Bùi Thị Mừng bảo vệ năm 2015 tại Đại học Luật Hà Nội [97].
Luận án tiến sỹ Các tội xâm phạm chế độ hôn nhân và gia đình theo luật
hình sự Việt Nam do nghiên cứu sinh Nguyễn Thị Lan bảo vệ năm 2017 tại Đại
học Quốc gia Hà Nội [85], công trình này phân tích hôn nhân và gia đình có vai
trò tái sản xuất ra đời sống, tái sản xuất ra con người, là cơ sở nền tảng của mỗi
quốc gia, giúp cho những công dân được hình thành, sinh trưởng và phát triển,
là một trong những yếu tố quan trọng quyết định chất lượng công dân nên, bất
cứ quốc gia nào dù ở đâu đều quy định và bảo vệ chế độ hôn nhân và gia đình
bằng pháp luật hình sự, việc liên tục hoàn thiện pháp luật là nhu cầu tất yếu của
tất cả các quốc gia trên thế giới.
Luận án tiến sỹ Chính sách hình sự của người chưa thành niên phạm tội
ở Việt Nam hiện nay do nghiên cứu sinh Hoàng Minh Đức bảo vệ năm 2016 tại
Học viện Khoa học xã hội [46], với nội dung khẳng định, đấu tranh phòng,

11


chống tội phạm nói chung và tội phạm do người chưa thành niên thực hiện là
trách nhiệm của mỗi công dân, từng gia đình, các cơ quan nhà nước và của toàn

thể xã hội, đặc biệt phải có một hệ thống các quan điểm, đường lối, chủ trương,
định hướng chỉ đạo phù hợp và kịp thời nhằm đảm bảo từng bước đi thích hợp,
vừa mang tính sách lược, vừa thể hiện tính chiến lược trong những điều kiện,
hoàn cảnh nhất định được gọi là chính sách hình sự, góp phần phối hợp hoạt
động của các cơ quan Nhà nước, tổ chức xã hội và công dân vào mục đích khắc
phục, hạn chế và đẩy lùi tội phạm.
Luận án tiến sỹ Các tội xâm phạm danh dự nhân phẩm con người theo
pháp luật hình sự Việt Nam do nghiên cứu sinh Vũ Hải Anh bảo vệ năm 2017
tại Học viện Khoa học xã hội [4], xác định các tội phạm xâm phạm nhân phẩm,
danh dự của con người là một trong những nhóm các tội phạm đặc biệt nghiêm
trọng, có hành vi nguy hiểm cho xã hội được quy định trong BLHS, do người có
năng lực chịu trách nhiệm hình sự thực hiện một cách cố ý, xâm phạm nhân
phẩm, danh dự của con người, loại tội phạm này không chỉ xâm hại đến sự phát
triển bình thường, lành mạnh của con người mà còn gây ảnh hưởng xấu đến
tâm, sinh lý của người bị hại về lâu dài, làm tổn thương tinh thần người bị hại
cũng như gia đình của họ. Ngoài ra, còn có tác động xấu đến môi trường xung
quanh, trong thời gian qua, tác giả đã nghiên cứu những vấn đề lý luận, đánh giá
thực tiễn áp dụng pháp luật hình sự về nhóm các tội này đưa ra một số kiến nghị
góp phần bảo đảm áp dụng đúng các quy định của pháp luật hình sự về nhóm tội
này trong thực tiễn.
Các luận văn, luận án trên đã giúp cho tác giả luận án làm rõ một số vấn
đề khái niệm chung về tội danh và áp dụng hình phạt có liên quan hoặc tương
đồng trong nhóm các tội xâm phạm chế độ hôn nhân và gia đình, những vấn đề
về lý luận và thực tiễn phải được phân tích dưới nhiều góc độ khác nhau, ngoài
ra giúp tác giả thấy được một số nguyên nhân dẫn đến những hạn chế, bất cập
trong các quy định của pháp luật, những hạn chế về trình độ, năng lực chuyên
môn của những người tiến hành tố tụng, giúp tác giả luận án này có cái nhìn bao
quát để có nhiều giải pháp tốt nhất trong việc kiến nghị về hoàn thiện pháp luật
hình sự, kiến nghị về hướng dẫn áp dụng pháp luật hình sự, kiến nghị về tổng
kết thực tiễn áp dụng pháp luật hình sự, một số giải pháp khác về nâng cao trình

12


độ và năng lực của các cán bộ áp dụng pháp luật cũng như nâng cao công tác
tuyên truyền, phổ biến, giáo dục pháp luật trong cộng đồng.
Tóm lại, các đề tài trong nước có những đề tài là những công trình nghiên
cứu, là giáo trình giảng dạy, bình luận khoa học hoặc các bài viết mang tính chất lý
luận khoa học chung, cũng có những đề tài được thể hiện dưới hình thức là những
công trình nghiên cứu mang tính cụ thể, với từng tội phạm được phân tích ở nhiều
góc nhìn pháp lý, xã hội và đặc biệt là những đề tài là những luận văn, luận án được
trình bày theo những phương pháp tiếp cận khoa học, thiết thực, để từ đó có giúp
tác giả luận án nhìn nhận được các mặt tích cực và hạn chế trong các quy định của
pháp luật về các tội xâm phạm chế độ hôn nhân và gia đình cũng như trong thực
tiễn áp dụng vào đời sống xã hội. Đây là những tài liệu vô cùng quý giá giúp ích
cho tác giả luận án này có thêm nhiều nhận thức mới mẽ, để từ đó tập trung tư duy
trong nghiên cứu, hoàn thành luận án có hiệu quả.
1.2. Tình hình nghiên cứu ở nước ngoài
Trên thế giới cũng có nhiều công trình khoa học nghiên cứu về các tội xâm
phạm chế độ hôn nhân và gia đình như sau:
1.2.1. Những công trình nghiên cứu các vấn đề về lý luận và quy định
chung các tội xâm phạm chế độ hôn nhân và gia đình ở nước ngoài
Công trình nghiên cứu G ND

G INST

M N TH

TH SP CI L C

T

T

VI L NC

TM NT
SI

L

C DM

VI L NC
I G

IN

N tạm dịch Bạo lực giới hay

bạo lực xâm hại phụ nữ? Việc xử lý hành vi cư ng bức hôn nhân tại tòa án đặc biệt
Sierra Leone, của tiến sĩ achel Slater (Úc), do Tạp chí Luật quốc tế Melbourne
phát hành năm 2012 Tác giả đã tập trung phân tích về bản chất của những cuộc hôn
nhân cưỡng bức, một hình thức phổ biến của bạo lực giới mà người phụ nữ phải
chịu đựng trong những cuộc xung đột đẫm máu ở Sierra Leone. Từ góc nhìn của
Luật hình sự quốc tế, tác giả chỉ rõ những đặc điểm của hôn nhân cưỡng bức, hay
còn gọi là hôn nhân ép buộc, để từ đó đưa ra quan điểm đấu tranh những hành vi
này cần phải bị coi là một tội phạm quốc tế bên cạnh những tội phạm như nô lệ tình
dục hay hiếp dâm vốn bị coi là một loại vũ khí chiến tranh cần phải bị xử lý bằng
pháp luật hình sự quốc tế để bảo vệ quyền của những người phụ nữ trong chiến

tranh [178, tr.1-42].

13


Tác giả phê phán mạnh mẽ và hy vọng hôn nhân cưỡng bức cần phải được
đánh giá là một tội phạm độc lập tại phiên tòa đặc biệt ở Sierra Leon và cả trong
những tình huống tương tự khác. Đây là một công trình khoa học rất nhân văn trên
phương diện luật quốc tế và luật hình sự quốc tế khi tác giả đấu tranh phòng, chống
tội cưỡng ép kết hôn. Từ công trình này cho thấy, pháp luật hình sự Việt Nam khi
ban hành rất cần thiết phải nghiên cứu và tiếp thu sao cho vừa phù hợp truyền
thống, tập quán, văn hóa dân tộc, phù hợp với sự phát triển kinh tế, xã hội ở Việt
Nam mà cũng vừa phù hợp với với sự tiến bộ, văn minh của nhân loại mà cụ thể là
của luật pháp quốc tế.
Bài viết History of Adultery and Fornication Criminal Laws tạm dịch
Lịch sử pháp luật hình sự về thông dâm và ngoại tình của tác giả Jo nne
Sweeny (Hoa Kỳ), do Tạp chí Nghiên cứu pháp luật của Đại học Luật Louisville
của Tiểu bang Kentucky, Hoa Kỳ phát hành năm 2013. Tác giả miêu tả một
cách khái quát về lịch sử phát triển các quy định của pháp luật hình sự đối với
tội thông dâm và ngoại tình ở Hoa Kỳ. Tác giả phân tích thông dâm là hành vi vi
phạm đạo đức, coi thường giá thú hợp pháp và làm giảm động cơ kết hôn, phản
bội những giá trị mang tính luân thường đạo lý, gây ảnh hưởng xấu về mặt đạo
đức và xã hội. Việc quy định thông dâm là tội phạm hình sự cũng nhằm khuyến
khích kết hôn, đồng thời là một nỗ lực nhằm ngăn chặn việc tạo ra những đứa
con ngoài giá thú vốn được coi là gánh nặng của nhà nước về mặt tài chính
[166]. Qua bài viết này cho thấy, hành vi thông dâm, ngoại tình vốn đã từng và
hiện vẫn đang bị coi là tội phạm hình sự theo quy định của pháp luật của cả
những nước văn minh và tiến bộ nhất thế giới.
Bộ sách Giải thích chính xác các tội danh trong luật hình sự, do các tác
giả Chu Đạo Loan, Trương Quân chủ biên, được nhà xuất bản Tòa án nhân dân

Trung Hoa phát hành tái bản lần thứ 4 năm 2013. Bộ sách gồm hai quyển:
Quyển Thượng và Quyển Hạ. Bộ sách bình luận khoa học một cách khá chuyên
sâu các tội danh trong BLHS Trung Quốc, trong đó chương 4 của Quyển thượng
bình luận về các tội xâm phạm quyền tự do thân thể, quyền dân chủ của công
dân bao gồm cả những tội xâm phạm chế độ HN&GĐ. Các tác giả biên soạn bộ
sách này đưa ra những thông tin về mặt lý luận và thực tiễn về định tội danh để
TANDTC và VKSNDTC Trung Quốc tham khảo và áp dụng cho việc vận dụng
và giải thích tư pháp khi áp dụng pháp luật, với những tội danh cụ thể như: Tội

14


phạm trùng hôn, Tội phá hoại hôn nhân của quân nhân, Tội ngược đãi, Tội bỏ rơi,
Tội lừa gạt trẻ em [171]. Khi xem người đọc không chỉ hiểu rõ được các quy định
về các tội phạm liên quan đến hôn nhân và gia đình mà còn nắm bắt được chính
sách hình sự của Trung Quốc đối với các tội phạm này.
1.2.2. Những công trình nghiên cứu các vấn đề về thực tiễn áp dụng pháp
luật đối với các tội xâm phạm chế độ hôn nhân và gia đình ở nước ngoài
Công trình nghiên cứu Phẩm giá của con người, lợi ích được bảo vệ trong
luật hình sự, của tác giả Tatjana Hornle và Mordechai Kremnitzer đăng trên tạp
chí Srael Law eview (Đức), số 44, tập 1, 2 năm 2011, nội dung khẳng định nhân
phẩm có thể là một mối quan tâm được bảo vệ trong pháp luật hình sự, bắt đầu
với một vài suy tư về ý nghĩa của phẩm giá con người và sau đó kiểm tra các mô
tả hành vi phạm tội trong luật hình sự Đức và Bộ luật hình sự của Israel, đưa ra
nhiều ví dụ về các hành vi phạm tội nhưng được loại trừ trách nhiệm bằng cách
chỉ đến phẩm giá con người. Ngoài ra, công trình này cũng đã đưa ra nhiều giải
pháp để hoàn thiện hơn các quy định để bảo vệ phẩm giá con người trong đó có
các quan hệ giữa cha, mẹ, vợ, chồng, con liên quan đến các tội phạm chế độ hôn
nhân và gia đình [179, tr.143-168].
Luận án tiến sĩ luật học đề tài Tội phạm xâm hại quyền trẻ em trong lĩnh

vực quan hệ gia đình của tác giả Kolmakova Oksana Sergeevna (Cộng hòa liên
bang Nga) công bố năm 2014. Tác giả nghiên cứu khái quát về điều kiện xã hội,
pháp lý của việc quy định các tội phạm xâm hại gia đình và người chưa thành
niên theo quy định của BLHS Liên bang Nga, làm rõ khái niệm và nội dung
quyền trẻ em theo Luật gia đình của Liên bang Nga và luật pháp quốc tế [170].
Cách tiếp cận vấn đề khá gần gũi với các nhà khoa học ở Việt Nam khi tác giả
nghiên cứu một cách có hệ thống về lịch sử hình thành và phát triển đối với các
quy định của luật hình sự Liên bang Nga về tội phạm xâm hại gia đình và người
chưa thành niên, đồng thời cũng nghiên cứu so sánh với pháp luật của một số
nước trên thế giới và phân loại các tội phạm này theo BLHS Liên bang Nga.
Qua công trình nghiên cứu của tác giả này, cho thấy khá đầy đủ về nội dung của
pháp luật hình sự Liên bang Nga về các tội xâm phạm gia đình và người chưa
thành niên, các đặc điểm pháp lý cụ thể, qua đó nhận thấy nhiều vấn đề mà nhà
nước này rất quan tâm, trong khi BLHS Việt Nam năm 1999 và cả BLHS năm
2015 lại chưa đề cập đến, đó là vấn đề liên quan đến nhận con nuôi và giữ bí

15


mật thông tin liên quan đến việc nhận con nuôi. Đây cũng là một bộ phận quan
trọng của quan hệ gia đình rất cần được bảo vệ bằng pháp luật hình sự.
Những công trình nghiên cứu nêu trên là những tư liệu sinh động về thực
tế khách quan trong các quan hệ hôn nhân và gia đình, không chỉ ở Việt Nam
mà các quốc gia trên thế giới cũng đặc biệt quan tâm nghiên cứu đến các tội
xâm phạm chế độ hôn nhân nhân và gia đình, điều này giúp cho tác giả luận án
này có những liên hệ về nhận thức trong việc bảo vệ quyền con người, bảo vệ
những quan hệ xã hội tiến bộ, bảo vệ những tập quán, đạo đức, văn hóa của
nhân loại và đặc biệt là bảo vệ công lý trên toàn xã hội.
1.3. Đánh giá tình hình nghiên cứu và những vấn đề đặt ra cần nghiên
cứu trong luận án

Qua nghiên cứu các công trình khoa học về các tội xâm chế độ hôn nhân
và gia đình ở trong nước cũng như ở một số quốc gia trên thế giới, tác giả luận
án đã ghi nhận, tiếp thu, chọn lọc và có những đánh giá, nhận xét như sau:
1.3.1. Những vấn đề đã thống nhất
Từ tổng quan tình hình nghiên cứu ở trong và ngoài nước, có thể
thấy các công trình nghiên cứu khoa học nêu trên đã thống nhất đề cập, nghiên
cứu dưới những lăng kính, và mức độ tiếp cận khác nhau về các tội thuộc nhóm
xâm phạm chế độ hôn nhân và gia đình.
Các công trình nghiên cứu cũng có sự thống nhất phân tích một số dấu
hiệu pháp lý của một số tội trong nhóm các tội xâm phạm chế độ hôn nhân và
gia đình theo quy định của pháp luật hình sự Việt Nam.
Các công trình nghiên cứu cũng đã đưa ra một số bất cập, vướng mắc
trong thực tiễn áp dụng pháp luật đối với các tội xâm phạm chế độ hôn nhân và
gia đình để từ đó minh chứng sự bất hợp lý trong một số quy định của pháp luật.
Ngoài ra, các công trình nghiên cứu đều có phân tích, đưa ra các giải
pháp góp phần hoàn thiện quy định của pháp luật về các tội xâm phạm chế độ
hôn nhân và gia đình trong BLHS.
1.3.2. Những vấn đề còn tranh luận
Qua nghiên cứu tác giả nhận thấy có sự khác nhau về quan điểm cũng
như cách tiếp cận nghiên cứu đối với những vấn đề cụ thể trong các đề tài, như
nội dung nghiên cứu, giới hạn nghiên cứu, chiều sâu nghiên cứu .. Các nhà
nghiên cứu cũng có sự nhận thức khác nhau về cùng một vấn đề mà họ quan tâm

16


nghiên cứu, nên việc nhìn nhận cùng một vấn đề có những luận điểm không
thống nhất là do có những hướng nghiên cứu không giống nhau mà tác giả luận
án nhận thấy như sau:
Các công trình trên chưa thống nhất và còn nhiều tranh luận về cơ sở của

việc quy định các tội xâm phạm chế độ hôn nhân và gia đình trong Bộ luật hình
sự ở Việt Nam qua các thời kỳ, có công trình nghiên cứu xác định cơ sở của việc
quy định các tội xâm phạm chế độ hôn nhân và gia đình trong Bộ luật hình sự ở
Việt Nam xuất phát chủ yếu từ nguyên nhân kinh tế, có công trình nghiên cứu
xác định cơ sở của việc quy định các tội trên xuất phát chủ yếu từ truyền thống,
đạo đức, tập quán hoặc do từ thể chế chính trị v.v…
Những phân tích, đối chiếu, so sánh của pháp luật hình sự nhiều công
trình vẫn còn ý kiến khác nhau về đối tượng, về chủ thể, khách thể, mặt khách
quan, mặt chủ quan v.v…, có quan điểm khi nghiên cứu cho rằng hành vi của
một người đã có vợ có chồng quan hệ với người khác như vợ chồng là vi phạm
pháp luật, nhưng cũng có quan điểm nghiên cứu cho rằng người khác vừa nêu là
người đồng giới hay là người khác giới, vì thực tế hiện nay xã hội đã có không ít
người đồng giới đang có quan hệ và chung sống với nhau như vợ chồng, do đó
việc hệ thống toàn cảnh những quy định về các tội xâm phạm chế độ hôn nhân
và gia đình ở Việt Nam chưa đầy đủ và chuẩn xác.
Chưa có công trình nào nghiên cứu các tội xâm phạm chế độ hôn nhân và
gia đình theo pháp luật Việt Nam từ thực tiễn TP.HCM. Đây là địa bàn dân số
đông, đa dạng, là trung tâm của cả nước về kinh tế, văn hóa và cũng là nơi có số
lượng vụ án xét xử cao ở Việt Nam, để từ đó có những kiến nghị hoàn thiện
pháp luật mang tính chất rộng rãi.
Các công trình khoa học nghiên cứu nêu trên mặc dù đã đưa ra những kiến
nghị góp phần hoàn thiện các quy định của pháp luật về các tội xâm phạm chế độ
hôn nhân và gia đình, nhưng nhiều giải pháp, kiến nghị còn mang tính nhất thời,
khập khiễng, thiếu hệ thống, hoặc không tập trung, thậm chí còn mâu thuẫn, trái
ngược nhau, chưa có sự thống nhất trong việc xây dựng mô hình pháp lý cho các
tội xâm phạm chế độ hôn nhân và gia đình.
1.3.3. Những vấn đề đặt ra cần nghiên cứu trong luận án
Một mặt luận án sẽ tiếp thu những ưu điểm của các công trình nghiên cứu
đã nêu, mặt khác sẽ làm rõ những vấn đề chưa được nghiên cứu hoặc đã được

17


nghiên cứu nhưng ở mức độ chưa đầy đủ, trên cơ sở xác định đề tài luận án
thuộc chuyên ngành Luật hình sự và tố tụng hình sự, trên cơ sở kết quả tổng
quan tình hình nghiên cứu, trên cơ sở những điểm đã thống nhất cũng như còn
tranh luận trong các công trình nghiên cứu của các nhà khoa học, trên cơ sở mục
đích và nhiệm vụ nghiên cứu, đối tượng và phạm vi nghiên cứu, tác giả luận án
xác định những vấn đề kế thừa và tiếp tục nghiên cứu như sau:
Qua tổng hợp, tiếp thu những vấn đề lý luận của pháp luật hình sự, các
quan hệ về hôn nhân và gia đình, tác giả luận án sẽ hệ thống những vấn đề
mang tính lý luận khoa học về các tội xâm phạm chế độ hôn nhân và gia đình,
làm rõ những ảnh hưởng về các điều kiện như kinh tế, văn hóa, đạo đức, xã hội
v.v.. từng thời kỳ có ảnh hưởng gì đến nhận thức của con người về quan hệ hôn
nhân và gia đình, về chế độ hôn nhân và gia đình, từ đó thấy được hướng phát
triển của những quan hệ xã hội này.
Qua nghiên cứu những quy định của pháp luật Việt Nam từng giai đoạn
lịch sử xã hội, tác giả luận án sẽ xây dựng bức tranh tương đối tổng thể về cơ
chế pháp lý ở Việt Nam trong bảo vệ chế độ hôn nhân và gia đình, từ đó nhận
thức những giá trị được kế thừa trong lịch sử lập pháp hình sự trong việc bảo vệ
các quan hệ hôn nhân và gia đình, bảo vệ chế độ hôn nhân và gia đình.
Qua nghiên cứu các số liệu về tình hình xét xử các vụ án xâm phạm chế
độ hôn nhân và gia đình tại Tòa án nhân dân hai cấp ở TP.HCM, trong khoảng
thời gian từ năm 2005 đến năm 2019, tác giả luận án sẽ đánh giá quá trình áp
dụng các quy định của pháp luật về các tội xâm phạm chế độ hôn nhân và gia
đình, từ đó xác định, phân tích những nguyên nhân dẫn đến những hạn chế, khó
khăn, vướng mắc trong thực tiễn áp dụng.
Từ kết quả nghiên cứu những vấn đề nêu trên, tác giả luận án sẽ đề xuất
một số biện pháp để góp phần bảo đảm áp dụng đúng các quy định của pháp luật
về các tội xâm phạm chế độ hôn nhân và gia đình.

KẾT LUẬN CHƯƠNG 1
Quan hệ hôn nhân và gia đình có vai trò rất quan trọng đời sống của xã
hội, nó là nền tảng để tồn tại và phát triển của mỗi quốc gia, vì mỗi cá thể là
thành viên trong gia đình cũng là thành viên của xã hội, hay nói cách khác mỗi
gia đình là một tế bào của xã hội, mỗi thành viên trong gia đình là một phần của

18


tế bào, do vậy các quốc gia trên thế giới đều chú trọng đến việc bảo vệ chế độ
hôn nhân và gia đình bằng cách đặt ra những quy định bằng nhiều hình thức và
mức độ khác nhau, trong đó quy định phổ biến và hiệu quả nhất những hành vi
gây nguy hiểm cho quan hệ trên là bằng hình thức xử lý hình sự.
Trên thế giới đã có nhiều nhà khoa học với nhiều công trình nghiên cứu
những vấn đề liên quan đến các tội xâm phạm đến các quan hệ về hôn nhân và
gia đình, các quan hệ đối với người chưa thành niên trên nhiều lĩnh vực khoa
học khác nhau như: Luật học, Xã hội học, Tâm lý học, Tội phạm học v.v..,
những công trình nghiên cứu khoa học nêu trên đã có những đóng góp to lớn
vào việc hoàn thiện hệ thống pháp luật và có ý nghĩa rất to lớn cho thực tiễn
công tác đấu tranh phòng, chống loại tội phạm này.
Ở Việt Nam quan hệ hôn nhân và gia đình luôn được quan tâm bảo vệ từ
các giai đoạn lịch sử xa xưa, nếu giai đoạn phong kiến nhận thức về quy định và
áp dụng pháp luật trong xử lý đối với các tội xâm phạm chế độ hôn nhân và gia
đình mang tính chất đàn áp để bảo vệ lợi ích cho giai cấp phong kiến, thể hiện
mối quan hệ mang tính bất bình đẳng thì thời kỳ hiện đại ngày nay việc nhận
thức, quy định và áp dụng pháp luật trong xử lý đối với các tội xâm phạm chế
độ hôn nhân và gia đình mang ý nghĩa tiến bộ, nhân đạo, trừng trị kết hợp với
giáo dục, thuyết phục.
Cũng có nhiều công trình nghiên cứu liên quan đến các tội xâm phạm đến
các quan hệ về hôn nhân và gia đình ở Việt Nam, nhưng đa số những công trình thể

hiện ở những tội danh riêng lẻ hoặc thiếu tính toàn diện và tổng thể, chưa cập nhật
tương đối hệ thống những vấn đề lý luận về chế độ hôn nhân và gia đình.
Tóm lại, các công trình nghiên cứu trên thế giới cũng như những công
trình nghiên cứu trong nước có liên quan đến đề tài của luận án, dù có những
vấn đề đã thống nhất, hay những vấn đề còn đang tranh luận hoặc những hạn
chế, những nội dung chưa được giải quyết triệt để, nhưng các công trình trên là
nguồn tư liệu vô cùng quý giá để tác giả nghiên cứu, tiếp cận và tiếp thu những
thành quả tích cực để đưa vào luận án, góp phần quan trọng vào sự thành công
của luận án.

19


CHƯƠNG 2
NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VÀ LỊCH SỬ LẬP PHÁP HÌNH SỰ
VỀ CÁC TỘI XÂM PHẠM CHẾ ĐỘ HÔN NHÂN VÀ GIA ĐÌNH
2.1. Khái niệm, các dấu hiệu pháp lý, cơ sở và ý nghĩa của việc quy
định các tội xâm phạm chế độ hôn nhân và gia đình
2.1.1. Khái niệm các tội xâm phạm chế độ hôn nhân và gia đình
Trong lịch sử phát triển của xã hội, gia đình luôn có vị trí đặc biệt quan
trọng, gia đình là tổ ấm là nơi che chở, bảo bọc nuôi dưỡng các thành viên trong gia
đình, các thành viên trong gia đình cũng là các thành viên của xã hội, từ các cuộc
hôn nhân mà gia đình được hình thành. Trong lịch sử phát triển của xã hội loài
người, chế độ hôn nhân và gia đình đã trải qua nhiều giai đoạn khác nhau, mục đích
cuối cùng là để sinh tồn và phát triển, nhận thức của con người về hôn nhân và gia
đình ngày càng thay đổi tích cực theo chiều hướng đúng đắn và càng ngày càng
chuẩn mực hơn.
Mác, Ănghen đã đưa ra định nghĩa về hôn nhân như sau: Hôn nhân là
sự liên kết giữa một người đàn ông và một người phụ nữ trên cơ sở bình
đẳng, tự nguyện theo quy định pháp luật nhằm chung sống với nhau suốt đời

và xây dựng gia đình ấm no, hạnh phúc. Gia đình: Là sự liên kết của nhiều
người dựa trên cơ sở hôn nhân, huyết thống, nuôi dưỡng, trong đó mọi người cùng
quan tâm giúp đỡ lẫn nhau về vật chất và tinh thần, xây dựng gia đình, nuôi dạy thế
hệ trẻ dưới sự giúp đỡ của nhà nước và xã hội [33, tr 135].
Qua nghiên cứu lịch sử phát triển xã hội, để có chế độ hôn nhân và gia đình
ngày càng tiến bộ như ngày nay là cả một quá trình vận động với nhiều hình thức
gia đình khác nhau như sau:
Đầu tiên là gia đình huyết tộc, được hình thành trên cơ sở kết hôn của những
người cùng thế hệ trong một huyết tộc, nghĩa là hôn nhân mang tính quần hôn giữa
những người đàn ông và những người đàn bà có thể là anh em của nhau, đây là
hình thức thấp của chế độ quần hôn.
Gia đình huyết tộc ra đời dựa trên chế độ kinh tế cộng sản nguyên thủy, ở đó
tài sản thuộc về cộng đồng. Trong hình thức gia đình đó, các con không thể biết
chính xác ai là bố đẻ của mình, trong khi đó có thể xác định một cách chắc chắn

20