Ðôi điều về chuyển thể từ văn lên phim

Ðôi điều về chuyển thể từ văn lên phim
Nhân đọc một số ý kiến "ngược" về Mê Thảo - Thời Vang Bóng


Xưa nay, từ Ðông sang Tây, việc chuyển từ một tác phẩm văn học lên
phim đã trở nên hết sức quen thuộc. Có thể nói, đa phần những bộ phim xuất
sắc nhất, Tây cũng như Ta là chuyển từ văn học. Và qua thực tiễn sáng tạo,
người ta đã đúc kết, đã thừa nhận với nhau khá nhiều kinh nghiệm và bài học
vừa có tính chất giáo khoa vừa khá cởi mở trong việc chuyển thể - điều mà,
thiết tưởng những người làm nghề có học không mấy ai xa lạ.
Thế nhưng, sau khi bộ phim "Mê Thảo - Thời Vang Bóng" ra đời, từ
những đạo diễn lão làng và những người "khó tính" nhất của ngành điện ảnh đến
những tên tuổi trong giới văn học - những người hẳn là không xa lạ gì với Nguyễn
Tuân và tác phẩm của ông - đã bày tỏ mối cảm tình nồng nhiệt đối với phim,
chẳng hạn nhà thơ Nguyễn Duy từng trả lời phỏng vấn: Chùa Ðàn là một trong
những tác phẩm hay nhất của Nguyễn Tuân và cũng là của văn xuôi Việt Nam,
nhưng đưa lên phim rất khó. Việt Linh đã chuyển được "thần hồn" của tác phẩm,
điều hầu như chưa đạo diễn Việt Nam nào khác làm được đối với các tác phẩm
văn học chuyển thể..."; GSTS Văn học Lê Ngọc Trà thì nói: "Phim dựng được
không chỉ là hình thức hay không khí xã hội đầu thế kỷ mà là cả một không khí
văn hóa" v.v… Trong khi đó, bỗng nổi lên luồng ý kiến bàn và phê phán khá lạ tai
về việc chuyển thể của Mê Thảo..., thậm chí trên báo Tiền Phong số 205, tác giả
Tằng Phát lại xách mé hỗn hào mà rằng "dàn tụng ca cho 'Mê Thảo- Thời Vang
Bóng' lại chưa hề lặng tiếng?" Và cũng Tằng Phát trên website diễn đàn talawas:
"Những tiếng thì thào 'hoàng đế có đôi tai lừa kìa!' rồi thế nào cũng bặt!?"
Bởi thế mà phải nói lại. Không chỉ nhằm bênh vực cho "Mê Thảo...", càng
không phải vì cô đạo diễn khá thất thường... về nhiều mặt, mà chủ yếu là qua cái
riêng là "Mê Thảo..." nhắc lại với nhau đôi điều về cái chung, quanh chuyện
chuyển thể.
Trước hết, một người nhập môn (cả tác giả và phê bình) cũng đã phải
biết: Từ lâu người ta đã phân chia cải biên, chuyển thể thành hai loại:

Cải biên, chuyển thể sát nguyên bản - nghĩa là cố gắng bám sát, trung
thành với đường dây của cốt truyện, tôn trọng thậm chí cả hình thức của tác
phẩm.
Cải biên, chuyển thể tự do - nghĩa là chỉ chọn những gì thích hợp, tùy
theo ý đồ của tác giả và đạo diễn phim. Cần lưu ý rằng, 60, 70% kịch bản cải
biên là thuộc loại này.
Các nhà kinh điển hiểu rất rõ: Một trong những vấn đề chính mà tác giả
phải đối đầu khi cải biên, chuyển thể một tác phẩm văn học cổ điển, đó là sự sợ
đụng chạm; Từ đó thấy khó xử lý tác phẩm một cách thoải mái, không dám hình
dung một cách tiếp cận nào mới mẻ, trong đầu cứ lướng vướng nỗi sợ hãi xúc
phạm đến điều thiêng liêng, bất khả vi phạm nào đó... Và thế là óc sáng tạo bị bại
liệt. Vì thế họ khuyên: Ðừng để cho công việc bế tắc bởi nỗi lo cứ nhất nhất phải
theo đúng văn bản gốc. Hãy nghĩ tới bộ phim mới mà bạn đang viết thì hơn. Theo
các nhà kinh điển (đừng nghĩ là "sách vở" đâu nhá): "Việc cải biên, chuyển thể một
tác phẩm văn học sang điện ảnh, về nguyên tắc, không được đặt ra một vấn đề gì,
cả về kích thước câu chuyện, cả về bình diện các nhân vật...; việc đó giản đơn là
một cuộc lựa chọn... Một tác phẩm có sẵn, dù có đặc sắc tới mấy, cũng cần phải
nhào nặn lại. Bạn cũng có thể sẽ biến đổi tất tần tật. Không hề có nhân vật nguyên
bản..." [1] Dứt khoát hơn, các nhà kinh điển nhấn mạnh: "Tất cả công việc cải biên
có thể tóm vào ba chữ: "Quod est de monstrandum?" (cái đó lý giải cái gì?).
Cũng tương tự như đặt cho bạn câu hỏi: "quyển sách này có gì hấp dẫn tôi".
Sự thể ấy có thể chỉ là một cảnh, hay một nhân vật, nhưng căn bản là bạn phải
đánh giá được cái gì hấp dẫn đối với bạn..., thay đổi "cách nào" của sự lý giải...,
bởi chính vì cái đó mà bạn nhảy vào cuộc... Thậm chí bạn có thể lật lại hoàn toàn
tình huống. Ví dụ: Nếu nhân vật vốn là một anh giàu có, thế lực, khi cần cớ sao lại
không tạo ra một anh khốn khổ, dễ bị tổn thương? Làm như thế, bạn có thể truyền
đạt tốt hơn ý đồ thực của tác giả thì sao?"... [2]
Tóm lại, "mọi kiểu cải biên, chuyển thể đều được phép, từ kiểu trung thành
nhất tới kiểu phóng túng nhất" [3] - đây không phải là lý thuyết mà thực tiễn đã

khẳng định - còn thành công hay thất bại lại là chuyện khác...
Phạm Thùy Nhân và Việt Linh đã chuyển thể Chùa Ðàn lên phim theo
cách thứ hai, mặc dầu đâu đã dám "phóng túng" đến mức có thể làm "điên đầu"
những ai đã quen rồi cái kiểu mục mục "tầm chương trích cú". Phạm Thùy Nhân
nói rõ: "Sau khi đọc xong truyện Chùa Ðàn, tôi chỉ thích chỉ mê phần giữa ("Tâm
sự của nước độc" - ÐK) mà thôi", và đưa lên phim chỉ thế. Ðó chẳng những là
điều "được phép", mà còn khôn ngoan nữa, bởi đây mới chính là cái lõi của Chùa
Ðàn, và bởi, nếu "trung thành" với cả phần "dựng" và phần "mưỡu cuối", e sẽ hạ
thấp ông về cái gọi là sự "lột xác", thậm chí làm hại ông về những điều ông khích
bác tôn giáo đận cô Tơ đi tu. Còn tác giả "chọn trong bốn chữ 'Vang Bóng Một
Thời' để lấy ra ba chữ 'Thời Vang Bóng' để vừa nhớ đến người xưa" vừa phù hợp
với nội dung phim thì có gì mà phải bàn?

Ấy thế mà trên cái nền chung đó, người ta tiếp tục dùng "mớ chữ khô héo"
để soi lên mà cân đo "Thế giới hình ảnh muôn vạn sắc màu" một cách gò gẫm,
linh tinh với một năng lực thụ cảm méo mó thế nào, khiến cho cái thật có trên màn
hình biến mất, mọi sự trở nên rối bời, lạc lõng tận đâu. Tiêu biểu là ý kiến của ông
Phạm Xuân Nguyên - được biết như một người nghiên cứu văn học đã lâu năm
(nhưng vẫn chỉ là ngoại đạo) với bài viết trên web diễn đàn Talawas có nhan đề
Xin hãy cứ học theo cụ Nguyễn. "Cụ Nguyễn" ở đây là cụ Nguyễn Du, chứ không
phải là cụ Nguyễn Tuân.
Thấy ngay sự khập khiễng đến kỳ cục: Chuyển thể tức là "chuyển" từ loại
hình này sang loại hình khác, từ ngôn ngữ này sang ngôn ngữ khác; còn Nguyễn
Du chuyển Ðoạn trường tân thanh từ văn xuôi sang Kim Vân Kiều Truyện là văn
vần, dù sao vẫn chỉ là văn học, sao nỡ nhập cục để rồi so sánh, áp đặt?! Lại viết:
"Ðoạn trường tân thanh 'y sì' Kim Vân Kiều truyện về cốt truyện, không thêm
không bớt một nhân vật nào, một sự kiện nào, một hành động nào, một địa điểm
nào, một thời gian nào" và đề xuất cái "khuôn vàng thước ngọc": "Làm theo cái đã
có thì phải sáng tạo trong phạm vi khuôn khổ cái đó"?! Ấy là chuyện của Nguyễn
Du, và đã thế thì cứ nói quách là tôi dị ứng, tôi chống lại kiểu chuyển thể "phóng

khoáng" như trên đã nói, đã được thừa nhận, có hơn không?! Rồi, việc đổi một số
chữ trên phim và đổi tên một số nhân vật là việc rất bình thường. Hơn thế, người
ta còn có thể "thay đổi cả nhân vật", "lật lại hoàn toàn tình huống", thậm chí "biến
đổi tất tần tật", sao nỡ "đại ngôn" coi đó là "điều tối kỵ" và lên giọng giễu cợt:
"...hỡi ôi, văn thành phim" (!) - Văn không thành phim thì thành cái gì?! Lại còn ví
von xẹo xọ:"Nhớ lại dạo nào có vở chèo lấy tích Tấm Cám đã đặt tên là chị Tấm
anh Ðiền, chẳng lẽ còn vang bóng đến một bộ phim hôm nay", mà quên rằng vở
chèo cải biên nọ hỏng là do đã hiện đại hóa nhân vật và thời đại một cách tầm
phào, ấu trĩ, đâu phải chuyện đổi tên!

Tiếp theo, người viết đã võ đoán, thổi phồng một cách thô lậu sự thật của
phim khi cố tình "chỉ ra" cái gọi là "ba (bài viết lại là bốn - ÐK) sự phá văn 'Chùa
Ðàn' và dung tục Nguyễn Tuân trong phim này". Thứ nhất, phê rằng đã "biến"
"mối quan hệ" giữa cô Tơ và Tam từ "tình tri âm" thành "tình nhân". Có đấy. Ai
dám quả quyết giữa "tình đàn" và "tình người" không có sự vấn vương? Việt Linh
cũng xem đó là "một câu chuyện tình"- có thể lắm, tình riêng âm thầm của một
người đàn ông đa cảm là Tam đối với một người đàn bà đằm thắm như Tơ - nhưng
chớ bảo đó là "dung tục", bởi, suốt chiều dài của phim cho tới khi Tam gẩy đàn, cô
Tơ hát lần cuối, nào có thấy gì đâu ngoài cái sự đàn hát và Tơ vẫn một mực thờ
chồng? Còn "cái lý do Bá Nhỡ ở Mê Thảo đã thành một cảnh súng nổ máu chảy"
thì có gì "phá văn Chùa Ðàn", bởi Bá Nhỡ đích thực là một kẻ tử tội. Bảo "Lẽ ra
chỉ cần một câu thoại" (?!) để làm nên cái trò trống gì đây? Thứ hai, bản thân tôi
cũng đã bày tỏ sự dị ứng với những cảnh Lãnh Út thể hiện sự khát khao thương
nhớ người vợ quá cố theo cách lập dị kiểu Nguyễn Tuân có phần dung tục, nhưng
đay đi nhấn lại hai chữ "thủ dâm", e gây ấn tượng quá đáng, bẩn cả chữ nghĩa. Lại
còn viết: "Ông chủ Mê Thảo nếu có thủ dâm là thủ dâm về xã hội chứ không phải
thủ dâm tình dục" là thế nào đây? Vừa bẩn, vừa tối mò, đến "phù thủy ngôn từ"
như Nguyễn Tuân nếu có sống lại hẳn cũng phải quắc mắt mà rằng: "chớ có đùa
nhảm với văn chương!" Thứ ba, xin chép nguyên văn kiểu hành văn, diễn ý lửng
lơ, ngọng ngịu về cái tội mà P.X.N cho là "phá Chùa Ðàn" này: "Ðặt thêm một

nhân vật là người đàn bà làm công yêu ông chủ (cô Cam - ÐK), mô tuýp xấu
người dở nết nhưng tâm hồn cao thượng.
Cũng có thể hiểu: một sự mù quáng của đám đông?". Việc "đặt thêm" này
là công khai, không có gì "sái" với kiểu chuyển thể "phóng khoáng", gắn với cốt
chuyện phim, phù hợp với không khí và hoàn cảnh xã hội lúc đó, thêm sự gởi gắm
cần thiết của tác giả và đạo diễn, trực tiếp bổ sung cho thói lập dị, khinh bạc,
ngông cuồng của Lãnh Út, lại đạt được hiệu quả nghệ thuật như chính người "phê"
nhận xét: "xấu người dở nết nhưng tâm hồn cao thượng", kể cả có thể hiểu như