Cái say trong thơ nguyễn khuyến

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM THÀNH PHỐ HỒ

CHÍ MINH

KHOA NGỮ VĂN


NGUYỄN ANH TRƯỜNG

KHĨA LUẬN TỐT NGHIỆP

CÁI SAY TRONG THƠ NGUYỄN KHUYẾN

Thành phố Hồ Chí Minh, năm 2018


BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH
KHOA NGỮ VĂN

NGUYỄN ANH TRƯỜNG

KHĨA LUẬN TỐT NGHIỆP

CÁI SAY TRONG THƠ NGUYỄN KHUYẾN

Chuyên ngành: Văn học Việt Nam
Hướng dẫn khoa học: ThS. Lê Văn Lực

Thành phố Hồ Chí Minh, năm 2018

LỜI CẢM ƠN
Có thể nói khóa luận tốt nghiệp là một cơng trình nghiên cứu đánh dấu sự
trưởng thành và tiếp nhận của sinh viên trong quá trình học tập và tích lũy kiến
thức chuyên ngành. Trải qua một thời gian tìm hiểu và nghiên cứu thì đến nay,
khóa luận đã được hồn thành. Góp phần quan trọng trong việc hồn thành khóa
luận, ngồi những nỗ lực từ bản thân tác giả thì đó cịn là sự hướng dẫn, giúp đỡ
tận tình của q thầy (cơ) và sự ủng hộ hết lịng của gia đình, bạn bè.
Qua khóa luận này, tác giả xin được gửi lời cảm ơn đến các thầy cô trong
Khoa Ngữ Văn Trường Đại học Sư phạm TP.HCM mà đặc biệt xin được gửi lời
cảm ơn chân thành và sâu sắc nhất đến với thầy hướng dẫn khoa học - ThS. Lê
Văn Lực. Cảm ơn thầy đã tận tình giúp đỡ và hướng dẫn tác giả trong suốt quá
trình từ những ngày đầu ấp ủ ý tưởng đến lúc hồn thành khóa luận.

Nhân đây, người viết cũng xin được cảm ơn cán bộ, nhân viên của
hai thư viện đó là Thư viện Trường Đại học Sư phạm TP.HCM và Thư
viện Khoa học Tổng hợp TP.HCM đã tận tình và tạo điều kiện cho tác giả
tìm kiếm tài liệu trong suốt thời gian nghiên cứu.
Cuối cùng, xin được gửi lời cảm ơn đến gia đình, bạn bè đã quan
tâm, giúp đỡ và động viên tác giả trong suốt q trình làm khóa luận.
Xin chân thành cảm ơn tất cả!
TP.HCM, ngày 04 tháng 04 năm 2018
Tác giả khóa luận

Nguyễn Anh Trường


LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan đề tài Cái say trong thơ Nguyễn Khuyến là cơng

trình nghiên cứu của tơi dưới sự hướng dẫn khoa học của ThS. Lê Văn
Lực và chưa từng cơng bố ở bất kì cơng trình nào trước đó.
Tơi xin cam đoan những lời trên là hồn tồn đúng sự thật. Nếu có
gì sai sót, tơi xin chịu hồn tồn trách nhiệm!
Tác giả khóa luận

Nguyễn Anh Trường


MỤC LỤC
LỜI CẢM ƠN
LỜI CAM ĐOAN
MỤC LỤC
MỞ ĐẦU...............................................................................................................1
1. Lí do chọn đề tài................................................................................................1
2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề................................................................................3
3. Mục đích và phạm vi nghiên cứu......................................................................6
4. Phương pháp nghiên cứu...................................................................................7
5. Đóng góp của khóa luận....................................................................................8
6. Kết cấu khóa luận..............................................................................................8
NỘI DUNG.........................................................................................................10
Chương 1: Một số vấn đề chung.........................................................................10
1.1. Tổng quan về cái say trong thơ ca................................................................10
1.1.1. Khái niệm về “say” và biểu tượng “rượu”...........................................10
1.1.2. Mối quan hệ giữa cái say và biểu tượng rượu trong thơ ca..................12
1.1.3. Cái say trong thơ ca Việt Nam...............................................................13
1.1.3.1. Cái say trong ca dao - dân ca..........................................................13
1.1.3.2. Cái say trong thơ ca trung đại.........................................................19
1.1.3.3. Cái say trong thơ ca hiện đại...........................................................27
1.2. Cơ sở hình thành cái say trong thơ Nguyễn Khuyến...................................35

1.3. Khảo sát số lần xuất hiện yếu tố “say (túy) – rượu (tửu)” trong thơ Nguyễn
Khuyến................................................................................................................38


1.3.1. Trong thơ chữ Hán.................................................................................39
1.3.2. Trong thơ chữ Nôm................................................................................ 40
Tiểu kết................................................................................................................42
Chương 2: Cái say trong thơ Nguyễn Khuyến nhìn từ phương diện nội dung...45
2.1. Cái say biểu hiện cho cuộc sống thanh nhã của nhà thơ..............................45
2.1.1. Cái say – một trong những thú tiêu khiển của nhà Nho........................45
2.1.2. Cái say – niềm vui, hứng thú trong cuộc sống của một con người đời
thường.............................................................................................................. 52
2.2. Cái say, biểu hiện của nỗi niềm trước thời cuộc, thế cuộc...........................60
2.2.1. Mượn cái say để tự vấn cuộc đời mình..................................................60
2.2.2. Mượn cái say để bày tỏ nỗi niềm về hiện trạng đất nước......................63
2.2.3. Mượn cái say để bộc lộ sự lo lắng cho cuộc sống cơ cực của nhân dân
69
2.3. Cái say – niềm an ủi kẻ thất thời..................................................................74
2.3.1. Say để quên đi những mối hận – hận mình, hận đời..............................75
2.3.2. Say để quên đi nỗi buồn về thời thế của một kẻ bất lực.........................84
2.3.3. Cái say ẩn chứa những ước mơ............................................................. 87
Tiểu kết................................................................................................................92
Chương 3: Cái say trong thơ Nguyễn Khuyến nhìn từ phương diện nghệ thuật 94
3.1. Ngôn ngữ thể hiện cái say............................................................................94
3.1.1. Ngôn ngữ mang đậm tính khẩu ngữ, tính nhân dân.............................. 94
3.1.2. Ngôn ngữ giàu sức gợi...........................................................................97
3.2. Giọng điệu say........................................................................................... 101


3.2.1. Giọng điệu mỉa mai, châm biếm..........................................................102

3.2.2. Giọng hài hước, hóm hỉnh................................................................... 106
3.2.3. Giọng điệu bi thương........................................................................... 111
3.3. Khơng gian say...........................................................................................115
3.3.1. Không gian vũ trụ................................................................................ 115
3.3.2. Không gian sinh hoạt...........................................................................119
3.3.3. Không gian tâm trạng..........................................................................124
3.4. Thời gian say..............................................................................................127
3.4.1. Thời gian vũ trụ................................................................................... 127
3.4.2. Thời gian sinh hoạt.............................................................................. 131
3.4.3. Thời gian tâm trạng............................................................................. 135
Tiểu kết..............................................................................................................139
KẾT LUẬN.......................................................................................................141
TÀI LIỆU THAM KHẢO.................................................................................144
PHỤ LỤC..........................................................................................................148


1

MỞ ĐẦU
1.

Lí do chọn đề tài
Đã từ lâu, rượu ln là nguồn cảm hứng bất tận trong thi ca. Người

xưa có nói “bát bửu” nghĩa là tám món phép của tiên, trong đó có bầu rượu
của Lý Thiết Quả. Người ta cịn truyền tụng nhau trên đời có bốn thú chơi
cao sang mà tao nhã. Nguyễn Công Trứ ngợi ca đó là Cầm-Kỳ-Thi-Tửu:

Dở dun với rượu khơn từ chén,
Trót nợ cùng thơ phải chuốt lời.

Cờ sẵn bàn son xe ngựa đó,
Đàn cịn phím trúc tính tình đây.
(Cầm kỳ thi tửu)
Những ngày đầu tháng mười của năm 2016, khi học môn Văn học Việt
Nam từ cuối thế kỉ XIX đến năm 1930, người viết đã có dịp làm về đề tài Nguyễn
Khuyến trong một bài luận được giao ở lớp. Trong q trình tìm kiếm tài liệu, vơ
tình người viết đã bắt gặp được tấm ảnh mà cụ Nguyễn Khuyến được chụp, trên
tay cầm chén rượu hạt mít duyên thật duyên. Nhanh chóng cái suy nghĩ làm về
đề tài cái say trong thơ của cụ Tam ngun thống qua tâm trí của người viết; để
rồi biết bao ấp ủ, dự định làm một điều gì đó mới mẻ để hiểu thêm về những góc
độ trong cách sống cao đẹp của thi nhân này. Chưa bao giờ người viết có một
thơi thúc mãnh liệt làm đề tài về cái say trong thơ Nguyễn Khuyến đến như vậy.
Trải qua một quá trình học tập và sự cố gắng trong quá trình trau dồi kiến thức về
nhà thơ, ngày hôm nay người viết đã có cơ hội thực hiện đề tài thú vị liên quan
đến cái say trong thơ cụ Tam nguyên Yên Đổ.


2

Nhắc đến Nguyễn Khuyến (1835-1909), ông được người đời biết đến là
một trong những nhà thơ tiêu biểu sống vào cuối thế kỉ XIX đồng thời cũng là một
trong những sĩ phu lựa chọn con đường bất hợp tác để bộc lộ thái độ bất bình
trước triều đình và giữ trọn danh tiết. Tâm hồn nghệ sĩ của ông yêu cái đẹp thiên
nhiên, có mối đồng cảm sâu sắc với con người và cuộc sống thơn dã. Ơng là một
trong những đại diện lớn của văn học Việt Nam trung đại…Tam nguyên Yên Đổ
hằn đậm tên tuổi trong lịch sử văn học, như một trong những tên tuổi đứng đầu
của văn học Việt Nam qua mọi thời kỳ. Những sáng tác bằng chữ Nôm và chữ
Hán của Nguyễn Khuyến mang những nét riêng, nét độc đáo của một nhà thơ tài
ba đồng thời vẫn mang những dấu ấn và đặc điểm chung của văn học trung đại
giai đoạn nửa cuối thế kỷ XIX. Tìm hiểu về thơ văn Nguyễn Khuyến sẽ cho thấy

được những đặc điểm chung của văn học thời kỳ này.

Có rất nhiều nhà thơ đã từng làm thơ với rượu, nhưng rượu trong thơ của
Nguyễn Khuyến có những nét đặc sắc và thú vị rất riêng biệt. Rượu trong thơ
Nguyễn Khuyến hiện lên với “cái say” độc đáo, là một thứ duyên dáng, là hơi thở,
là sự sống, đậm đà bản sắc dân tộc. Có những bài thơ ở đề tài khác, Nguyễn
Khuyến thường hay nhắc đến rượu để làm nổi bật “cái say”, mà “cái say” ở bài nào
cũng mang một tâm trạng, một hoàn cảnh rất khác nhau. Trong thơ Nguyễn Khuyến
rượu và cái say xuất hiện khơng phải là sự ngẫu nhiên mà nó là một đặc điểm để
nhận diện nhà thơ trong một tâm thế khác. Và tâm thế này làm nên một Nguyễn
Khuyến của nhân dân và vì nhân dân. Cái say trong thơ Nguyễn Khuyến chỉ được
người ta khơi, chứ chưa thật sự đi sâu để mà làm rõ. Hoặc nếu có phân tích đến thì
chỉ là phân tích trên cơ sở tính bi kịch, chứ chưa có bài viết, cơng trình nào nói về
những hứng thú của thi nhân đối với rượu và say. Kết quả của những phân tích này
vẫn cịn bị bỏ ngõ vì họ nhìn Nguyễn Khuyến dưới góc độ một nhà Nho, nhà thơ và
thời đại Nguyễn Khuyến sống (đây là thời kì tối tăm). Nên phần nhiều họ đã liên
tưởng đến trong hoàn cảnh ấy thì thi nhân này chỉ có bi kịch mà


3

thơi; chứ khơng đi sâu và nhìn Nguyễn Khuyến bằng con mắt của một con người
đời thường cũng thích uống rượu. Có lúc uống rượu khơng chỉ thể hiện chí, tình
mà đơn giản thi nhân uống vì muốn uống hoặc trong những sinh hoạt đời thường
cần có rượu.
Để góp phần tìm hiểu thêm về những giá trị thơ mà Nguyễn Khuyến mang
lại, cùng với niềm say mê và hứng thú riêng của bản thân, người viết đã mạnh dạn
thực hiện đề tài kết thúc cho một quá trình học tập và nghiên cứu tại trường Đại học
Sư phạm Thành phố Hồ Chí Minh với tên Cái say trong thơ Nguyễn Khuyến. Với
đề tài này, người viết sẽ vận dụng những kiến thức về lí luận, vốn hiểu biết về “ cái

say trong thơ” nói chung; cuộc đời và thơ Nguyễn Khuyến nói riêng, đồng thời vận
dụng những kiến thức đã được tích lũy trong suốt bốn năm đại học để tìm hiểu,
khám phá những cái hay, những sáng tạo của thi nhân về “Cái say” trong thơ ông.
Hy vọng rằng với đề tài này, chúng ta sẽ được cảm nhận rõ hơn, đầy đủ và toàn
diện hơn đề tài mới trong thơ của Tam nguyên Yên Đổ. Từ đó giúp chúng ta khai
thác đầy đủ, toàn diện về vẻ đẹp nội dung cũng như nghệ thuật trong thơ Nguyễn
khuyến. Và “cái say” là một đề tài góp phần mình vào để nâng cao thêm sự tiếp cận
của thế hệ sinh viên có niềm u thích đặc biệt với tác gia có tầm ảnh hưởng nhất
định trong nền văn học giai đoạn nửa cuối thế kỉ XIX.
2.

Lịch sử nghiên cứu vấn đề
Theo dịng lịch sử, tác phầm văn chương ln chịu sự thử thách hết sức khắc

nghiệt của thời gian. Có những tác giả và tác phẩm đã bị chìm vào quên lãng. Và
cũng có những tác giả và tác phẩm nổi tiếng, được mang ra luận bàn một cách sôi
nổi. Có thể nói, những tác giả và tác phẩm ấy có tầm ảnh hưởng đối với đại chúng
và tác phẩm của họ mang nhiều tâm tư sâu sắc, thể hiện những biến chuyển của xã
hội và dự báo một điều gì đó cho hậu thế. Có một nhà thơ mà tên tuổi của ơng là
bảo chứng cho điều vừa nói trên. Xung quanh nhà thơ này, có rất nhiều


4

điều mà mấy mươi năm qua các nhà nghiên cứu ln tìm tịi, khám phá nhưng
khơng sao lý giải hết được sự hấp dẫn của thơ ông đối với người đọc. Hơn nữa,
hành trình mang tên thi nhân này đến gần hơn với hậu thế là một con đường lắm
truân chun và gian khổ. Nó khơng phải là một con đường trải hoa hồng mà nó
cần có những con người nghiêm túc và một trái tim yêu thích thật sự với thi
nhân. Người đó chính là Nguyễn Khuyến.

Trong thơ Nguyễn Khuyến ta bắt gặp rất nhiều đề tài từ những nỗi niềm tâm
sự của nhà thơ đến những đề tài liên quan đến làng cảnh dân tình Việt Nam. Trong
những năm gần đây, những đề tài ấy được khai quật và mang ra luận bàn và có thể
nói chúng khơng còn là những đề tài xa lạ đối với nhiều nhà nghiên cứu và các bạn
sinh viên. Nhưng có một đề tài mà cho tới nay người ta chỉ nhắc đến tên, chứ chưa
thực sự mang ra để phân tích như một cơng trình khoa học thật sự. Đó chính là vấn
đề Cái say trong thơ Nguyễn Khuyến. Bằng những nghiên cứu và tìm tịi, chúng tơi
đã thu thập được một số bài nghiên cứu liên quan đến cái say trong thơ của cụ Tam
nguyên (từ những bài phê bình đến luận văn, luận án …) để thấy được cái say trong
thơ của ơng cũng có một chỗ đứng nhất định và nó là một đề tài cũng khơng kém
phần hấp dẫn so với những vấn đề khác.

Trên phương diện nội dung, ta luận án phó tiến sĩ Ngữ văn Thơ Nôm
Đường luật (từ Hồ Xuân Hương đến Trần Tế Xương) (1996) của Nguyễn Thanh
Phúc đã cho ta thấy hệ thống chủ đề, đề tài từ Hồ Xuân Hương đến Trần Tế
Xương rất đa dạng và trong đó có đề tài cái say trong thơ Nguyễn Khuyến.
Nguyễn Thanh Phúc đã chỉ ra rằng “…khi nhà thơ muốn dùng chén rượu để tự
trào, vừa say vừa tự trào, thì khơng chỉ là muốn tìm chút tri âm trong chén
rượu, uống rượu để say, để quên đi nỗi buồn nào đó của riêng mình, mà là say,
là buồn cho đời, cho vận nước, là qua chén rượu, cái chếnh choáng hơi men,
nhà thơ tìm gặp những ước mơ, những khát vọng. Phải chăng vì vậy mà: Chén
rượu say rồi nói chửa say (Tự thuật)”.[29; 66]


5

Vũ Thanh trong Nguyễn Khuyến qua thơ tự trào được in trong tập Nguyễn
Khuyến, Thơ – lời bình và giai thoại, Nhà xuất bản Văn hóa – thơng tin năm
2000, dù chỉ dành một phần nhỏ để nói về cái say nhưng cái say được Vũ Thanh
đề cập là một cái say của một con người ngồi mặt thì vui thích uống rượu

nhưng sâu trong lịng lại ẩn chứa một nổi buồn thầm kín khơng chỉ riêng nhà thơ
mà cịn hằng đậm trong lòng độc giả.
Bài viết Thêm một túy ông của bà Bùi Thị Xuân trong cuốn Nguyễn Khuyến
– về tác gia và tác phẩm do Vũ Thanh sưu tầm và biên soạn được xuất bản bởi Nhà
xuất bản Giáo dục năm 2001. Bài viết đã làm rõ quan điểm của người viết đó

chính là xét và xem Nguyễn Khuyến là một trong những túy ông của làng say
Việt Nam; nhận diện cái say của Nguyễn Khuyến trên phương diện là một cái
say ngất ngưởng: “Một “túy ông” ngất ngưởng cứ hiện diện đây đó, đó đây
trong nhà nho Nguyễn Khuyến thâm trầm và mực thước.” [37; 278], say nhưng
khơng say: “Nguyễn Khuyến khơng say! Xưa nay ít người say tự nhận mình say,
cịn những người tự xưng là uống rượu, say để mà nói chuyện đời, chuyện người
thì tỉnh, tỉnh lắm…” [37; 279] từ ấy làm nên bi kịch của thi nhân này.
Tiếp đến, là bài viết mang tên Tính bi kịch trong thơ Nguyễn Khuyến của
Vũ Đức Phúc cũng trong cuốn Nguyễn Khuyến – về tác gia và tác phẩm (2001),
đã cho thấy thơ Nguyễn Khuyến là những trường ca bi kịch, những vần thơ
đượm buồn với thế thái nhân tình, đó cũng có thể là ngun nhân chính ơng tìm
đến rượu để giải khy, để tìm sự quên lãng.
Luận văn thạc sĩ Văn hóa Việt trong thơ Nguyễn Khuyến của Đoàn Thị
Tuyết, bảo vệ năm 2017 tại Trường Đại học Thái Nguyên, cũng có nhắc đến cái
say trong thơ Nguyễn Khuyến, luận văn đã đề cập đến cái say như một khía cạnh
của văn hóa. Văn hóa thưởng rượu với bạn bè khi vui thú trong những dịp lễ lạt


6

làm nên một phong cách cho thơ Nguyễn Khuyến: “Đến Nguyễn Khuyến, ông
cũng không quên đưa thú vui tao nhã, đầy tính nhân văn này vào trong những
trang thơ của mình. Đối với ơng, dun ngộ trên đời khơng đơn thuần chỉ là gặp
gỡ biết nhau, mà trên tất cả đó chính là được ngồi qy quần bên nhau, cùng

đàm đạo chuyện đời, cùng nâng tay chạm cốc uống với nhau những chén rượu
thân tình.” [38; 46]
Trên phương diện nghệ thuật, ta có bài nghiên cứu Sự kết hợp phức điệu
trào phúng với trữ tình trong Nguyễn Khuyến về tác gia và tác phẩm (2001) của
Nguyễn Hữu Sơn, đã chỉ ra cho ta thấy được sự kết hợp độc đáo giữa giọng điệu
trữ tình và giọng điệu trào phúng trong thơ Nguyễn Khuyến nói chung và với
những vần thơ nhắc đến cái say nói riêng. Bài viết đã phân tích để chứng minh
cho luận điểm ấy: “Khi chỉ trích ơng phỗng đá bất lực, ngơ ngác trước cuộc đời
thì liền đó nhà thơ có sự đồng cảm “Duyên hội ngộ là duyên tuổi tác, chén chú,
chén anh, chén tôi, chén bác”. ” [37; 332]
Phải nói rằng số lượng những bài viết, những bài nghiên cứu về Nguyễn
Khuyến là khá nhiều. Chỉ căn cứ vào các cơng trình nghiên cứu về Nguyễn
Khuyến ở phần phụ lục II (trang 358) trong Nguyễn Khuyến về tác gia và tác
phẩm (2001) của Vũ Thanh thì có đến 106 cơng trình. Ngồi ra cịn có thêm các
luận văn, luận án, trong đó đã có một số bài viết, cơng trình khoa học nói đến cái
say của Nguyễn Khuyến. Theo các tác giả, nhà nghiên cứu này thì vấn đề Cái
say trong thơ Nguyễn Khuyến cũng là một trong những nội dung quan trọng. Cái
say trong thơ Yên Đổ là một biểu hiện của bi kịch trong ơng hay nó cịn là một
phương tiện để thi nhân tiêu khiển, tạo hứng thú trong cuộc sống; hoặc nó cịn là
biểu hiện của nét văn hóa cổ truyền. Tuy nhiên, vấn đề này theo chúng tôi vẫn
cần phải đi sâu hơn nữa; tìm hiểu, nghiên cứu thấu đáo hơn.
3.

Mục đích và phạm vi nghiên cứu


7

Khóa luận sẽ đi vào tìm hiểu, nghiên cứu về cái say trong thơ Nguyễn
Khuyến xem nó xuất phát từ đâu, nó có những biểu hiện như thế nào, nó cho ta

thấy gì về thế giới tâm hồn cụ Yên Đổ. Cũng trong khóa luận này, người viết
cũng sẽ đi vào tìm hiểu những phương thức biểu hiện cái say trong thơ Nguyễn
Khuyến như ngôn ngữ, thời gian – không gian, giọng điệu. Từ những nội dung
ấy, người viết hy vọng giúp độc giả hiểu hơn nữa con người, biết hơn nữa nội
dung và nghệ thuật trong sự nghiệp thơ ca của cụ Tam nguyên.
Để thực hiện đề tài này, về mặt văn bản tác phẩm khóa luận sẽ sử dụng
cuốn: Nguyễn Khuyến tác phẩm của Nguyễn Văn Huyền, Nhà xuất bản Khoa
học Hà Nội, 1984 và cuốn Tuyển tập thơ chữ Hán Nguyễn Khuyến của Trần Văn
Nhĩ, Nhà xuất bản Văn hóa - Văn nghệ, 2016. Ngồi ra chúng tơi cũng sẽ tham
khảo những bài viết, những cơng trình nghiên cứu về Nguyễn Khuyến để phục
vụ cho khóa luận này.
4.

Phương pháp nghiên cứu
4.1.

Phương pháp lịch sử

Với phương pháp này, chúng tơi sẽ hướng đến việc tìm hiểu bối cảnh lịch
sử, thời đại Nguyễn Khuyến sống và sáng tác. Hơn nữa, với phương pháp này,
chúng tơi cịn tìm hiểu cả những nhà thơ trước và sau Nguyễn Khuyến có làm
thơ về cái say theo dịng chảy tuyến tính của lịch sử.
4.2.

Phương pháp thống kê - phân loại

Với phương pháp này, chúng tơi sẽ thống kê số bài thơ có nhắc đến cái
say và rượu của Nguyễn Khuyến, đồng thời phân loại chúng vào từng nội dung
biểu hiện cái say và cả nghệ thuật biểu hiện của cái say.
4.3.

Phương pháp phân tích


8

Phương pháp phân tích là phương pháp giúp cho chúng tôi đi sâu vào những
đặc trưng của cái say trong thơ Nguyễn Khuyến bằng việc phân tích những cái hay,
những nét độc đáo trong thơ nói về cái say của nhà thơ trên phương diện nội dung
và nghệ thuật biểu hiện cái say. Đồng thời sẽ cho người đọc một cái nhìn từ bao
quát đến chi tiết cái say trong thơ của Nguyễn Khuyến với phương pháp này.

4.4.

Phương pháp tổng hợp

Đây là phương pháp quan trọng, giúp chúng tơi có thể tổng hợp những tài
liệu (bao gồm những bài viết, bài phê bình, luận văn, luận án) liên quan đến đề
tài đã sưu tầm được.
Ngoài ra, với phương pháp tổng hợp chúng tơi cịn liên kết từng mặt, từng
bộ phận những gì đã phân tích ở khía cạnh nội dung và nghệ thuật lại một cách
đầy đủ và sâu sắc về cái say trong thơ Nguyễn Khuyến để người đọc dễ hình
dung nhất.
4.5.

Phương pháp so sánh

Với phương pháp này, chúng tôi sẽ vận dụng so sánh cái say trong thơ
Nguyễn Khuyến với các tác giả trước và sau ông để thấy được những nét tương
đồng giữa họ và những khác biệt mà chỉ riêng thơ của thi nhân mới có được.

5.

Đóng góp của khóa luận
Chúng tơi mong muốn khóa luận có thể đóng góp được cho thơ Nguyễn

Khuyến thêm một đề tài cũng không kém phần mới lạ và hấp dẫn. Song song với
những đề tài khác, cái say trong thơ Nguyễn Khuyến góp phần vào hệ thống
những đề tài của thơ ơng, tạo điều kiện để đánh giá tồn diện những nội dung
thơ Nguyễn Khuyến.
6.

Kết cấu khóa luận


9

Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Tài liệu tham khảo, Phụ lục thì khóa luận
được triển khai thành ba chương:
Chương 1: Những vấn đề chung
Chương 2: Cái say trong thơ Nguyễn Khuyến nhìn từ phương diện nội dung
Chương 3: Cái say trong thơ Nguyễn Khuyến nhìn từ phương diện nghệ
thuật


10

NỘI DUNG
Chương 1: Một số vấn đề chung
1.1.

Tổng quan về cái say trong thơ ca
Tố Hữu đã từng nói: “Thơ ca phải say mới thích”. Đúng vậy, đi từ ca dao

- dân ca (văn học truyền miệng) đến thơ ca trung đại, rồi hiện đại (văn học viết),
tất thảy đều thấy bóng dáng của cái say (dù ít dù nhiều) xuất hiện trên thi đàn.
Say trong thơ ca có đến dăm bảy loại, thi nhân say khơng hẳn vì uống rượu mà
có thể say vì những thứ khác ngồi rượu. Và khi cái say ngấm vào người thì
cũng là lúc nhà thơ “xúc động hồn thơ cho ngọn bút có thần”1 hơn. Mỗi vần thơ
say viết ra như chính con người thật của thi nhân mà lúc tỉnh táo họ ít khi nào
tâm sự được. Và cái say đã nhập cuộc, nó là chiếc cầu nối tâm trạng nhà thơ với
những tâm sự của họ.
1.1.1. Khái niệm về “say” và biểu tượng “rượu”
Qua việc tìm hiểu định nghĩa cái say dựa vào hai cuốn từ điển là Từ điển
tiếng Việt (Hoàng Phê chủ biên) và Từ điển Biểu tượng Văn hóa thế giới (Phạm
Vĩnh Cư dịch), chúng tơi xin được nêu ra dưới đây những định nghĩa về cái say
và biểu tượng rượu như sau:
Theo Từ điển tiếng Việt do Hồng Phê biên soạn, thì ở dạng động từ, say
được hiểu là “trạng thái bị ngây ngất, chống váng, nơn nao do tác động của
rượu, thuốc hay những yếu tố có tác dụng kích thích nào đó. Say nắng. Nơn nao
như người bị say sóng. Rượu lạt uống lắm cũng say”. [28; 1075].

[1] Ngun văn câu nói của Ngơ Thì Nhậm: “Hãy xúc động hồn thơ cho ngọn bút có thần”.

Người viết đã lược bỏ đi chữ “Hãy” để hợp hơn với văn cảnh và cấu trúc câu văn.


11

Có thể nói rằng, về mặt từ loại, say có thể ghép với những từ đơn khác để
tạo thành những từ, cụm từ biểu hiện cho nhiều cái say mang ý nghĩa khác nhau.

Ví dụ như say khướt, say mềm, say đắm, say sưa, say hoa đắm nguyệt,…
Cũng theo từ điển này, rượu được định nghĩa là “chất lỏng, vị cay nồng,
thường cất từ chất bột hoặc trái cây đã ủ men. Rượu mơ. Cất rượu. Say rượu.
Rượu vào lời ra.” [28; 1063].
Rượu có mặt ở tất cả các nền văn hóa, dù là ở phương Tây hay các nước
phương Đông. Rượu được xem như là một biểu tượng, là một hằng số biểu hiện
cho văn hóa và đặc trưng của từng quốc gia mà khi nhắc đến chúng, ta có thể biết
được xứ sở của thứ cực phẩm tinh túy này như: rượu Sochu ở Hàn Quốc, rượu Gin
ở Hà Lan, rượu Sake Nhật Bản, rượu Vodka ở Nga… Trong cuốn Từ điển Biểu
tượng Văn hóa thế giới, có nói đến mối quan hệ giữa rượu với các nền văn minh cổ
đại như Hy Lạp, Ấn Độ, Trung Hoa,… khơng những thế rượu cũng cịn xuất hiện
trong các bài giảng của Kinh thánh như Kinh Tân Uớc; của các tơn giáo khác nhau
như Kitơ giáo, đạo Hồi. Nói đến đây, cũng đủ cho ta hình dung được rằng “rượu
hiển nhiên là mang đầy ý nghĩa biểu tượng, mà không phải lúc nào cũng dễ dàng
xác định được ý nghĩa đó.” [16; 789]. Và dù cho có là nền văn minh nào, tơn giáo
nào đi chăng nữa thì rượu cũng là một đại diện tiêu biểu nhất cho thấy nó “như là
biểu tượng của tri thức và khai tâm…”. [16; 788]

Giống như rượu, cái say cũng hiện diện trong nhiều nền văn hóa, văn
minh. Có thể thấy, ở đâu có rượu thì ở đó có cái say, từ say nhẹ dịu đến say
khướt, say mèm tùy thuộc vào tửu lượng của người uống. Và khi rượu ngấm vào
người thì cũng chính là lúc con người ta say, cái say gây nên “tình trạng mất
nhận thức về tất cả những gì khác với chân lý, thậm chí quên mất cả chính sự
quên của mình…”. [16; 803].


12

Tóm lại, qua việc tìm hiểu về hai khái niệm “rượu” và “say” dựa vào hai
cuốn từ điển: Từ điển tiếng Việt và Từ điển Biểu tượng Văn hóa thế giới, ta thấy

rằng rượu và cái say chính là sợi dây liên kết với văn hóa, tinh thần của con người
ở

mọi thời đại và mọi nền văn minh. Con người ta đơi khi phải giải phóng chính

mình bằng việc uống rượu, hơn hết họ còn mượn cái say về thể chất để đạt đến
niềm say sưa tinh thần. Và điều này các thi nhân đã vận dụng rất tốt, họ xem nó là
mảnh đất màu mỡ để ngịi bút của mình tỏa sáng, tạo nên một món ăn tinh thần,
một sáng tạo độc đáo cho thi ca, góp giọng điệu mình vào thi đàn tạo nên một âm

hưởng vọng về từ quá khứ.
1.1.2. Mối quan hệ giữa cái say và biểu tượng rượu trong thơ ca
Song song với những biểu tượng trong thi ca như buổi chiều, con đò, cây đa,
bến nước,… thì rượu cũng là một biểu tượng nên thơ mà thi nhân đã dành sự trang
trọng nhất để viết về nó. Nói đến rượu thì khơng thể khơng nhắc đến cái say. Say và
rượu là hai biểu tượng ln sóng đơi với nhau, rượu là hình thức, là phương tiện để
dẫn đến cái say. Cái say luôn là một mảng đề tài hay cho các thi nhân mặc sức mà
2

chạm trổ hồn mình. Nguyễn Khánh đã từng nói: “Nếu cuộc sống là gạo đã nấu
thành cơm thì thơ là cơm đã cất thành rượu mà người đời ít ra ai cũng một lần
say”. Nếu như trong cuộc sống, rượu và cái say là biểu tượng cho văn hóa tinh thần
và thể chất của con người thì trong thi ca rượu và cái say chính là niềm giao cảm, là
phương tiện gián tiếp để thi nhân bày tỏ nỗi lịng của mình.
Trong cuộc sống bình thường, rượu là thức uống, là thức nhắm nháp của
những kẻ bình thường dùng rượu để đạt đến cái say tinh thần tầm thường thì trong
văn học những vần thơ chếnh chống, lúy túy hơi men được làm nên từ việc

[2] Trưởng phòng GD&ĐT huyện Tiên Phước- Quảng Nam.
( truy cập lúc 23h43m, ngày 03.03.2018

13

thưởng rượu của các thi nhân. Rượu là chất xúc tác giúp thi nhân thăng hoa
trong việc sáng tác của mình. Rượu kết hợp với thi sĩ sẽ tạo nên những vần thơ
mang dáng dấp của sự say sưa. Có lúc quay cuồng, điên đảo như Vũ Hồng
Chương, có lúc lúy túy như Tản Đà hay cũng có lúc như Lý Bạch mà thốt lên
rằng: “Cử bôi tiêu sầu, sầu cánh sầu”.
Tóm lại, rượu và cái say trong thi ca là sợi dây giúp giải phóng tâm trạng
của nhà thơ với cuộc đời thực. Nhà thơ đã thi vị hóa cái say bình thường thành
những vần thơ mang hơi men mà ở đó khơng chỉ nhà thơ mà người đọc cũng say
sưa theo điệu say của thi sĩ. Nó thuộc về biệt tài và vốn am hiểu với rượu và cái
say một cách có chọn lọc của thi nhân.
1.1.3. Cái say trong thơ ca Việt Nam
Có thể thấy rằng, thi nhân ln dành cho cái say vì rượu một sự ưu ái khá
đặt biệt. Xuyên suốt dòng chảy của văn học nói chung và thơ ca nói riêng, cái
say ln hiện diện trong các sáng tác của các nhà thơ lớn như Nguyễn Trãi,
Nguyễn Bỉnh Khiêm, Cao Bá Quát, Phạm Thái, Nguyễn Công Trứ, Tản Đà, mà
đặc biệt là Nguyễn Khuyến trong nhiều trang thơ cũng đã khơng ít lần cho thấy
cái say của mình. Những vần thơ say đã tạo nên một âm hưởng thực khác lạ,
khiến người đọc như hịa cùng với nó. Cái say có mặt trong hầu khắp các bộ
phận, các giai đoạn của văn học từ ca dao – dân ca đến thơ ca trung đại, rồi hiện
đại; ở mỗi thời kì, cái say và việc mượn cái say để biểu hiện tư tưởng mỗi khác.
1.1.3.1. Cái say trong ca dao - dân ca
Trong ca dao – dân ca, tác giả dân gian thường say, họ say trong những dịp
lễ lạt, say trong sự lạc thú. Nhưng tác giả dân gian cũng rất chừng mực, tuy say sưa
nhưng họ nhận ra cái nguy cơ của rượu và cái say đối với cơ thể, hay cách ứng xử
của mình với người xung quanh. Và người xưa có câu “rượu vào lời ra”

14

để chỉ tình trạng khơng làm chủ được lời nói, hành động của mình khi q chén. Từ
đó những câu ca dao phê phán thói quá đà trong việc dùng rượu và thường xuyên
say (của đa phần là nam giới) xuất hiện như một lời khuyên nhủ, nhắc nhở.

Cái say bắt nguồn từ rượu, rượu sở dĩ ngon là nhờ tửu tính, tức là cái men
trong rượu, khiến cho con người ta ngà ngà say khi uống vừa đủ và say khướt
khi quá chén với thân hữu:
Rượu ngon vì bởi men nồng
Vợ mà biết ở ắt chồng phải theo.
Cái men đó tinh túy đến độ phải cất giữ kĩ thì sẽ bền vững với thời gian:
Rượu ngon chắt để bàn thờ
Ba bốn năm không lạt, sao giờ lạt đi?
Cái men cay nồng của rượu khiến người ta say, nó như hút, như kéo người
uống, người thưởng thức rượu lại gần hơn với bầu rượu, hay nói cách khác là gần
hơn với sự say sưa. Chất men ấy như thứ hấp lực, nó thách thức mọi vật chứa:

Rượu ngon bất luận be sành,
Áo rách khéo vá hơn lành vụng may.
Một thức rượu ngon khơng phụ thuộc vào việc nó được chứa đựng trong mơi
trường nào. Vì đơn giản bản thân nó đã ngon thì dù có đựng trong be sành thì nó
vẫn khơng thay mùi đổi vị. Điều này có nghĩa là, thưởng thức rượu là thưởng
mùi vị chứ không phải là để ngắm nghía cái sự vật chứa rượu nó đẹp ra sao.
Rượu khơng chỉ là ngón thưởng thức trứ danh của mặc khách tao nhân
khiến các vị này say sưa và làm ra những vần thơ say xuất thần mà nó cũng cịn
là một thứ nhắm nháp của hạng tửu nang phạn đại. Có thể thấy họ say rất nhiều,

15

say vì sự cộng hưởng của rượu và người đẹp mà chúng tơi gọi đó là cái say gắn
với sự lạc thú. Sự say sưa đó được tác giả dân gian khắc họa:
Cịn trời, cịn nước, cịn non,
Cịn cơ bán rượu, anh cịn say sưa.
hay:
Con tằm bối rối vì tơ;
Anh say sưa vì rượu, em ngẩn ngơ vì tình.
Cái say gắn với rượu là cái say của lí tính (cái say mang tính chất vật lí, đời
thường) nhưng cái say gắn với cái đẹp là cái say của cảm giác. Cái say lí tính cộng
hưởng với cái say của cảm giác như sợi dây gắn chặt tình duyên giữa các cặp nam
nữ dân gian. Họ mượn cái say để bộc bạch nỗi lịng của mình với đối phương. Và
điều đó càng chứng minh rằng, rượu là chất xúc tác khiến con người mạnh dạn hơn
trong việc bày tỏ cảm xúc của chính mình. Và lời nói của kẻ say rượu thì khơng
đáng trách! Những lời nói say sưa vì rượu hay vì “cơ bán rượu” đã khiến chàng trai
say? Dù pha một chút bơng đùa trong câu “cịn cơ bán rượu anh còn say sưa”
nhưng ta vẫn thấy một sự thực rằng anh chàng này hiển nhiên có say vì rượu nhưng
cũng say một phần vì “cơ bán rượu” (có thể là sắc đẹp hoặc tính nết).

Hay đây, cái say ngấm, say ngầm của rượu cũng được ví von với vẻ đức
hạnh của nữ giới trong việc chinh phục và giữ người đàn ơng của đời mình:
Rượu sen càng nhắp càng say,
Càng yêu vì nết, càng say vì tình
Đầy vơi chúc một chén quỳnh
Vì duyên nên uống, vì tình nên say...


16

Câu ca dao trên đã cho so sánh rượu với phụ nữ, tác giả dân gian đã rất tinh tế
khi chỉ ra được nét tương đồng ấy. Và điều đó cho ta thấy rằng, trong ca dao, lối
nói so sánh điểm gây say giống nhau giữa rượu và người phụ nữ là điều rất phổ
biến. Có thể nêu ra một số câu tương tự như:
Rượu ngon chưa uống đã say,
Lựu, lan chưa bẻ đã bay mùi nồng.
hay:
Đèo bồng mang tiếng thị phi
Bầu khơng có rượu lấy gì mà say?
Cái say như đã nói, nó gắn liền với văn hóa và khi đã nhắc đến văn hóa thì
khơng thể nào khơng nhắc đến những ngày lễ. Có lẽ tác giả dân gian thường
uống rượu và say nhiều trong những dịp lễ như thế. Ca dao đã ghi lại khơng ít
những cảnh tác giả dân gian thưởng thức rượu, chúc tụng nhau trong những này
lễ tết truyền thống của dân tộc hay nghi lễ mà ca dao thường nêu hơn cả là cưới
hỏi. Rượu lúc này như một bảo chứng cho tình yêu và lời thề gắn kết trăm năm.
Rượu (cùng với cau trầu) là lễ vật bắt buộc khi cưới hỏi. Thử đọc lời đối đáp sau
của một đôi trai gái:
Anh có thương em thì lo một buồng cau cho tốt, một hũ rượu cho đầy,
Đặt lên bàn thượng, hạ xuống bàn xây,
Chàng đứng đó, thiếp đứng đây,
Lẽ mơ thầy với mẹ lại không kết nghĩa sum vầy cho con?
Hay:
Tay anh ôm hũ rượu, buồng cau,


17

Đi ngả đường sau, thầy mẹ chê khó, đi ngả cửa ngõ, chú bác chê nghèo,

Nhắm chừng duyên nợ cheo leo,

Sóng to, thuyền nặng khơng biết chống chèo có đặng (được) không.
Cô gái tưởng tượng nên một viễn cảnh êm thấm, thuận chiều, trong lúc chàng
trai tỏ ra thực tế hơn trước trở lực, do cái nghèo tạo ra. Giả như cơ gái thơ ngây
và có tình cảm trong sáng kia thuyết phục được bố mẹ mình chấp thuận cuộc
hơn nhân do cơ chủ động, thì việc tiếp theo sẽ là:
Rượu lưu li chân quỳ tay rót,
Cha mẹ uống rồi dời gót theo anh.
Đơi vợ chồng mới, hoặc trai gái đã đính hơn, cũng dùng miếng trầu, chén
rượu khi trao lời hẹn ước thủy chung:
Ăn một miếng trầu, năm ba lời dặn,
Uống một chén rượu, năm bảy lời giao,
Anh chớ nghe ai sóng bể ba đào,
Em đây giữ niềm tiết hạnh, anh chớ lãng xao em buồn.
Việc uống rượu quá đà, đắm chìm và tự hoại mình thành ma men trong bể
rượu là điều không thể chấp nhận được. Việc say sưa tối ngày là điều xấu. Chính
vì lẽ đó mà để răn dạy con cháu đời sau, cũng như khuyên nhủ lớp người cùng
thời hãy cai rượu mà tác giả dân gian đã cho ra đời những câu ca dao mang tính
chất châm biếm, giễu cợt những kẻ nghiện rượu, họ tỏ ra chán ngán và sợ cảnh
suốt ngày phải thấy những con ma men vất vưởng, tay cầm chai rượu lè nhè:
Ở

đời chẳng biết sợ ai,

Sợ thằng say rượu nói dai tối ngày.


18

Và không mấy ai tin lời người say, cho dù có nói hay như thế này:
Say thời, say ngải say tình,

Say chi chén rượu mà mình nói say!
Hay đây, cái cảnh người phụ nữ lấy phải một người chồng nát rượu, suốt
ngày chỉ biết “Đem tiền mau lấy cái say”:
Con thì đói khóc như ri,
Chồng thì uống rượu li bì ngày đêm
Đem tiền mau lấy cái say,
Hơi men giở giọng bầy nhầy bên tai.
…
Và đây nữa, say sưa đến độ quên đi công việc đồng áng, quả là đáng trách:
Anh ơi uống rượu thì say
Bỏ ruộng ai cày, bỏ giống ai gieo
Cũng vì say sưa mà những nhân vật trong các bài ca dao quên đi bổn
phận, trách nhiệm của mình với xã hội thì lấy đâu ra sự đầy đủ, ấm no cho gia
đình của họ. Và ta lại có câu ca dao sau để thấy được cái say sưa triền miên, tối
ngày đích thị là một thói xấu, nó làm băng hoại đi những điều vốn dĩ tốt đẹp, nó
làm cho nhiều cảnh nhà rơi vào bế tắc, khổ sở và bất hạnh; khiến họ mãi không
thể trở nên khấm khá:
Giàu đâu đến kẻ ngủ trưa
Sang đâu đến kẻ say sưa rượu chè