(Luận văn thạc sĩ) sự tác động qua lại giữa văn hoá và tôn giáo

DAI HOC QC GIÀ NOI
TRl/ỊNG DAI HOC KIIOA HOC XÀ HÒI VA NIIÀN VÀN

LE VÀN LOI

SU TAC DÒNG QUA LAI GICTA
VÀN HOA VÀ TÒN CIÀO
Chuyéii iigành: Cini iighTa diiy vm bicii cluing
va chù nghla duy vàt lidi su
Ma so:
5.01.02

LUAN VAN THAC SI KHOA HOC TRIÉT HOC

Ngi Imófiig dàii klioa hoc:
TS DỊ VÀN KHANG
PTS HO TRONG HỒI

,:C. ì

1 ^hVil
j»^-I--:—"*^-"-'"'*"

>

^

HANOI 1999


LOI CAM DOAN

Tói xin cani doan day là cịng frinii cùa chình tói,
cdc sieu, tu' lieu ncu trong lucjn vdn duac frfch
dàn trung thi/c, co xuàt xif ro ràng.

Tàe già luàn vàn

LE VÀN LOI


MUC LUC

Tiang

LỊI MODÀU:

4

CHirONG 1: BÀN CHAT CÙA VÀN HOAVÀTĨNGlAO

8

1.1. Bàli chat ciia vàii liồ

8

1.1.1. Qua trìnli hìnli tliành va phdt trién klidi niem, quan
nieni ve vàn hod

8

7.7.2. Quan nieni Màc xit ve bau chat cùa vàn lioà

12

1.2. Bàli chat ciia tịn giào

16

1.2.1.Quan nieni ngồi Màc xit ve tón giào

16

7.2.2. Quan niem Màc xit ve hdn chat tón giào

22

CHUONG 2: MOT SO PHL/ONG DIÉN BiÉU HIEN SL/TÀC DÒNG
QUA LAI GIUTA VÀN HOA VÀ TỊN GIÀO

26

2.1. Tàc (long dia vàn hồ dịi vói tịn giào

26

2.7.7. Plì/ng thù'c tàc doug cùa vàn hồ dịi vai tịn giào.

26

2.7.2. Hình thài hi eh dai cùa tịn giào di tàc dịng
cùa vàn hồ

30

2.2. Tàc dgng ciia tón giào dịi vói vàn hồ

38

2.2.7. Phwang thù'c tàc dịng cùa tịn giào dịi vài vàn hồ.

39

2.2.2. Anh lufàng tich cifc cùa tòn giào dòn vai qua frinii
pilaf trién vàn hồ

42

2.2.3. Tàc dịng tiéu afe cùa tịiLgrdo dịi vài vàn hồ
CHL/ONG 3: BiÉU HIEN CÙA SL/TÀC DỊNG QUA LAI

GIQA

46
VÀN HỒ

VÀ TĨN GIÀO Ị VIET NAM HIEN NAY VÀ MOT SO GIÀ!
PHÀP GIÀI QUYÉT MÓl QUAN HE G I Q A

CHÙNG

49


P

w

m ^

•*

.

A

M. f<

•

•

•

3.1. Mot so biéu hién ciia su tàc dịng qua lai gifia
vàn hồ va tịn giào ó nc ta hien nay

49

3.1.1. Su'lan tod cùa càc già fri vàn hồ chù dao vào dui

sị'ng sinh hogt fon giào cùa dóng hào co dao

49

3.1.2. Nhi7ng fliay dói cùa càc tóchiìc fon giào fheo huàng
plìù ligp vài xu fhcphdf trién cùa vàn hồ dàn toc

52

3.1.3. Tịn giào góp phdn làni giàu thém mot so'già tri
vàn hồ dàn toc

54

3.1.4. Sifxung dịf giù'a he già fri vàn hoà chù lu'u cùa
dàn toc va fon giào

56

3.2. Mot so giài phàp nhàni góp phàn glài qut tịt
iiiói quan he gifra vàn hồ va tịn giào phuc vu
cịng cc dói iiiói dàt nc
3.2.1. Tàng cifịng noi lifc vàn hoà dàn toc

60
61

3.2.2. Thùc day qua frinii anh liKĨ'ng cùa vàn hồ dói vài
fon giào

64

3.2.3. Bào ddm qun fifdo fin ngu'àng va khòng fin nguàng
cùa nhàn dàn

66

3.2.4. Kliuyen khich va sù'dung càc già fri vàn hoà tich afe
trong tịn giào phuc vu elio su' nghiep phdt trién
vàn hồ, pliàt trién dàt nifàc

69

KÉTLUÀN

72

DANH MUC TÀI LIÉU THAM KHÀO

75


MỊDAU
/ . Tinh càp thiét cùa de tài:

Khóng phài ngc^u nhien khi tó cinte UNESCO phàt dịng. "TliAp ky quoc té

pluit trién van hồ" lAp tire dirgc ca the giói van minh hiTcfng ung. Co the do nhiéu

nguyèn nliAn, nlurng có't loi cùa vA'n de là sau nhiéu tliAp ky phàt trién Iheo mó hìnli

lA'y tàng trirịng kinh té' làm thiróc do chù yé'u da dira tói nhiéu hAu qua nghiém trong,

va nhu cfiu liồn fhién cc song luong lai da bugc lồi ngirịi phai co càch nliìn cliAn

thirc han ve vai trị cùa van hồ. Bịi vAy, van hồ "ngày hịm qua mói chi là mot thù

trang tri, nay là nén tàng va linh hón cùa cugc phiéu luu cùa con ngiròi" [50,35J.

"Cuòc phiéu luu" ay chàc chàn se dcn dirgc bcìi bó phón vinh va phàt trién né'u bici

gat bị nlìUng \i tó phàn van hồ, dịng (liói pliàt huy dirgc sire manh long hgp cùa

làt thày càc thành tó vàn hồ cung nliir nliung già trj van hồ liém fin trong t cà càc

linh virc cùa dói song xà ligi. Vi vay, van de bure thiét dat ra là phài nghicn cùu su tàc

dòng qua lai gifra van hồ va càc ITnh virc khàc nhau cùa dịi song xa ligi, trong dò ce

tòn giào - mot ITnh virc phóc tap va tàc dịng khịng nhị tói tién trình lich s.vx nhA
Ioai.

Nghién cóu sg tàc dịng qua lai giua van hồ va tịn giào se góp phàn vào viec

nliAn dien càc u tó càn trị bc tién cùa van hồ cung nhu tìm kiéin nhfrng iihAii

lo cho su phàt trién. Diéu dò càng co y ngliTa càn Ihié'l klìi tìnli hình tịn giào Irèn the
giói va trong nc dang co nhu'ng dién biè'n r ^ phuc tap vói nhiéu xu hng dan xen
trai ngirgc nhau. Tịn giào suy giàm ò ndi này nhu'ng lai già tang noi khàc; ben cani
nhùng tịn giào lón co tàm vóc the giói xuA't hién nhiéu hien tugng "tịn giào mói'

ma trong so dị khịng ft hién tugng phàn van hồ, phi nhAn tfnh; rịi hien tugng th€
tue hồ, dAn toc hồ cùa càc tòn giào ...
TA't cà nhung dién bién dò tao nén bue tranh tòn giào da dang ve chùng Ioai
phong phù ve màu sAc va da chiéu ve khuynh huóng vAn dịng, bién dói.

Cung tùf dị, xuAl hién nhiéu càch ly giài, dành già khàc nhau ve hién tugn^
tòn giào va vai trị cùa iió. Trong boi cành nhu vAy, nghién cuu '\Si/ tdc dgng qua la

giil'a vàn hoà va tịn giào'' góp phàn vào viec hiróng tói mot cài nhìn tồn cuc dói vó
bue tranh tịn giào ciìng nhu xu hng tA't \i cùa nị. 0 Vict Nam, trong bòi cani


Dang va NhAn dAn ta dang ra sóc tién hành su nghiép xày dii'ng va phàt trién niịf nén
vàn hồ tién tien, ddm dà hdn sàc dàn toc, viec nghién citu su tàc dịng qua lai giua
van hồ va càc ITnh vuc cùa dói song xa ligi, trong dị co tòn giào là nhiém vu càp
thiét dat ra cho còng tàc nghién ciru ly luAn. Bòi vi, mot trong nhCrug ngun nhAn
dàn tói nhung mat u kém cùa van hồ nuóc ta hién nay, nhu Dang la dà xàc dinh
là: "Còng tàc nghién citu ly luAn chua làm ro nhiéu vA'n de co lièn quan dén van hồ
trong qua trình dói mịi, trong viéc xàc dinh nhung già trj truii tliĨng cung nhu he
già trj mói càn xAy dung, trong viec Xù ly cdc mai quan he giila truyén thóng va
hién dai, dàn toc va quóc te, vàn hod va chinh tri, vàn hod va kinh /Khào sàt ''Su'tàc dòng qua lai giu'a vàn hod va fon gido'\ luAn vàn này góp phàn vào
ca so ly luan chung cho chién lugc vàn hồ cùa Dang ta hién nay.
2. Tinh hình nghién cùu de tài:
Ve càc ITnh vuc vàn hoà va tịn giào da co nhiéu cịng trình nghién ciru; chang

han ve vàn hoà co: ''Viet Nani vàn hod su cuong' cùa hgc già Dào Duy Anh (Mué
1938), ''Pligm vi tliifc tón cùa vàn hod va vàn hoc'' (Tién sT Dị Vàn Khang, Tap chi
vàn hoà - nghé thuAt, so 5, 1994); ''Khdi niem va quan niem ve vàn hod'' (Vièn Vàn

hoà xuàt bàn, 1996), 'Wàn hod Vief Nam va càch tiep càn mai" cùa GS. Phan Nggc
(Nxb Vàn hoà - thòng tin, 1994). Ve tòn giào, Màc - Ang ghen. Le Nin va Ilo Chi

Minh de cAp dén rA't nhiéu trong càc tàc pham cùa mình. Ly luan ve tịn giào dà trò
thành mot trong nhung bò phàn quan trgiig hgp Ihành chù ngliTa Màc.
Càc hgc già tu san cung dóng góp nhiéu cịng trình ve tịn giào nhu: Duy

khem vói tàc phc^m: ''Dinh nglna ve hién fu'o'ng tịn giào va ve fon giào"; Lam bé vói
"Thdp Dabel dinh nghìa ve fon giào" v.v.. Ị trong nc cung da xt hien nhicu
cịng trình nghién cuu ve tịn giào co già tri. lYong mot so cịng trình chun biét
nhu vAy, su tàc dịng qua lai giiJa vàn hồ va tịn giào dugc de cAp tói vói nhiìng mire
dị, góc nhìn kliàc nhau. Ngồi ra con co mot so it cịng trình de cAp trirc tiép tói inịt
vài phuorng dién biéu hien su tàc dịng qua lai giua vàn hồ va tịn giào, chang han
bài: "Dao dii'c va dao due fon giào nhìn fu góc dị triet hoc" cùa GS. Ngun Hiìu
Vui (Tap chi Iriét hgc, so 4-1995); "Vai fra xà hai cùa tón gido a Vief Nam hién
nay" (Ho Trong Hồi, Luan àn PTS Triét hgc, Dcii hgc Tóng ligp Uà Noi, 1994); bài


"Tón gido fin ngifo'ng frong dịi song vàn hod hién nay" cùa POS Dò Quang Hung
(Tap chi Còng san, so 15, 1999) v.v...
Khào sàt càc cịng trình ve vàn hồ, tịn giào va su tàc dịng qua lai giiia vàn
hồ va tón giào, chùng ta thày co rA't nhiéu y kién khàc nhau, tuy thc vào quan
diém, góc nhìn cùa mịi nhà nghién cùu. Ve tóng thè co thè khài quàt thành nhung
nhóm y kién nhu sau:
Thu' nhd't, Xu huóng xem vàn hồ va tịn giào là hai hién tugng dói lAp nhau,
ln xung dot tlieo khuynh hng Ioai trìr nhau. Xu hng này thng thA'y ị nhiìng
nhà vị thàn chù ngliTa cuc doan. Ho cho ràng, de phàt trién van hồ càn phài xồ bị
tịn giào ma khịng tinh dén diéu kién Ijch su cu the va nhu càu tAm linh cùa quan
chùng nhAn dAn.
Thù hai, nhóm y kién cho ràng tòn giào là "hat nhAn", thAm chi là "bàn thè"

duy nhàt cùa vàn hồ, do vay tàc dịng cùa tịn giào dói vói vàn hồ là mang tfnh quy
dinh. Hay noi càch khàc, tòn giào quyét dinh qua trình bién dói cùa vàn hồ con vàn
hồ chi làm phong phù cho hình thùc biéu hién cùa tịn giào ma Ihịi.
Thu' ha, nhóm y kién cho ràng vàn hồ là mot "Dai he thóng" mot tóng thè
song dịng nhiéu mat, co pham vi thuc tón trong mgi ITnh vuc cùa dói song xà hịi,
con tịn giào là mot tiéu he thóng kién trùc thugng tàng xà bịi, mot "phùfc hgp da
ngliTa" nhu: su kién licli su, su kién xà ligi, su kién lAm ly, su kién vàn hoà [36; 5lOJ [74,531. Trong su tàc dóng qua lai giùa vàn hồ va tón giào ihì tàc dịng cùa vàn
hồ mang tmh quy dinh. Bàn thAn tón giào vói tu càch là mot "su kién vàn hồ",
cijng anh hng, xAm thA'u vào càc thành tó thc càu trùc vàn hồ. Dùrng trèn quan
diém cùa chù ngliTa Màc - Le Nin, tu tuòng Ho Chf Minh, luAn vàn kc thùa dòng
mach tu tng này, dóng thói hng tói viec nghién cuu mot càch ca bàn va tồn
dién han ve m tàc dịng qua lai giua vàn hồ va tịn giào.

3. Mite dìch va nhiém vu cùa luan vàn.
3.1. Muc dìch: Trèn ca so ly luan cùa chù nghTa Màc - Le nin va tu tuòng
Ho Chi Minh, luAn vàn nhàin làm io su tàc dịng qua lai giua vàn hồ va tịn giào
cùng mot so biéu hien cùa su tàc dòng dò ò Viet Nani hién nay va de xuàt mot so
giài phàp xir ly mói quan he giua chùng.


3.2. Nhiém vu: De thuc hién muc dfch tién, luAn vàn co nhiém vu:
- Khài quàt bàn chA't cùa vàn hồ va tịn giào.
- Góp phàn tìm hièu mot so phuang dién ca bàn cùa su tàc dòng qua lai giùa
vàn hồ va tịn giào.
- Bc dàu khào sàt biéu hién cùa su tàc dịng (jua lai giua vàn hồ va tòn
giào ò Viet Nam giai doan hién nay va de xuA't mot so giài phàp nhàm xu ly mói
quan he giua chùng.
4. Phuang phàp nghién cùu cùa luan vàn:
Luan vàn su dung phuang phàp cùa chù ngliTa duy vAt bién chù'ng va duy vat
lich su: phuang phàp lo gic, phuang phàp lich su va két hgp hai phuang phàp do,

phuang phàp tiép cAii he thóng - cA\i trùc, phuang phàp phAn tfch - tóng hgp.
5. y nghìa ly luan va thuc tién cùa luan vàn:
5.1. Ve pliuWig dién ly luan:
- Luan vàn he thóng hồ khài niem, quan niem ve vàn hồ va tón giào, trình
bay khài cil quan diém cùa chù nghTa Màc - Le nin va tir tng Ho Chf Minli ve
bàn chat cùa vàn hồ va tón giào.
- Luan vàn góp phàn làm sAu sàc ihèm nhAn tinte ve su tàc dịng qua lai giùa
vàn hồ va tịn giào, cung nhu góp phàn vào viec xAy dung ca so ly luAn ve phép
bién chung cùa qua trình phàt trién vàn hồ.
5.2. Ve phuang dién fhifc tién:
- LuAn vàn dóng góp vào ca so ly luAn cho viéc xu ly mói quan he giùa vàn
hồ va tịn giào trong thuc tién ị nc ta hién nay.
- Luan van co thè làm tài lieu tham khào cho còng tàc nghién cùu giàng day
ly luan ve vàn hoà va tón giào, .
6. Két càu luan vàn:
Ngồi càc phàn mị dàu, két luAn, danh muc tài lieu liiam khào. Luan vàn
dugc két cau thành 3 cliuang vói 6 muc, long so Irang Luan vàn là 81 trang va
99 tài lieu tham khào.


CHUONG 1
BÀN CHAT CÙA VÀN HỒ VÀ TĨN GIÀO
LI. Bàn chat cùa vàn hod.
Vàn hồ là hién tugng xa bịi rat phuc tap, xuA't hién cùng vói su xuàt hién
con nguói va gàn bó hùu ca vói su pliàt Irièn cùa Ijch su nhAn Ioai. Vàn hồ do con
ngi sàng tao ra nhung trèn mot phuang dién nhàt dinh, cung co thè nói vàn hồ
sàng tao ra con ngi. Bịi chi khi sàng tao ra vàn hồ, song trong mịi trng vàn
hồ va tiép thu già trj vàn hồ thì con nguói mói xàc lap dugc Ijch su rièng cùa mình
trong giói tu nhién. Mac dù vàn hồ rat gàn gùi, va thàm chi là màu thjt cùa su phàt
trién con ngi - xà bịi nhung viéc nhAn thùc sAu sàc, va day dù ve nị là cà mot qua

trình rat lAu dai. Cho dén nay, dà co nhiéu quan niem, phàn ành nhùng góc dị, càp
dị nhAn tliùc khàc nhau ve vàn hồ. Tuy nhién, nhùng cc tranh luAn xung quanh
vàn de bàn chat cùa vàn hoà vàn con rat sịi nói. Trong boi cành dị, viéc cu thè hồ
va làm sàng tị khài niem vàn hồ càng Irị nén càn thiét. Bòi vi, chi khi nàm dugc
bàn chat vàn hồ, chùng ta mói co ca so de tiép lue nghién cùu su tuang tàc giùa vàn
hồ va tịn giào (cùng nhu nhùng vàn de khàc cùa ly luAn vàn hồ).
De co cài nhìn tóng qt ve vàn bịa, trc hét càn khào sàt qua trình hình
thành khài niem này.
7.7.7. Qua trình hình thành va phàt trién khài niem, quan niem ve vàn

hoà.
Khài niém "vàn hoà" manh nha tu rat som, cà ị phuang Dịng va phuang TAy.
Khóng Tu, tir thè ky VI trc cịng ngun, dà tiìng dùng thuAt ngù "vàn" (vàn trj)
de chi net dep, net tot ma con ngi tao ra; sau dị dugc TuAn Tu giài thfch ihém
"vàn" là "cài nguy", tue là cài dugc bién cdi bịi con ngi. Ị phuang Tay, ngù
nghTa góc cùa thuAt ngù "vàn hoà" xuàt phàt tu chù Latinli "Cultura" va "Cultus"
nghTa là canh tàc, trong trgt va vàn hoà dugc hièu là su gieo trong tinh thdn (cullura
animi).
Cùng vói su phàt trién cùa lich su va nhAn thùc cùa nhAn Ioai, y nghTa cùa
thuAt ngù "vàn Jioà" dugc mò ròng thém mài. Nhà triét hgc duy vAt Anh Ph.ràngxi


Bè can (1561 - 1626) hièu Cultura Animi là su tién bó, này nị tri thùc. Tịmàt Hóp
xa (1588 - 1679) cùng xem su day dò truyén dat tri thùc là su gieo tióng tinh thàn.
Tién xa han nùa, trèn con duóng nhAn thùc khoa hgc, Pu phe dóp, nhà nghién cùu
ngi Due dà nhAn thA'y y nghTa rịng lón cua khài niem vàn hoà. Ong cho ràng vàn
hoà là tồn bị nhùng gì do boat dịng xà ligi cùa con ngi tao ra, vàn hồ là cài dói
lAp vói trang thài tu nhién [26,941. Dén thói khai sàng, Vịn te (1694 - 1772), nhà
vàn, nhà triét hgc Phàp va Do hoii vòn Héc de (1774 - 1803) dà xàc lAp ngun ly
cho ly luAn vàn hồ. Cịng lao cùa Héc de rat lón vi làn dàu tién trong lich su, óng dà

khài qt tồn bó tri thùc nhAn Ioai va trình bay vàn hồ nhu là két qua cùa su phàt
trién. Ong nói "Ngi, trèn dịng chày Ijch su cùa mình, xuA't phàt tu tu nhién, tién
bc tu do trèn con dng cùa vàn hồ".
Trng phài triét hgc duy tAm Due dành dàu mot buóc phàt trién ly luAn ve
vàn hoà. Nhà triét hgc Imanuen Canta (1724 - 1804) xem vàn hồ là su phàt trién,
bịc lo càc khà nàng va sue manh thién bc\m cùa con nguói. Nhà bién chùng lòi lac
PIi. Héghen (1770 - 1831) cùng co nhiéu dóng góp cho ly luan ve vàn hồ. Ong dà
dàt ra bang loat vàn de ve: mói quan he qua lai giùa nhAn càcli va vàn hoà, chùc
nàng vàn hồ chung cùa lao dịng, su kélliùa va phàt Iricn vàn hồ, tfnh phó qt cùa
qua trình xà bịi - vàn hồ v.v... Tuy nhién, do bi han che bịi quan diém duy tAm,
ịng dà xem qua trình vàn bịa chi là qua trình "Tinh thàn chiém ITnh thè giói de tu
thuc hién, tu trién khai mình". Mac dù vay, nhùng vàn de nìà ịng dat ra cùng nhu
phuang phàp bién chùng ma òng su dung dà co tàc dung to lón trong viec nhan thùc
bàn chA't cùa vàn hồ.
Trong Ijch su khoa hgc, khài niém va quan niem ve vàn hồ tiìng bc dugc
xàc lAp va phàt trién, song phài dén thè ky XX ibi vàn hồ mói Irị thành dói tugng
cùa khoa hgc chun biét: Vàn hồ hgc. Thói diém ra dói cùa vàn hồ hgc là nàm
1855, khi Klem xuA't bàn cuón "Khoa hgc chung ve vàn hồ" (2 tAp); trong dị ịng
trình bay su phàt sinh, phàt trién cùa Ijch su nhu là Ijch su cùa mot ca thè vàn hồ
thóng nhA't. Cùng khồng thói gian dị, E.B.Tylo (1832 - 1877) dà xu bàn cn
"Vàn hồ nguyén tliùy" (Primitive culture) ò LuAn dòn (1871) dành dàu su ra dịi
cùa trng phài "NhAn hgc vàn hồ". Trong cn sàch này, Tylo dóng nhàt vàn hồ


10

vói vàn minh va óng miéu tà vàn hồ hồc vàn minh nhu là "mot tồn thè phùc hg|^
bao góm tri thùc, tin nguang, nghé thuat, luAn ly, luAt phàp, phong tue va tal thay
nhùng nàng lue khàc va nhùng tAp quàn khàc ma con nguói dal dugc vói tu càch là
thành vièn xà bòi" 19,43]. Màc dù djnh nghTa cùa Tylo con mang nàng lùih mò tà

nhung nò là tién de ly luAn cho su xuàt hien nhùng quan niem vàn hồ sau này. Cùng
vói su phàt trién va phAn ngành sAu sàc trong khoa hgc xà bòi, vàn hồ Irị Ihành dói
tugng nghién cùu cùa nhiéu mịn hgc. Càc nhà vàn hồ hgc nhìn chung nghién cùu
vàn hồ di càc góc dị: tAm ly hgc, dAn toc hgc, dAn toc chi, nhAn hgc càu trùc, xà
hói hgc ... va co cà su nghién cùu lièn ngành. Ngay khi dùng trèn góc nhìn cùa cùng
mot khoa hgc Ibi hg cùng co nhùng quan niém rat khàc nhau ve vàn hồ. Do vay, dà
co su bùng nị càc djnh nghTa vàn hồ ma ngi la chi co tlié lap hgp theo nhóm chù
khịng the liét ké day dù, chi tiét tùng djnh nghTa. Chang han, theo su thóng ké trong
"Tu dién triét hgc" (tiéng Nga, do Staemman chù bién) thì trong giói nghién cùu
phuang TAy co tói 12 nhóm djnh nghTa ve vàn hoà. [33,97-98],
1. Djnh nghTa mang Inih chat miéu tà ma Tylo là dai biéu.
2. Djnh nghTa mang tinh chat Ijch su - nhàn manh vào su ké tue càc di san xà
bịi:
"Vàn hồ bao góm càc qua trình ké thùa ve ky thuat tu tng, tap qn va già
trj"(Malinòxky)
3. Djnh nghTa nhàn manh vào nép song xà bịi:
"Vàn hồ là tồn bó nép song dugc xàc djnh bang mói trng xà bịi va thịng
qua càc cà nhAn vói tu càch là thành vièn cùa xà bịi ày" (Cịlinehécgó),
4. Djnh nghTa nhAn manh vào phuang thùc ùng xù:
"Vàn hồ là càc già trj vAt chat va xà bịi cùa nhóm nguói, càc ibiét che
phong tue va phàn ùng trong càch ùng xù cùa hg" (Tòmàtxa).
5. Djnh nghTa nhàn manh mal hgc tap, giào due:
"Vàn hồ là lói song ma con nguói hgc tap dugc chù khóng phài là su ké thùa
sinh hgc" (R.Bénédiè).
6. Djnh nghTa nhàn manh vào su tlifch ùng cùa con ngi vói mịi trng lu
nhién:


Il

"Vàn hoà là nép song, là su thfch ùng dàc biét cùa con nguói vói mói truóng
tu nhién va càc nhu càu kinh lé'^' (Danxi).
7. Djnh nghTa mang tfnh chat di trun xà bịi, nhàn manh vàn hồ là càc san
phàm sàng tao:
"Vàn hồ là làt cà nhùng gì do con ngi san xt ra: cịng cu, biéu trung,
thiét che, boat dòng, càc quan niém tfn nguang do là nhùng san pliAni nhAn tao va
dugc truyén dat tu théhé này qua thè he khàc" (Plonxom).
8. Djnh nghTa nhàn manh khfa canh tu tng:
"Vàn hồ là dịng thàc tu tng, xun tu cà nliAn này sang cà nhAn khàc
thòng qua càc hành dịng biéu tugng, càc tu hồc qua bàt chc" (Phịtódị).
9. Djnh nghTa nhàn manh cuc già tri cùa vàn hồ:
"Cịt tru cùa vàn hồ là già trj. Gfa trj ca bàn cùa phuang TAy co dai cùng nhu
hién dai là tu tuòng tu do" (A.vèba).
10. Djnh nghTa nhàn manh vào y nghTa cùa he thóng biéu tugng:
"Vàn hồ là c a c h e cùa càc hién tuang, vAt thè, hành dòng tu tuòng, càin xùc.
Ca che này dugc tao ra nhó viéc su dung càc biéu trung hồc phu thuòc vào biéu
trung dò" (K.hite).
11. Dinh nghTa nhàn manh càu trùc cùa vàn hồ:
"Vàn hồ bao góm càc sàng tao hoàc nhùng dac diém vàn hoà tfch hgp lai
trong mot he thóng nhiéu cA'p dị lièn két khàc nhau giùa càc bị phAn. Nhùng dàc
diém vat chat hồc phi vat chat dugc tó chùc lai xung quanh su thồ man càc nhu
càu ca bàn cùa con nguói. Chùng lao ra càc thiét che vàn hoà hgp thành bai nhAn cùa
vàn hoà. Càc thiét che vàn hoà lièn he qua lai vói nhau di hình thirc mot mị hình
dan nhàt cho mói xà boi" (Orabèc va Nincóp).
12. Djnh nghTa mang tfnh chat diéu khièn hgc, nhàn manh khfa canh thòng
tin cùa vàn hồ;
"Vàn hồ là tồn bó thóng tin khóng bé di truyén sinh vat, là mgi bién phàp
nhàm tó chùc va bào ve thóng tin" (lu.Lalman).
Nghién cùu càc nhóm djnh nghTa này, mot dac diém de nhAn tliA'y là cluing
thng chi mói khài qt dugc mot vài thc Inib, ihAm chf mot vài biéu hién cùa

12

Vàn hoà. Cùng càn phài thùa nhAn ràng, su da dang trong quan niém ve vàn hồ
khóng chi co ị càc nhà nghién cùu tu san. Ngay càc nhà Màc xft hién dai, màc dù
déu xuAÌ phàt lién nén tàng tu tuòng cùa chù nghTa Màc, nlurng khi de cAp dén vàn
hoà cùng co su ly giài khàc nhau. Cliàng han, Iheo thóng ké sa bó Ibi càc hoc già
Màc xft hién dai co tói sàu huóng liép cAn vàn hoà khàc nhau (|33,98I va dén nay,
con so djnh nghTa vàn boa dà lén dén bang tram. Su phong phù da dang cùa càc dinh
nghTa ve vàn hoà mot mat giùp chùng la hièu dugc tfnh da dang cùa vàn hoà, nlurng
mài khàc lao nén mot bue man bao phù dói lugng, khicn nguói ta de lac lói trong khi
nghién cùu bàn chat cùa vàn hoà.
De hièu va chiéTn ITnh dói tugng vàn hồ trong lu duy mot càch tồn dién va
sAu sàc lìofn, chùng ta càn phài nghién cùu quan niem cùa càc nhà kinh dién Màc xft
ve vàn hồ. Mói mat, quan niem do co ca so vùng chàc là chù nghTa duy vai bién
chùng va chù nghTa duy vat Ijch su. Mal khàc bàn than C.Màc - Ph.Ang ghen va V.l
Le nin cung tùng bàn dén vàn hồ trong he thóng ly luan cùa mình. Vói su nhìn
nlian nhu vay, chùng ta di vào khào sàt quan niém Màc xft ve bàn chat cùa vàn hoà.
1.1.2. Quan niém Màc - xit ve bau chat cùa vàn hoà.
C.Màc - Ph.Angghen khịng dira ra mot djnh nghTa hồn chinh nào ve vàn boa
song nhùng lién de ma càc óng xàc lap nén cung nhu nhùng luan diém ma càc òng
dà trình bay cho phép chùng ta hièu dugc dàc trung va i ngn sàu xa nhàt cùa nị.
Vói quan diém duy vai Ijch su, C.Màc-Ph.Angghen cho ràng nguón góc, nén tàng
cùa Ijch six là lao dịng cùa con ngi, trong do quan trong nhA't là lao dòng san xuàt
vài chat; qua trình con ngi sàng tao nén Ijch su bang lao dịng cùng là qua trình
sàng tao nén vàn hồ. Do vAy, theo càc óng, vàn hồ co ngn góc lù lao dóng.
difilli lao dóng dà làm phàt lo mot diéu bel sue quan trong ma C.Màc ggi là "lue
lugng bàn chat" ngi [50,941. Thịng qua qua trình lao dóng, lue qua trình cài bién
tu nhién cho phù hgp vói nhu càu càu mình, con ngi dà sàng tao ra "Tu nhién ihù

hai" ghi dàu an cùa bàn IhAn con ngi. Co thè nói "Tu nhien Ihù hai" dị là tón lai
khàc cùa con ngi, bịi vay C.Màc mói kliàng dinh "Con ngi iigàm nhìn bàn ihan
mình liong thè giói do mình sàng lao ra" M9,120|. Cliùih bang vice sàng lao ra "lón
tai Ihù hai" dị ma con ngi kbàng djnh mình là chù the co y thùc, là thuc thè sinii


13

hgc - xà bòi vùa co ly tri, vùa co tinh càm, là thuc thè cao quy nhà't cùa tu nhién
C.Màc viét: "Càn cu vào mùc dò tu nhién dugc con ngirói chun biè'n thành bàn
chat ngi, tue mùc dị tu nhién dugc con ngi khai thàc, cài tao thì co thè xél dugc
trình dị vàn hồ chung cùa con nguói"[51,587J. Va khi con ngUói dà co tu nhién cùa
rièng mình, dén lugt nị, "tu nhién nhàn tao" dị lai tàc dịng Irị lai, boi dàp, nAng
cao bàn chA't ngi/Nói ve diéu dò C.Màc cho ràng: "mot tàc phàm nghé ihuAl, cùng
nhu mgi san phcim khàc tao ra mot còng chùng biéu nghé thuàt va co khà nàng
thuóng thùc cài dep"144,49]. Vói càch nhìn nhu vAy, C.Màc - Pb.Ajigghciucoi vàn
hồ là "Tu nhién thù hai" do con nguói sàng tao ra, thATn nhuàn, phàt lo lue lugng
bàn chAT nguói va co tàc dung hồn thién, hồn my con ngi - xà bịi. Bàn chat con
ngi, theo càc óng khàc bàn chat con vai bịi con ngirói biét sàng tao ra vàn hồ va
cung là sàng tao ra chinh con ngi Ihịng qua qua trình lao dịng sàng tao. Dói lap
bàn chat con nguói vói bàn chat con vài, C.Màc cho ràng: "sue vài chi nhào nan vAt
chat theo thuóc do va nhu càu cùa gióng lồi nị, con con ngi thì co thè san xt
theo thc do cùa bàt cu gióng nào va ị dàu cùng co thè àp dung thiróc do Ibich
dung cho dói tugng. Do do, con nguói cùng nhào nan vài chat theo quy luAt cùa cài
dep" [49,120].
Nhu vay, nói vàn hồ là cài phàt lo lue lugng bàn chat ngi, hồn thién hồn
my con ngi cùng co nghTa vàn hồ co pham vi thuc tón khóng chi ị thè giói vai
ph^m ma con cà trong boat dóng sàng tao, va bàn ihAn con nguói vùa là chù thè
nhung vùa là trai tini dfch thuc cùa vàn hồ. Do dị, co thè nói vàn hồ là vàn hồ
thfim my, là cài dep biéu trung bàn chat ngi, là cài gàn lién va thè hién nàng lue tu

hoàn thién, tu phàt trién khóng ngùng cùa con ngi. Va chinh nhó thóng qua con
nguói ma càc già trj vàn hoà dugc tfch luy, luu truyén tu thè he này qua thè he khàc
tao thành dòng chày lièn tue, thùc day xà bòi phàt trién./Co nhién, C.Màc Ph.Angghen khòng xem xét con nguói mot càch chung chung trùu tugng ma càc ịng
xét con ngi vói tu càch là cà nhAn - cịng dóng trong tinh Ijch su cu thè cùa nò. Bòi
vAy, nàng lue phàt lo lue lugng bàn chat cùa con ngi lai bj quy djnh bịi trình dị tó
chùc xà bịi cùa ho.


14

Nghién cùu lich su phàt trién cùa nhAn Ioai qua càc thói ky, càc ịng dà phàt
hién, trong xà bịi co dói kbàng giai cA'p, con ngi va lao dịng cùa con ngi bj tha
hồ nén nàng lue cùa hg khóng dugc dién dal tu do trong boat dịng va san phàm
mình tao ra. Di sAu phAn tfch càc qua trình xà bịi cùa chù nghTa tu bàn, càc ịng dà
rùt ra mot dàc diém quan trgng cùa nò là: "cịng nhAn càng san xuA't ra nhiéu thì anh
ta càng co fi de tiéu dùng, anh ta càng tao ra nhiéu già trj ibi bàn IhAn anh la càng bj
mal già trj, càng bj mài ph^in càch; san phiJm cùa anh ta càng dep thì anh ta càng
xàu di, vat do anh ta tao ra càng vàn minh Ibi bàn ibAn anh ta càng gióng vói nguói
dà man" [49,113J.
Ro ràng, trong xà bịi ngi bịc lịt ngi, con ngi - chù thè sàng tao, trai
tim dfch thuc cùa vàn hoà - dà bj chà dap lén pham càch va tha hồ nhiéu mài. Tu
thuc trang Ijch su dị, C.Màc - Ph.Angghen dà di lói ly luàn ve su là't yéu ra dói mot
xà bịi tot dep han. Mot xà bịi con nguói dugc Irà lai bàn chA't co hùu cùa mình, mot
xà bịi vàn hồ co vj trf trung tàm, tue là no tham tbàu mot càch ehm muói trong tal
cà mgi ITnh vuc xà bòi.
Quan niém cùa C.Màc - Ph.Angghen ve bàn chA't vàn hoà dà dugc VI.Lenin
phàt trién mot buóc. Trong thói dai mói, do nhu càu thuc tién dal ra. V.l.Lenin dà
pIiAn tich hién tugng vàn hoà cùng nhu vai Irò cùa nò trong dòi song xà bòi, tu dò
òng rùt ra két luan: trong Ijch su xà bòi co giai càp luòn luòn tòn lai bai nén vàn hồ,
mot nén vàn boa cùa giai cA'p thóng trj va mot nén vàn hoà cùa quàn chùng nhAn

dAn. Bòi vay, theo òng, trong còng cuòc xAy dung chù nghTa xà bịi càn phàt huy nén
vàn hồ cùa qn chùng nhAn dAn trèn ca so "phàt trién hgp quy lual cùa long so
nhùng kién thùc ma lồi ngi dà tfch luy dugc di àch thóng trj cùa xà bịi tu bàn,
xà bòi cùa bgn dja chù va xa bòi cùa bgn quan liéu" [37,361].
Phàt trién quàn niém cùa C.Màc - Ph.Angghen ve bàn chat vàn hồ, ịng cho
ràng vàn hồ là muc tiéu cùa Ijch su xà hói lồi ngi. Quan niém này dugc thè hién
xun suol trong tồn bị ly ln cùa ịng ve vàn hồ va dugc óng due kè'l thành luAn
diém "Chù nghTa còng san = vàn hồ vị san".


15

Quan niém cùa V.LLènin ve bàn chat cùa vàn hoà co y nghTa phuang phàp
luàn to lón trong viéc nghién cùu su tuang tàe giùa van hồ vói càc ITnh vuc khàc
cùa dói song xà bịi.
Qua viéc tìm hièu quan niém cùa C.Màc - Ph.Angghen va V.LLènin ve vàn
hoà, chùng ta thày càc óng xàc dinh bàn chat cùa nị thóng qua 3 mói quan bé ca
bàn.
- Quan he giùa con nguói - tu nhién
- Quan he giùa con nguói - con nguói
- Quan bè giùa con nguói va càc qua trình vàn hồ.
Trèn ca so nghién cùu ba mói quan bé ca bàn dò, càc òng dà làm lo ro nhùng
thc tinh chù u cùa hién tugng vàn hồ nhu sau:
Thù nlidf, vàn hồ là hien tugng xà bịi dàc biét bịi nị co pham vi thuc lon
rịng lón ò trong mgi ITnh vuc cùa dói song xà bòi, dóng thói no khóng dóng nhàt vói
xà boi ma chi là phuang dién mang dàc trung bàn chat nguói cùa xà bịi.
Thù hai, vàn hồ co tinh he thóng: nị là mot thuc thè dugc càu thành lù nhiéu
yéu tó, tón lai trong tfnh chinh thè, vói trang ihài chat lugng va chùc nàng rièng cùa
nị.
Thù ba, vàn hồ thuc hién chùc nàng xà bòi bang su tàc dòng tu nhiéu

phuang dién linh boat song dàc trung bòi bé tiéu chi Chàn - Tliién - My. He già trj
vàn hoà tram tfch, xAin thuc trong làt cà càc yéu tó, bị phàn cùa dói song xà bịi, xà
bịi hồ con ngi va nhàn dao hồ xà bịi.
Thù tu, vàn hồ là chinh thè cùa qua trình thóng nhàt hùu ca giùa su tiép ihii
va sàng tao, giùa càc bàn thè vàn hồ, giùa càc qua trình tao nén vàn hồ va chù thè
vàn hoà.
Tu viéc khài quàt quan niém Màc xft ve bàn chat vàn hoà nhu vày, chùng la
co thè hièu: vàn hồ là bé thóng già Irj két tinh va phàt lo lue lugng bàn chat ngirói,
dugc con ngi sàng tao ra bang lao dịng trèn cà hai ITnh vuc san xuAt vai chat va
san xuàt linh thàn nhàm phuc vu nhu càu song cùa mình dóng thói de hoàn thién,
hoàn my cà thè va cà toc loài ngi.

1.2. Bàn chat cùa tịn giào.


16

Tòn giào là hién tugng xà bòi xuàt hién som trong Ijch su nhAn Ioai. Né'u tfnh
lù khi con nguói (nguói khón ngoan) bài dàu biét chón cA't nguói chél - mot hành vi
biéu dal su tfn nguang - thì tón giào dà co qua trình Ijch su khồng lù 50000 dén
120000 nàm. Trong qua trình lón lai va phàt trién, lón giào ln tàc dóng, ành hng
dén dói song xà hói trèn nhiéu phuang dién. Con nguói trong qua Irình kliàm phà tu
nhién va thè giói nói tàm cùng ln tìm càch ly giài hién tugng này. Vi vAy, Ijch su
de lai nhiéu triét thuyét, nhiéu quan niém khàc nhau ve tón giào. Nhung lón giào là
hién tugng rat phùc lap nén viéc nhan thùc dugc nò mot càch sAu sàc va tồn dién
khịng he dan giàn. Dcn nay dà co tói khồng 250 djnh nghTa ve tịn giào theo nhu
su thóng ké sa bị cùa nhà nghién cùu nguòi Nga LN.Joblockov [75,54].
Màc dàu vAy, cùng nhu khài niém vàn hồ, càc djnh nghTa mói ve lón giào
van con xuA'l hién. Dén nhùng nàm cuòi cùng cùa thè ky XX này, ngi ta vàn dal
cAu bịi xira cu: "tịn giào cuoi cùng là cài gì ?" [35,1 IJ. Nói nhu vAy khòng co nghTa

su nò lue cùa con nguòi trong viéc nhàn thùc ve tịn giào khóng thu dugc két qua gì.
Bàn IhAn so lirgng càc dinh nghTa lón giào trèn mot phuang dién nhàt djnh, dà phàn
ành diéu do. Dac biét, vói su ra dói cùa chù nghTa Màc nói chung, cùa ly luAn màc
xit ve tón giào nói rièng, ibi tón giào khịng con là an so lul dói trc nhan thùc
cùa con ngi. Diéu dị cùng co nghTa là mn nhAn thùc dugc hién tugng tịn giào
mot càch khoa hgc, nhàt thiét phài dua trèn quan niém màc xft ve tón giào cùng nhu
tién hành cịng viéc ma càc nhà kinh dién màc xft tùng làm, dò là ké ihùa co phé
phàn nhùng quan niém ve tón giào trong Ijch su - chù nghTa vó thàn truóc Màc va cà
quan niém khàc ve tón giào trong bịi cành hién dai.
7.2.7. Quan niém ngồi Màc xit ve tón giào:
Nghién cùu quan niém ngồi màc xft ve lón giào, truóc bèi chùng la bay de
càp dén chù nghTa vị'thàn trc Màc. Viéc nghién cùu càc quan niém cùa chù nghTa
vó thiln truóc Màc, mot mal là do chùng chùa dung nhùng già Irj khoa hgc phài ké
thùa, màt khàc giùp chùng ta nhAn thùc dùng, sAu sàc han quan nièin cùa càc nhà
kinh dién cùa chù nghTa Màc ve tịn giào.
Chù nghTa vó thàn co mot Ijch su lAu dai va ngày càng phàt trién. Ngay tu
thói co dai, dà xuàt hién nhùng tu tuòng khoa hgc ve tịn giào va pbè phàn tón giào.


17

màc dù su pbè phàn con de dàt va thuóng rai vào su thièu nhàt quàn. Vào thè ky VI
Iriróc cịng ngun, trng phài Lịcaiàt ị An Dị dà co chù Irirang chó'ng iiliùng két
luAn ve thè giói sièu nghiém, ve cuòc song sau khi chè'l. 0 HiLap, La Ma co dai, nhà
bién chùng lòi lac Hèracarit (540 - 480 TCN) màc dù thùa nhan su lón lai cùa chùa
nhung lai kbàng djnh khòng co bài ky lue lugng sièu nhién nào tham già vào su phàt
trién bién chùng cùa giói tu nhién. Nhà nguyèn lù luAn Démóearft (460-370 TCN)
kjch liei pbè phàn càc quan niem thùa nhAn tón lai càc lue lugng sièu nhién thóng trj
va diéu khién thè giói. Ong con cho ràng, linh hón khịng thè bài tu vi con ngi chél
di thì cà thè xàc lAn linh hón déu dugc phAn giài thành nhùng nguyèn tu. Tién thém

mot bc, EPiquya (khồng 341-270 TCN) dà cịng khai lan cịng vào tón giào co
dai va cho ràng con ngirói khịng nén sg bài trc cài chél, cùng khóng nén tin vào
nhùng diéu hun hồc cùa tón giào mot càch mù qng, ngày tha. Dàc bici,
Kxénópban (khồng 570-478 TCN) dà co quan niém chùa dung nhiéu yéu tó hgp ly:
khịng phài lón giào sàng tao ra con ngirói, chùih con nguói sàng tao ra càc vi thàn
linh theo trf tng tugng va khn màu cùa mình.
Dén thói Phuc Hung, Cópécnfch (1474-1543), Calile (1564-1642) va Bruno
(1548-1600) dà tiép tue phàt trién tu tng vó thàn, chùng minh chi co mot thè giói
duy nhat, là thè giói vài chat tón lai vTnh vièn va vò lan. Bang nhùng luAn cu khoa
hgc tu nhién, càc òng dà vach tran lùih chat sai làm cùa thè giói quan tịn giào (Ki-tị
giào).
Tu thè ky XVIII, quan niém duy vài ve tón giào dà phàt trién thành trào luu,
hgc Ibuyèl lón - chù nghTa vó thàn. Trong giai doan này, dàng chù y nhàt là ciui
nghTa vò thàn cùa Phoiabàc (1804-1872) bòi nò là dinh cao cùa chù ngliTa vó thàn
truóc Màc, dóng thói là mot trong nhùng tién de Irirc tiép, quan trgng cho su ra dói
ly luan màc xft ve tón giào. XuA't phàt lù lap truóng duy vAt, Phoi-a-bàc kliàng dinh
lai quan niém dùng dàn cùa càc nhà vó Ibàn trc dị, ràng lón giào là do con nguói
sàng lao nèn, Ong di sAu phAn tfch hién lugng tòn giào ve mal tAm ly, ve mal nhAn
thùc luAii, lù dò rùt ra "bàn chA't dac thù" cùa no. Theo òng, bàn chat con ngi co
hai ihc tnib ca bàn là trf tng tugng va tinh cani le Ihc. Nhó bai thc tfnh này
ma bàn chat con nguói khàc bàn chat con vAt va con ngi Irị thành thuc the cao
OAl HOC -J'IOC 0\/
TRlJNG'^\MT,'0;'^r'N

^^u:.


18

quy nhA't trong giói tu nhién. Nhung vi co oc tng tugng va tinh càm le lluiịc, cịng

vói su ngu dot, su bài lue trong viéc giài thfch niém lianh phùc va nói bài haiih cùa
cc dói, con ngi dà tng lugng ra càc lue lugng sièu nhién chi phói cuóc song
cùa hg. Hg khóng bé biét ràng ihàn tbànli là do mình tao ra, va nhùng "plifim chat
sièu nhién" cùa ịng thàn chang qua chi là long mong mn, tinh càm, y thùc cùa
mình gùi gàm vào dị. Trong tàc pbAm "Bàn chat dao Ki tị" ra dói nàm 1841,
Phoiabàc viét; "Con ngirói suy ngliT ra sao, lAm lU thè'nào thì Ihugng de cùa nị dùng
nhu vày: con ngirói co bao nhiéu già trj Ibi thugng de cùa nò cùng chi co bay nhiéu,
khòng bau. Y thùc ve Ihugng de là su' tu y thùc cùa con nguói, su nhàn thùc thugng
de là su tu nhan thùc cùa con ngi. Tu thugng de co thè suy ra con ngi va lù con
nguói co thè suy ra thugng de, day chùih là tinh thàn, là tàm hón cùa con ngirói, va
cài ggi là linh thàn là lAm hón, trai lim con nguói, day chnih là thugng de: thugng de
là cài ben trong dà dugc phai bay, là cài tu thàn dà dugc biéu hién cùa con ngi, lón
giào là su véli mị trang trgng nhig kho tàng kn dàu cùa con nguói, là su thùa nhan
nhùng y nghTa thàm kfn nhàt, là lói thù nhan cịng khai nhùng bf mal tinh u cùa
con ngirói" f87,l03]i va "tịn giào là su tu y thùc dàu tién, va là su tu y thùc giàn tiép
cùa con ngi", "tón giào là bàn ch con tré cùa lồi ngi, nhung dùa tre lai ihày
bàn chat cùa minh, tue con ngirói - ị ngồi mình"[8,104].
Nhu vAy, theo óng, tón giào chùili là bàn chat cùa lồi ngirói dugc kliàcli quan
hồ mot càch tu phàt, trị thành cài xa la, dói lap va thóng Irj con ngi.
Quan niém cùa Phoiabàc ve lịn giào co nhiéu diém hgp ly, 0 mot chùng mire
nhàt djnh, nò dà làm lo ra nhùng Ihc tùib dàc thù cùng nhu ngn góc tàm ly va
ngn góc nhan thùc cùa tịn giào. Tuy nhién, do càch nhìn sièu hình, quan niém cùa
óng con co nhiéu han che va cuòi cùng dà khòng tranh khòi rai vào chù nghTa duy
tàm. Diéu dò thè hién ò cho: Phoiabàc dà khòng nhan ihA'y ca so kinh té - xà bịi cùa
su này sinh va tón lai cùa hién lugng lịn giào. Ong bugc phài tìm ngn góc cùa tịn
giào lù trong bàn chat con ngi va quy bàn chat tòn giào vào bàn chat con ngi,
cài bàn chA'l dugc ịng biéu nhu là tnih "lồi", tfnh phó biè'n nói tai, cAm, gàn bó mot
càch thàn tuy tu nhién dóng dào càc cà nhan lai vói nhau" [44,1 1]. Khóng nhan thày
bàli chat xà bịi cùa tón giào, ịng jiliài thùa nhan tịn giào là mal hùu ca trong bàn

19

chA't ngi, tón lai vTnh vièn cùng con ngi. Dị là ly do óng di dé'n két luan: "càc
thói dai cùa lồi ngi chi khàc nhau bịi nhùng Ihay dói ve phuang dién tòn giào"
[47,4181. Dò là két luan duy lAm, "hoàn toàn sai làm", nhu Ph.Angghen tùng nhan
xét [47,4181. Lógfc cùa càch lAp luAn siéu hình cùng dà dàn Phoiabàc rai vào cài ho
thàn hgc khi óng cho ràng càn tao ra lón giào mói, lón giào tinh yéu. Nhùng han che
cùa Phoiabàc cùng nhu cùa tal cà càc nhà vị thàn trc dị dà dugc C.Màc Ph.Angghen phé phàn va khàc phuc triét de.
Nghién cùu quan niém ngoài Màc xft ve tón giào con phài de cAp tói quan
niém cùa càc hgc già tu san hien dai. Diéu dị giùp chùng ta càng co diéu kién dói
chiéu va nhAn chAn tfnh uu viet cùa quan diém màc xit ve tón giào. Han nùa, bàn
IhAn nhiéu luan diém trong quan niém cùa càc hgc già tu san hién dai khóng phài là
khóng co già trj khoa hgc. Ve bàn chat lòn giào, càc hgc già tu san hién dai quan
niem rat khàc nhau. Tlieo Yvalambé, cho dén nàm 1983, dà co ft nhàt 30 hgc già lu
san nói liè'ng dira ra djnh nghTa rièng ve tón giào [ 87,170-171-172].

TYLOR(1871)
Nhùng vai thè thàn linh
(spiritual beings)
(VVEHKE)(1922)

DURKHEIM (1912)

Quan he vói nhùng thè lue

Cài linh thiéng/cài tran

O ITO (1923)

sièu nhién

tue (sacre/profane)

Cài sièu linh

(rapport aux puissances

càc giào duóng (eglises)

(le "numineux")

"surnalurelles")

RADCLIFFE-

WACII (1944)

BROWN

Cài linh Ihièiig

1939

DAVIS (1948)

(theacred)

"Càc Ughi le", su phu

Hồ nhap xà bịi

Ihc ("rituais".

(social integration)

dépendances).
PARSONS
(1944-1951)


20

TrAt tu siéu nhién
(supernatural order)
ành huóng ca bàn
(fundamenlal hearing)
BOUQUET (1953)

NOTTINGHAM

Nhùng thuc thè phi nhAn

(1954)

(no-humain entiles)

Ca so cùa lièn bé xà bịi
(fondemenl du lien

EVANS-PRITCIIARD

social)

(1956)

TILLICH

Xem Tylor

Nói lo tói thugng
(ultimate concern)

FIETII (1959)

WACII (1958)

Nhùng thuc thè hay lue

Tlurc té tói thugng

YINGGER (1957)

lugng phi nhAn

(ultimate realily)

Nhùng vàn de tói

HORTON (1960)

cài Ihiéng liéng (the

thugng (ultimate

Xem Tylor

sacred)

problems)

GOODY (1961)

BELLAN (1964)

Nhùng thuc thè phi nhAn

Nhùng hình thài biéu

(non-human agencies)

trung /diéu kién sinh
tón tói thugng
(symbforms/ult.cond.
ofexist).
GEERTS (1966)

SPIRO (1966)
VAI thè siéu nhAn
(supeibuman beings)

He thóng biéu trung ...

PARSONS (1966)

(symbol ic.system,elc).

Thuc tè tói thugng

BERGER (1967)

(ultim.realily)

Cài linh ibiéng, y nghTa

LUCKMAN(1967)

ca bàn

Thè giói quan (World

(sacred rund mcanings)

vievv)


21

BELLAII(1967)
Tón giào cịng dAn

(civil leligion)
COLEMAN (1970)
ROBERTSON (1970)

Diéu kién sinh lón tói

Cài duy nghiem/cài siéu

thugng (ull.cond.ot

nghiém (empirical/super -

exist).

empirical)

LUCKMAN (1977)

BERGER (1974)

Giàm thièu su khịng

HILL (1973,1980)

chàc chàn

Cài duy nghiéni/ềi sièu

(réduction de

nghiém (1973)

rincerlilude)

(empir-super empir)
Thè giói hùu hình/thègiói
vị hình
(1980)(tangible/invisible
world)

SCHMID (1979)

WILSON (1976-1982)

Con dng cho tal cà

Cài siéu nhién (extra-

(the way of the whole)

natural) mot tap hgp càc

KHERERvà HARDIN

tiéu chi (batterie de

(1985)

critères) (1989)

Nhìn vào bang thóng ké cùa Yvalambé chùng ta co thè rùt ra mày nliAn xét
sau
77//^ nhdf, càc djnh nghTa ve tón giào cùa càc hgc già tu san rA't da dang va
phong phù. Càc djnh nghTa này hoàc nhàn manh dén chùc nàng cùa tón giào hồc co
hiróng dén viéc tìm kiém mot "bàn thè" chung cùa lón giào.
Thù hai, càc hgc già tu san nhìn cluing thóng nhàt vói nhau ị mot diém, dị là
de cao y nghTa lói Ihugng cùa lón giào.


22

Trong so nhùng hoc già tu san co su kién giài khà sàu sàc ve tón giào, nói lén
hai dai biéu dị là M.Véba va E.DuyKhem (1858-1917).
M.Vèbcy xem lón giào là su quan bé vói nhùng thè lue siéu nhién; con
EDuykhem dinh nghTa: "Mot tịn giào là mot bé thóng co két nhùng tfn nguang va
nhùng Ihuc hành co lién (pian vói càc su vAl ihiéng liéng, lue là nhùng su vAl làcli ra,
bj càm dồn, dị là nhùng lui nguang va thuc hành thóng nhàt lAl cà nhùng ai tin theo
thành mot cịng dóng linh thàn ggi là giào bịi" [87,154] Dóng góp cùa nhùng quan
niém này là ị chị phàn nào làm lo ra bàn chat tón giào thóng qua vai trị cùa nị
trong dói song xà bịi. Tuy nhién, do de cao qua mùc vai trò xà bòi cùa tòn giào ma
bau hét càc hgc già tu san déu di lói quan diém duy lAm trong khi ly giài bàn chA'l
tòn giào.
7.2.2. Quan niém Màc xit ve hdn chat fon giào.
Trèn lap truóng cùa chù nghTa duy vai bién chùng va chù nghTa duy vAt Ijch
su, càc nhà kinh dién cùa chù nghTa Màc dà ké thùa co pbè phàn quan niém cùa chù
nghTa vò thàn cu, dac biét là chù nghTa vó thàn cùa Phoi-a-bàc, lù do dira ra càch
kién giài mói, khàc ve chat vSO vói tal cà càc quan niém ve lón giào Irong Ijch su.
Khi xem xét Ijch su xà bịi nói cluing, hién tirgng lịn giào nói rièng, càc ịng
khóng Xt phàt lù y niém tón lai dàu dị trèn thugng giói hồc lù con ngi trùu
tugng nhu Phoiabàc cjuan niem. Nguge lai, càc óng xuàt phàt tu con nguói hién thuc,

con ngirói trong tóng hồ càc mói quan he cùa hg, trong qua trình dói song vai chat thuc tién cùa hg. C.Màc-Ph.Angghen kbàng djnh: "Chùng ta xuàt phàt lù nhùng con
ngi dang hành dịng, hién thuc va chùih là xt phàt tu qua trình dói song hien
thuc cùa hg ma chùng ta mó tà su phàt trién cùa nhùng phàn ành tu tng va tiéng
vang tu tng cùa qua trình dói song ày. Ngay cà nhùng ào tng hình thành trong
dàu óe con ngirói cùng là nhùng vài lliàng boa lA'l n cùa qua trình dói song vai chat
cùa hg, mot qua Irình co thè xàc djnh dugc bang kinh nghiém va gàn lién vói nhùng
tién de vài chat 142,37-38]. Vói càch xem xét dị, tịn giào khịng con là cài co san ò
dAu dò la lung trèn tròi, cùng khóng phài là bàn chat co san, trùu tugng cùa con
ngi, Y thùc tịn giào, Iheo càch kién giài duy vai ve Ijch su, là mot hình thài y thùc
xà bòi phàn ành va chiù quy djnh bòi dòi song thuc tién cùa con ngirói.


23

Vói tu càch là mot hình thài y thùc xà bịi, gióng nhu nhùng hình thài y thùc
xà bịi khàc, lón giào tu nị "khóng co Ijch su, khịng co su phàt Iricn" [42,37-38].
Cùng càn nói thém ràng, khi nghién cùu tu tuòng này cùa C.Màc - Ph.Angghen, mot
so nhà nghién cùu dà co chùng minh lón giào cung co Ijch su, co su phàt trién, lù dò
hg két luAn ràng "C.Màc dà sai làm" |94,6|. Hg dà khóng biéu hồc co linh xun
lac lu tng cùa C.Màc-Ph.Ang ghen, vi thuc ra càc óng khóng bé phù nhAn lich su,
su phàt trién cùa lón giào ma chi |)l nhAn "Su phàt trién tir nị" cùa tón giào ma
thói. Khịng dùng lai ị dị, C.Màc-Ph.Ang ghen con chi rị ngn góc kinh té - xà
bòi va bàn chat xà bòi cùa tịn giào, diéu ma khóng mot nhà nghién cùu nào trc dị
làm dugc. Trong tàc plulin "Góp phàn pbè phàn triét hgc phàp quyén cùa Héghen lói nói dàu", C.Màc dà khài quàt nhùng thành tiru ma càc nhà nghién cùu lịn giào
trong Ijch su dal dugc, dóng thói "cài tao" nhùng quan niém dò Irén quan diém cùa
chù nghTa duy vat Ijch su, biè'n chùng thành nhùng quan diém khoa hgc khàch quan.
Ong viét: "Con nguói sàng tao ra tón giào, chù lịn giào khóng sàng tao ra con ngirói.
Cu thè là: tón giào là su tu y ihùc va su tu càm giàc cùa con ngi dura tìm dugc bàn
than mình hồc dà lai de mài bàn thàn mình mot làn nùa. Nhung con ngi khịng
|-)hài là mot sinh vAt trùu tugng, àn nàu dau dị ngồi thè giói. Con ngirói chfnh là thè

giói con nguói, là nhà nc, là xà bịi. Nhà nc ày, xà bịi Ay san sinh ra tón giào,
tire thè giói quan lịn ngugc, vi bàn thAn chùng là thè giói lịn ngugc" [41,5691.
Nhu vAy, bàli chat dàc thù cùa tịn giào (so vói càc hình thài y thùc xà bịi
khàc) khịng phài ị chò nò khòng co lich su, khòng co su phàt Irién ma ị Inih boang
dng, hu ào cùa no.
Két hgp phAn tfch lón giào cà ve mal nhAn thùc luan va mài xà bòi hoc.
C.Màc cung dà chi ro vj trf, vai trị cùa cài "thè giói quan lịn ngugc" dói vói "thè
giói lịn ngugc" san sinh ra nị. Cung trong tàc pliàm trèn, C.Màc dà elio ràng: "tòn
giào là ly luan phó bién cùa thè giói ày, là tal u bàch khoa cùa nị, là lógfcli cùa no
di hình thùc phó cAp, là Point d'honnenr * duy linh luAn cùa no, là nhiet tinh cùa
nò, là su thùa nhàn ve mat dao due cùa nị, là cài bó sung trang nghiém cùa nị, là ca
so phó biè'n cùa su tuan ùi va su tu hién ho cùa nò" [41,570[; va "su nglico nàn cùa
tón giào, mot mal là biéu hién cùa ngbco nàn hién ibirc, va nuil khàc là su phàn


24

kbàng chóng su nghèo nàn bién thuc ày. Tón giào là liéng ilio dai cùa chùng sinh bj
àp bue, là Irai tini cùa Ihégiói khóng co trai tini, cung gióng iiliir nò là tinh thàn cùa
nhùng diéu kién xà boi khịng co linh thàn. Tịn giào là thc pbién cùa nhAn dan"
141,5701.
Rị ràng, tón giào thồt Ihai lù hien thuc iilurng lai ln co quan he vói hién
llurc; nị làc dịng va gàn bó vói nhùng diéu kién xà ligi san sinh ra nò. Dò là ca sa
de C.Màc rùt ra két luAii ve Ihe Inib lli'c pbién cùa lón giào. Ve két luAn "lịn
giào là thc pbién cùa nhAn dAn", dà co rat nhiéu càch biéu khàc nhau, phó bién là
quan niém elio ràng Màc coi mot dàc lùili nào dị (co Igi hồc co hai) cùa lluiị'c
pbién là bàli chat cùa tón giào. Xél phuang phàp nghién cùu cùa C.Màc (phuang
phàp bién chùng duy vai) cùng nhu toàn bị bé thóng càc luan diém cùa Màc, chùng
ta thày Màc khóng quy két mot càch siéu hình nhu vAy. O dAy chi co thè hièu ràng,
C.Màc quan niém tòn giào mang bàn chat xà bòi day niAu tliuàii, trong do ihuóc tfnh

thuóc pbién là mot mal, han nùa là mal dàc trung cùa bàn chat dị. Trong tàc pham
"Chóng Duy rinb", cùng vói càch xem xél tịn giào trong mói ciuan bé vói tón tai xà
bịi này sinh ra no va trong su lièn he, dói sành vói càc hình Ibài y thùc xà bịi khàc,
Ph.Angghen dà kbàng djnh: "Tal cà mgi tòn giào chang qua chi là su phàn ành liu ào
- vào trong dàu oc cùa con ngi - cùa nhùng lue lirgiig ị ben ngồi chi piiòi cuòc
song bang ngày cùa hg; chi là su phàn ành trong dò nhùng lue lugng ò tran thè dà
mang hình thùc nhùng lire lugng siéu tran thè" [46,437]. Sau khi chi ra bàn chat cùa
lịn giào là mot hình thài y thùc xà bòi phàn ành "hu ào" (C.Màc ggi "lòn ngugc") ve
hién llurc cuòc song con cliju nhiéu tiói bugc cùa con nguói, Ph.Angghen dà phAn
tfch nguón góc iiliAn thùc, tAm ly va nguón góc kinh té - xà bịi cung nliir vai Irị cùa
nị trong tùng thói ky Ijch su nhàt dinh.
IVoiig bịi cành thói dai dui ngliTa tu bàn phàt trién sang giai doan chù nghTa
de quóc, V.l.Lenin dà phàt trién mói buóc quan niém màc xft ve tòn giào. Ong phAn
tfch sAu sàc thém ve nguyèn nhAn, ca che này sinh va duy tri su tón lai liicn tirgiig
tón giào trong xà bịi lU bàn va cà trong chù nghTa xà bòi. Ong kliàng djnh ngn
góc sAu xa cùa lịn giào hién dai clifnb là Vsir sg bài truóc thè lue mù quàng cùa chù
ngliTa lu bàn; niù (]ng vi (ln dng nhAn dAn khịng thè dồn ra dugc nị, - là thè