Dân số và phát triển kinh tế xã hội tỉnh bình dương

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP. HỒ CHÍ MINH

Nguyễn Thị Hiển

DÂN SỐ VÀ PHÁT TRIỂN KINH TẾ - XÃ HỘI
TỈNH BÌNH DƯƠNG
Chuyên ngành : Địa lí học
Mã số
: 60 31 95

LUẬN VĂN THẠC SĨ ĐỊA LÍ HỌC

NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC:
TS. PHẠM THỊ XUÂN THỌ

Thành phố Hồ Chí Minh – 2009


LỜI CẢM ƠN
Với lịng kính trọng và biết ơn sâu sắc, tác giả xin gửi lời cảm ơn tới TS. Phạm Thị Xuân Thọ người đã tận tình hướng dẫn tác giả trong suốt quá trình tìm hiểu, nghiên cứu và hoàn thiện luận văn.
Tác giả xin được bày tỏ lịng biết ơn sâu sắc đến các thầy, cơ giáo trường Đại học Sư phạm thành
phố Hồ Chí Minh đã tạo điều kiện thuận lợi cho tác giả trong suốt quá trình học tập và thực hiện đề
tài.
Tác giả cũng trân trọng cảm ơn các cơ quan: Cục Tống kê tỉnh Bình Dương, Ủy ban Dân số - gia
đình và trẻ em tỉnh Bình Dương và các huyện thị, Sở Y tế Bình Dương, Sở Lao động – Thương binh –
Xã hội tỉnh Bình Dương đã giúp đỡ tác giả trong quá trình thu thập số liệu, tài liệu và thơng tin có liên
quan đến nội dung nghiên cứu.
Cuối cùng, tác giả xin lời cảm ơn đến bạn bè, đồng nghiệp và người thân đã giúp đỡ, tạo mọi
điều kiện thuận lợi cho tác giả trong suốt thời gian học tập và thực hiện luận văn.
Bình Dương, ngày………tháng……….năm 2009

Tác giả luận văn

Nguyễn Thị Hiển


MỞ ĐẦU
1. Lí do chọn đề tài
Bình Dương là một tỉnh thuộc miền Đông Nam Bộ, được Trung ương xác định là một trong 4
tỉnh, thành phố thuộc vùng kinh tế trọng điểm phía Nam, cùng với TP.HCM, Đồng Nai, Bà Rịa – Vũng
Tàu. Là tỉnh được tái lập năm 1997 với 7 huyện thị gồm 79 phường, xã, thị trấn; diện tích tự nhiên là
2.681km2 và mật độ dân số gần 300 người/km2.
Với lợi thế về vị trí địa lí, Bình Dương có nhiều điều kiện thuận lợi trong việc giao lưu kinh tế,
văn hoá, khoa học kĩ thuật với các tỉnh trong cả nước và quốc tế. Đây cũng là lợi thế thu hút các nhà
đầu tư, dân cư, lao động đến làm ăn, sinh sống. Chính điều này đã làm cho đặc điểm dân số và tình
hình phát triển kinh tế - xã hội của Bình Dương có nhiều biến động đặc biệt là từ năm 1997 đến nay.
Do nhu cầu tăng trưởng kinh tế, tỉnh đã thu hút rất nhiều lao động ngoại tỉnh đến làm việc làm cho quy
mơ dân số Bình Dương ngày càng lớn và phần lớn là do gia tăng cơ học. Vấn đề dân số bao gồm cả
quy mô, cơ cấu, chất lượng dân số và phân bố dân cư có ảnh hưởng lớn đến sự phát triển kinh tế - xã
hội của tỉnh và vẫn là thách thức lớn đối với sự phát triển bền vững, nâng cao chất lượng cuộc sống cả
trong hiện tại và tương lai.
Dân số và mối quan hệ giữa dân số và phát triển kinh tế - xã hội của tỉnh là một vấn đề cần được
quan tâm, nhìn nhận, phân tích và đánh giá. Làm được điều này sẽ góp phần lớn vào việc thực hiện tốt
chiến lược phát triển kinh tế - xã hội của tỉnh trong thời gian tới. Chính vì vậy, tác giả luận văn đã chọn
đề tài “Dân số và phát triển kinh tế - xã hội tỉnh Bình Dương” để làm luận văn tốt nghiệp.
2. Mục tiêu, nhiệm vụ, phạm vi nghiên cứu
2.1. Mục tiêu
- Phân tích đặc điểm dân số và sự phát triển kinh tế - xã hội tỉnh Bình Dương từ 1997 – 2007.
- Phân tích mối quan hệ giữa dân số và phát triển kinh tế - xã hội tỉnh Bình Dương; định hướng
sự phát triển dân số của tỉnh trong tương lai, đưa ra giải pháp nhằm phát triển cân đối giữa dân số và
kinh tế - xã hội tỉnh Bình Dương.

2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu
- Tổng quan cơ sở lí luận về dân số, phát triển; mối quan hệ giữa dân số và phát triển.
- Phân tích các đặc điểm về dân số và phát triển kinh tế - xã hội tỉnh Bình Dương. Từ đó rút ra
mối quan hệ giữa dân số và phát triển kinh tế - xã hội của tỉnh.
- Căn cứ thực trạng dân số và tình hình kinh tế - xã hội của tỉnh để định hướng sự phát triển dân
số của tỉnh trong tương lai đồng thời đề xuất những giải pháp nhằm tạo sự cân đối hài hòa giữa phát
triển dân số và phát triển kinh tế - xã hội ở Bình Dương.
2.3. Phạm vi nghiên cứu


- Về không gian: Đi sâu vào nghiên cứu mối quan hệ giữa dân số và phát triển kinh tế - xã hội
tỉnh Bình Dương trên địa bàn tồn tỉnh theo ranh giới hành chính hiện nay (gồm 7 huyện, thị).
- Về thời gian: đề tài nghiên cứu tình hình phát triển dân số và kinh tế - xã hội tỉnh Bình Dương
từ năm 1997 đến nay (tức là từ khi Bình Dương chính thức tách ra khỏi tỉnh Sơng Bé, tái thành lập vào
năm 1/1/1997). Đây là giai đoạn có những biến đổi sâu sắc và mạnh mẽ về tình hình kinh tế - xã hội và
những thay đổi rõ rệt về quy mô và đặc điểm dân số của tỉnh.
3. Lịch sử nghiên cứu vấn đề
Mối quan hệ giữa dân số và phát triển kinh tế - xã hội là một trong những vấn đề được quan tâm
hàng đầu của nhiều nhà nghiên cứu về nhân khẩu, chính trị, kinh tế trên thế giới. Nó là một quá trình,
trong đó mỗi yếu tố phát triển theo những quy luật riêng và giữa chúng luôn tồn tại những mối quan hệ
chặt chẽ.
Ảnh hưởng của dân số tới phát triển kinh tế - xã hội đã được các nhà dân số, kinh tế và chính trị
trên thế giới quan tâm nghiên cứu. Chẳng hạn như trong các tác phẩm của R.C. Sharma – Population
Resources Environment and Quality of Life; Frank T.Denton và Byron G.Spener – Population and the
Economy; Parks.s – Tăng trưởng và phát triển.
Ở Việt Nam, những năm cuối thập kỉ 80 đến nay đã có các cơng trình nghiên cứu của GS.TS.
Đặng Thu, PGS.TS. Nguyễn Minh Tuệ, GS. Đào Thế Tuấn…. về vấn đề mối quan hệ giữa dân số và
phát triển kinh tế - xã hội; tác phẩm “Dân số và phát triển ở Việt Nam” của Patrick Gubry, Nguyễn
Hữu Dũng, Phạm Th Hương. Ngồi ra cịn có luận án tiến sĩ với đề tài “Phát triển dân số và mối
quan hệ của nó với phát triển kinh tế - xã hội TP.HCM” của PGS.TS. Nguyễn Kim Hồng – Trường Đại

học Sư phạm TP.HCM, luận án P.TS “Lượng hoá một số tương quan chủ yếu giữa các chỉ tiêu về dân
số và phát triển kinh tế tại TP.HCM” của Nguyễn Thuấn – Trường Đại học Kinh tế TP.HCM”…. Bên
cạnh đó cịn có 2 cuộc hội thảo Quốc gia và Quốc tế về vấn đề dân số và phát triển kinh tế - xã hội
(năm 1987 và 1992). Các cuộc hội thảo nói trên đã đề cập đến nhiều lĩnh vực và biện pháp làm giảm áp
lực của gia tăng dân số, tận dụng mọi tiềm năng về tự nhiên và lao động để phát triển nhanh chóng nền
kinh tế - xã hội nước ta.
Bình Dương có một số đề tài nghiên cứu liên quan đến một số khía cạnh của dân số như “Chiến
lược dân số Bình Dương, giai đoạn 2001 – 2010” – UBND tỉnh Bình Dương, “Báo cáo 15 năm cơng
tác dân số, gia đình và trẻ em tỉnh Bình Dương 1990 – 2005” - Ủy ban dân số, gia đình và trẻ em tỉnh
Bình Dương, “Báo cáo đánh giá tình hình thực hiện cơng tác dân số, gia đình và trẻ em năm 2006 và
nhiệm vụ công tác năm 2007” – Uỷ ban dân số, gia đình và trẻ em tỉnh Bình Dương, “Chương trình
giải quyết việc làm tỉnh Bình Dương giai đoạn 2001 – 2005” – Ban chỉ đạo xây dựng chương trình việc
làm - UBND tỉnh Bình Dương, “Đề án xúc tiến lao động” – Sở Lao động Thương binh - Xã hội tỉnh
Bình Dương…..


Tuy nhiên, cho đến nay vẫn chưa có đề tài nào nghiên cứu một cách đầy đủ và chi tiết vấn đề mối
quan hệ giữa dân số và phát triển kinh tế - xã hội tỉnh Bình Dương. Các cơng trình nghiên cứu kể trên
sẽ là những tài liệu tham khảo quý giá cho tác giả nghiên cứu đề tài “Dân số và phát triển kinh tế - xã
hội tỉnh Bình Dương” được đầy đủ và hồn chỉnh hơn.
4. Hệ quan điểm nghiên cứu
4.1. Quan điểm hệ thống
Dân số và phát triển kinh tế - xã hội là một bộ phận cấu thành của hệ thống kinh tế – xã hội. Sự
thay đổi về quy mô, đặc điểm dân số có thể chịu ảnh hưởng của sự phát triển kinh tế - xã hội và ngược
lại. Vì vậy, phải coi các vấn đề dân số và phát triển như là một hệ thống nằm trong hệ thống kinh tế xã hội hồn chỉnh, ln ln vận động và phát triển không ngừng.
4.2. Quan điểm tổng hợp lãnh thổ
Việc nghiên cứu các vấn đề dân số và phát triển của tỉnh không thể tách rời vấn đề dân số và phát
triển của các tỉnh lân cận, của vùng Đông Nam Bộ và cả nước. Vì dân số và phát triển kinh tế - xã hội
của tỉnh Bình Dương cũng là một bộ phận của dân số và phát triển kinh tế - xã hội vùng Đông Nam Bộ
và cả nước.

4.3. Quan điểm lịch sử - viễn cảnh
Sự phát triển dân số và kinh tế - xã hội trong quá khứ, tương lai ảnh hưởng rất lớn đến quy mô,
đặc điểm dân số và phát triển kinh tế - xã hội hiện tại. Vì vậy, việc nghiên cứu vấn đề dân số và phát
triển kinh tế - xã hội trong mối liên hệ quá khứ - hiện tại – tương lai sẽ làm rõ được bản chất của vấn
đề theo một chuỗi thời gian, đảm bảo được tính logic, khoa học và chính xác khi nghiên cứu.
4.4. Quan điểm sinh thái và phát triển bền vững
Nghiên cứu những vấn đề dân số phải dựa trên quan điểm sinh thái và phát triển bền vững. Phát
triển dân số, kinh tế - xã hội phải đi đơi với sử dụng hợp lí, bảo vệ và tái tạo tài nguyên thiên nhiên,
chống gây ô nhiễm mơi trường; kết hợp hài hồ giữa phát triển kinh tế với tiến bộ và công bằng xã hội
nhằm nâng cao chất lượng cuộc sống của con người.
5. Phương pháp nghiên cứu
5.1. Phương pháp sưu tầm
Đây là một phương pháp rất quan trọng vì trên cơ sở sưu tầm được những số liệu có liên quan đến
nơi dung nghiên cứu, chúng ta mới rút ra được các đặc điểm về dân số tỉnh Bình Dương cũng như nhìn
nhận, đánh giá chính xác mối quan hệ giữa dân số và phát triển kinh tế - xã hội của tỉnh.
5.2. Phương pháp phân tích – tổng hợp
Trong q trình nghiên cứu đề tài, việc vận dụng phương pháp phân tích – tổng hợp nhuần
nhuyễn mang lại nhiều lợi ích. Vì dựa trên việc phân tích tài liệu đã có cũng như thực tế, chúng ta mới


có cái nhìn tồn diện về vấn đề nghiên cứu. Từ đó, rút ra được những nội dung tổng hợp nhất, đầy đủ
nhất đáp ứng được những nhiệm vụ và mục tiêu mà vấn đề đã đặt ra.
5.3. Phương pháp bản đồ - biểu đồ
Đây là phương pháp đặc trưng của khoa học Địa lí. Sử dụng phương pháp này giúp cho các vấn
đề nghiên cứu được cụ thể, trực quan và toàn diện hơn. Các bản đồ trong đề tài được thành lập bằng
phần mềm Mapinfo 7.0, dựa trên cơ sở các dữ liệu đã thu thập và xử lý.
Ngồi ra, đề tài cịn thể hiện các mối quan hệ địa lí thơng qua hệ thống bảng số liệu và biểu đồ.
5.4. Phương pháp nghiên cứu ngoài thực địa
Thực địa là phương pháp cần thiết trong quá trình nghiên cứu các vấn đề địa lí kinh tế - xã hội. Vì
vậy, trong quá trình thực hiện đề tài, chúng tôi sử dụng phương pháp này để kiểm tra độ chính xác, tin

cậy của các nguồn tài liệu đã thu thập được.
V.5. Phương pháp dự báo
Đề tài sử dụng phương pháp dự báo dựa trên cơ sở tính tốn từ các số liệu đã thu thập được và sự
phát triển có tính quy luật của các sự vât, hiện tượng trong quá khứ, hiện tại và tương lai.
6. Các đóng góp chính của đề tài
- Tổng quan có chọn lọc một số vấn đề lí luận về dân số, phát triển và mối quan hệ giữa dân số và
phát triển.
- Phân tích các đặc điểm dân số và phát triển kinh tế - xã hội tỉnh Bình Dương.
- Phân tích mối quan hệ giữa dân số và phát triển kinh tế - xã hội ở Bình Dương.
- Dự báo sự phát triển dân số của tỉnh trong tương lai và đề xuất những giải pháp nhằm phát triển
cân đối mối quan hệ giữa dân số và phát triển kinh tế - xã hội tỉnh Bình Dương.
7. Cấu trúc luận văn
Mở đầu
Chương 1

: Cơ sở lí luận

Chương 2

: Dân số và phát triển kinh tế - xã hội tỉnh Bình Dương

Chương 3 :
Kết luận

Định hướng và các giải pháp phát triển kinh tế - xã hội tỉnh Bình Dương đến 2020


Chương 1: CƠ SỞ LÍ LUẬN VỀ DÂN SỐ VÀ PHÁT TRIỂN
1.1. Dân số và sự phát triển dân số
1.1.1. Các khái niệm dân số

Dân số là tổng số người dân sinh sống trên một lãnh thổ nhất định, được tính ở một thời điểm
nhất định.
1.1.1.1. Gia tăng dân số
a. Gia tăng tự nhiên: Sự biến động dân số trên thế giới (tăng lên hoặc giảm đi) là do hai nhân tố
chủ yếu quyết định: sinh đẻ và tử vong.
- Tỉ suất sinh thơ (Crude Birth Rate)
CBR =

B
P

Trong đó:
CBR: tỉ suất sinh thô
B: Số trẻ em sinh ra trong năm của địa phương
P: Dân số trung bình của địa phương trong năm
Tỉ suất sinh thô biểu thị số trẻ em sinh ra tính trung bình so với 1000 người dân trong một năm.
Đơn vị tính là phần nghìn (0/00). Đây là thước đo được sử dụng rộng rãi để đánh giá mức sinh.
Tỉ suất sinh thay đổi theo không gian và thời gian. Có nhiều yếu tố tác động đến mức sinh trong
đó quan trọng nhất là các yếu tố tự nhiên – sinh học, phong tục tập quán và tâm lí xã hội, trình độ phát
triển kinh tế - xã hội và các chính sách phát triển dân số của từng nước.
Tỉ suất sinh thơ trên tồn thế giới và 2 nhóm nước giảm theo thời gian. Trong nửa thế kỉ qua, tỉ
suất sinh ở các nhóm nước đều có xu hướng giảm mạnh (1,6 lần) nhưng các nước phát triển giảm
nhanh hơn (2 lần). Ở các nước đang phát triển, tỉ suất sinh thô thường cao hơn các nước phát triển. Tỉ
suất sinh thời kì 1950 – 1955 của các nước đang phát triển cao hơn các nước phát triển 190/00, đến năm
2004 – 2005 vẫn cịn 130/00.
Hình 1.1. Tỉ suất sinh thơ thời kì 1950 - 2005
phần ngàn
45
40

42
36

36

35
30
25

Toàn thế giới

31

31
27

26

23

20

23
17

15

24
21

Các nước phát triển

15
12

11

1995 2000

2004 2005

10

Các nước đang phát triển

5
0
1950 1955

1975 1980

1985 1990

Nhóm nước


- Tổng tỉ suất sinh (Total Fertility Rate TFR)
Tổng tỉ suất sinh là số con trung bình sinh ra cịn sống của một phụ nữ (hay một nhóm phụ nữ
trong suốt cuộc đời mình [6, tr.47]
49

TFR =

 ASFRx
15

1000

Trong đó:
ASFR: Tỉ suất sinh đặc trưng theo tuổi được tính bằng cơng thức
ASFR =

B
P

fx

wx

Với:
Bfx: số trẻ em sinh ra trong năm bởi số phụ nữ trong độ tuổi x
Pwx: Số phụ nữ trong độ tuổi x
- Tỉ suất tử thô (Crude Death Rate):
CDR =

D
P

Trong đó:
CDR: Tỉ suất tử thơ

D: Số người chết trong năm của địa phương
P: Dân số trung bình trong năm của địa phương.
Tỉ suất tử thô là số người tử vong trong năm tính trung bình so với 1000 dân. Đơn vị tính là phần
nghìn (0/00).
Tỉ suất tử thơ chịu ảnh hưởng của nhiều yếu tố, trong đó những nguyên nhân dẫn đến tử suất tử
thô cao chủ yếu là do quy luật tự nhiên, kinh tế - xã hội (chiến tranh, đói nghèo, bệnh tật…) và thiên tai
(động đất, núi lửa, hạn hán…). Tỉ suất tử thô trên tồn thế giới cũng như các khu vực nói chung và
trong từng nước nói riêng có xu hướng giảm đi rõ rệt so với thời gian trước đây nhờ các tiến bộ về mặt
y tế, khoa học – kĩ thuật, đặc biệt là nhờ các điều kiện sống, mức sống và thu nhập ngày càng được cải
thiện.


Hình 1.2. Tỉ suất tử thơ thời kì 1950 - 2005
phần ngàn

30

28
25

25

Toàn thế giới

20
17
15

15

Các nước phát triển

15
12

11
10

9

9

1975 1980

1985 1990

9

10 9

9

10

Các nước đang phát triển

8

5
0

1950 1955

1995 2000

2004 2005

Nhóm nước

Nhìn chung, tỉ suất sinh thơ có xu hướng giảm dần nhờ những biến đổi sâu sắc về kinh tế - xã hội
và cả trong mức sinh. Đầu thế kỉ XX, mức tử vong còn khá cao, nhưng từ sau chiến tranh thế giới thứ
hai đã giảm nhanh. Đối với các nước phát triển, mức chết giảm nhanh, nhưng sau đó chững lại và có
chiều hướng tăng lên (150/00 giai đoạn 1950 – 1995, 90/00 giai đoạn 1960 – 1965 và 1975 – 1980 rồi lại
tăng lên 100/00 từ năm 1985 đến nay) là do cơ cấu dân số già, tỉ lệ người lớn tuổi cao. Ngược lại, đối
với các nước đang phát triển, mức chết giảm chậm hơn (từ 280/00 giai đoạn 1950 – 1955 xuống 120/00
giai đoạn 1975 – 1980) nhưng hiện nay đã đạt mức thấp hơn so với các nước phát triển do cơ cấu dân
số trẻ.
- Tỉ suất tử vong trẻ em (Infant Mortality Rate – IMR)
Tỉ suất tử vong trẻ em là tỉ suất tử vong trẻ em dưới 1 tuổi trong năm tính trên 1000 đứa trẻ sinh
ra trong năm. Đơn vị tính là phần nghìn ((0/00). [6, tr.54].
IMR = D

0

B0

Trong đó:
D0: Số trẻ tử vong dưới 1 tuổi trong năm
B0: Số trẻ sinh ra trong năm.
- Gia tăng tự nhiên (Natural Increase): Là hiệu số giữa số sinh và tử trong một thời gian nhất
định.

NI = B – D
Trong đó:
B: Số sinh
D: Số tử vong trong cùng thời kì.


- Tỉ suất gia tăng tự nhiên (Rate of Natural Increase): là tỉ số giữa gia tăng tự nhiên và dân số
trung bình trong cùng thời kì [6, tr.60].
RNI =

BD
P

- Tỉ suất gia tăng tự nhiên còn được xác định bằng hiệu số giữa tỉ suất sinh thô và tỉ suất tử thơ.
Đơn vị tính là phần trăm (%).
RNI = CBR – CDR
Tỉ suất gia tăng tự nhiên có ảnh hưởng rõ rệt đến tình hình biến động dân số và được coi là động
lực phát triển dân số.
Trong bất kì thời gian nào, mức chết và mức sinh có ảnh hưởng mạnh mẽ đến gia tăng dân số tự
nhiên và diễn ra theo một xu hướng nhất định. Trong giai đoạn đầu của xã hội loài người, do mức sinh
khá cao nhưng mức chết cũng rất lớn nên gia tăng dân số chậm, hàng trăm năm dân số chỉ tăng vài
phần trăm, thậm chí có khi khơng tăng. Đến cuối thế kỉ XVIII đầu thế kỉ XIX, do trình độ phát triển
kinh tế - xã hội và những thành tựu y học đã đạt được nên tỉ suất tử giảm nhanh, trong khi tỉ suất sinh
giảm chậm hoặc có nơi vẫn tiếp tục tăng, làm cho dân số tăng nhanh. Khi mức tử đã đạt thấp, sẽ không
tiếp tục giảm nữa, trong khi mức sinh lại giảm nhanh, dân số tăng chậm. Đó là tính quy luật của gia
tăng dân số tự nhiên. Tuy nhiên trong cùng thời kì, giữa các nước có trình độ khác nhau, gia tăng tự
nhiên diễn ra không như nhau.
Bảng 1.1. Biến động tự nhiên dân số trên thế giới giai đoạn 1800 - 2005 (%)
Thời kì
Các vùng

Thế giới
Trong đó:
Châu Phi
Châu Á
Mỹ Latinh
Bắc Mỹ
Châu Âu
Châu Đại Dương

1800 1850
0,5

1900 1950
0,8

1975 1980
1,9

1985 1990
1,7

1995
1,5

2005
1,2

0,1
0,5
0,9

2,7
2
-

1,0
0,8
1,6
1,4
0,6
1,6

2,7
2,0
2,7
1,0
0,6
1,9

3,0
1,8
2,2
0,8
0,2
1,4

2,8
1,7
1,9
0,7
- 0,1

1,2

2,3
1,3
1,6
0,6
- 0,1
1,0

Nguồn: World Population Data Sheet 2005

Nơi nào có tốc độ tăng tự nhiên dân số cao, nơi đó dân số tăng nhanh và thời gian dân số tăng gấp
đối rút ngắn lại. Hiện nay, tốc độ tăng dân số ở các nước đang phát triển cao hơn nhiều so với các nước
phát triển. Do đó, trong tương lai, dân số các nước đang phát triển chiếm tuyệt đại bộ phận dân số thế giới.
b. Gia tăng cơ học
Gia tăng cơ học liên quan đến hiện tượng chuyển cư của con người. Chuyển cư bao gồm 2 bộ
phận: xuất cư (những người rời khỏi nơi cư trú) và nhập cư (những người đến nơi cư trú mới). Trên
phạm vi toàn thế giới, gia tăng cơ học không ảnh hưởng đến số dân, nhưng đối với từng khu vực, từng
quốc gia và từng địa phương thì gia tăng cơ học nhiều khi lại có ý nghĩa quan trọng làm thay đổi số


lượng dân, thay đổi cấu trúc tuổi và các hiện tượng kinh tế - xã hội khác. Gia tăng cơ học được xác
định bằng các yếu tố sau:
- Tỉ suất nhập cư (Immigration Rate – IR) là tỉ số giữa số người nhập cư và dân số trung bình
năm. Đơn vị tính là phần trăm (%) [6, tr.58]
IR =

I
P

Trong đó:
I: Số người nhập cư trong năm
P: Dân số trung bình năm.
- Tỉ suất xuất cư (Emigration Rate – ER) là tỉ số giữa số người di chuyển khỏi nơi sinh sống trên
tổng số dân của vùng mà họ chuyển khỏi. Đơn vị tính là phần trăm (%) [6, tr.58].
ER =

E
P

Trong đó:
E: số người xuất cư trong năm
P: Dân số trung bình năm của vùng xuất cư.
- Chuyển cư thực (Gia tăng cơ học) (Net Migration): là hiệu số giữa số người nhập cư và số người
xuất cư [6, tr.59].
NI = I – E
Trong đó:
I: số người nhập cư trong năm
E: số người xuất cư trong năm.
- Tỉ suất chuyển cư thực (Tỉ suất gia tăng cơ học) (Net Migration Rate – NMR) là tỉ số giữa
chuyển cư thực với dân số trung bình của vùng [6, tr.59].
NMR =

I E
= IR – ER
P

c. Gia tăng dân số (PGR: Population Growth Rate)
Đây là thước đo phản ánh đầy đủ và trung thực tình hình biến động dân số của một quốc gia, một
vùng. Nó được thể hiện bằng tổng số giữa tỉ suất gia tăng tự nhiên và tỉ suất chuyển cư thực.

PGR = RNI + NMR
Tỉ suất gia tăng dân số cịn được tính theo cơng thức:
PGR =

Pt  Po
Po

Po: dân số ở thời điểm điều tra ban đầu
Pt: dân số ở thời điểm điều tra cuối.


Nếu thời điểm điều tra cách nhau một năm thì công thức trên cho biết tốc độ tăng trưởng dân số
trong một năm. Nếu tốc độ tăng trưởng dân số theo thời gian nhiều năm, các nhà dân số học thường sử
dụng công thức hàm mũ để dự báo dân số:
Pt = Po.ert
Trong đó:
Pt: dân số ở năm dự báo
Po: dân số ở năm gốc.
r: tỉ lệ tăng trưởng dân số
t: thời gian tính từ năm gốc đến năm dự báo.
Từ đó ta có:
1
Pt
Pt
Pt
Pt
 e rt  ln e rt  ln
 rt  ln
 r  * ln
Po

Po
Po
t
Po

1.1.1.2. Cơ cấu dân số
a. Cơ cấu theo tuổi và giới tính
- Cơ cấu theo tuổi:
Cơ cấu tuổi của dân số thể hiện tình hình sinh tử, khả năng phát triển dân số và nguồn lao động
của một quốc gia, một vùng.
Trong dân số học, người thường phân chia lớp tuổi cách nhau từ 5 – 10 năm. Ví du: 0 – 4, 5 – 9,
10 – 14, 15 – 19….
Các nhà dân số học cịn chia 3 nhóm tuổi liên quan đến việc sử dụng lao động:
- Nhóm dưới tuổi lao động: 0 – 14 tuổi.
- Nhóm tuổi lao động: 15 – 59 tuổi (hoặc đến 64 tuổi)
- Nhóm trên tuổi lao động: trên 60 tuổi (hoặc trên 65 tuổi).
Số người trong nhóm tuổi lao động là nguồn nhân lực quan trọng, là vốn quý của quốc gia, cần
phải sử dụng số người trong nhóm tuổi này một cách tối ưu để tạo ra sức sản xuất cao nhất cho xã hội.
 Dân số già và dân số trẻ:
- Dân số già là dân số có tỉ lệ người già (60 tuổi trở lên) chiếm trên 10% dân số, thể hiện tỉ suất
sinh rất thấp, tỉ suất tử rất thấp, trẻ em (0- 14 tuổi) dưới 30 – 35% và tuổi thọ trung bình (kì vọng sống)
cao.
- Dân số trẻ là dân số có tỉ suất sinh cao, tỉ suất tử thấp, số trẻ em từ 0 – 14 tuổi chiếm đến trên
35% dân số, số người già (từ 60 tuổi trở lên) chiếm dưới 10% dân số, tuổi thọ trung bình (kì vọng
sống) thấp.
- Tỉ số phụ thuộc: cịn gọi là "gánh nặng phụ thuộc", là số người ngoài độ tuổi lao động tương ứng
với 100 người trong độ tuổi lao động.


Số trẻ em + Số người cao tuổi

Tỷ số phụ thuộc = -----------------------------------Số người trong độ tuổi lao động
Bảng 1.2. Tỷ số phụ thuộc ở nước ta giai đoạn 1979 - 2005
Năm
Tỷ số phụ thuộc

1979
95

1989
86

1999
69

2005
55

Nguồn: Nguyễn Minh Tuệ - Giáo trình dân số - sức khỏe sinh sản

- Tỷ số phụ thuộc không ngừng giảm xuống: Năm 1979 là 95, năm 1989: là 86, năm 1999 là 69
và năm 2005 là 55. Như vậy, nếu năm 1979, cứ 100 người trong độ tuổi lao động phải ni 95 người
ngồi độ tuổi lao động (bình qn mỗi người phải ni 0,95 người phụ thuộc) thì con số này năm 2005
chỉ cịn 55, giảm tới hơn 42%. Theo dự báo, tỷ lệ này đến năm 2014, chỉ còn khoảng 48, nghĩa là chỉ
cịn bằng gần nửa năm 1979. Người ta nói rằng, đây là “cơ cấu dân số vàng”, hay “ Dư lợi dân số" tức
là mỗi người lao động gánh nhẹ dần số người ăn theo, tạo điều kiện tốt cho kinh tế quốc dân, kinh tế gia
đình có tiết kiệm để đầu tư phát triển. Điều này chắc chắn tác động lớn đến chất lượng cuộc sống.
Nghiên cứu chi tiết hơn về "gánh nặng phụ thuộc ", người ta tính: Tỷ số trẻ em phụ thuộc, và Tỷ số
người già phụ thuộc, bằng cách, trong cơng thức tính nói trên, ở tử số, tương ứng là số lượng "trẻ em" hoặc
"người già".
Tỷ số phụ thuộc trẻ em =

Tỷ số phụ thuộc người già =

Dân số dưới tuổi lao động
Dân số trong tuổi lao động
Dân số trên tuổi lao động
Dân số trong tuổi lao động

- Cơ cấu theo giới tính:
Việc nghiên cứu cơ cấu dân số theo giới tính có một ý nghĩa thực tiễn to lớn trong việc phân công
lao động xã hội và áp dụng chính sách kinh tế - xã hội của một quốc gia.
Tỉ suất giới tính nam nữ thường chênh lệch nhau, tỉ suất này lại thay đổi theo các nhóm tuổi.
Cơ cấu dân số theo giới biểu thị tương quan giữa giới nam so với giới nữ hoặc so với tổng số dân.
Đơn vị tính là %.
Pm
Pf
Pm
hoặc
hoặc
P
P
Pf

Trong đó:
Pm: dân số nam
Pf: dân số nữ.


 Tháp tuổi hay tháp dân số: là sự biểu thị kết hợp cơ cấu tuổi và giới tính của dân số dưới
dạng hình học. Trục hồnh thể hiện số lượng tuyệt đối (hoặc %) một bên là nam, một bên

là nữ, trục tung thể hiện độ tuổi [6, tr.121].
Tháp dân số bao gồm những thanh ngang thể hiện những nhóm tuổi liên tiếp nhau từ độ tuổi thấp
nhất ở đáy của tháp đến độ tuổi cao nhất ở đỉnh tháp. Tháp dân số được chia thành 2 phần bởi trục
thẳng đứng (trục tung) vng góc với trục ngang (trục hoành) từ đáy lên đỉnh tháp. Phần bên trái của
tháp chỉ cơ cấu tuổi của nam giới, phần bên phải – nữ giới.
Các nhà dân số học chia ra 3 kiểu tháp tuổi:
- Kiểu mở rộng: là của những nước có cơ cấu dân số trẻ. Các nước đang phát triển phần lớn là
kiểu tháp tuổi mở rộng.
- Kiểu thu hẹp: Dân số tăng chậm, nhóm tuổi từ 0 – 14 chiếm tỉ lệ nhỏ. Những thế hệ sau mới sinh
thu hẹp dần, tạo nên một kiểu cấu trúc chuyển tiếp từ “mở rộng” sang “thu hẹp”.
- Kiểu ổn định: Dân số gần như không tăng, tỉ suất sinh rất thấp và tỉ suất tử vong cũng rất thấp ở
nhóm tuổi trẻ, nhưng ở nhóm tuổi già tỉ suất tử vong cao, dần dần thu hẹp lại ở nhóm tuổi già. Kiểu
tháp tuổi này phổ biến ở các nước phát triển.
+ 80

+ 80

75-79

75-79

70-74

70-74

65-69

NAM

NỮ

60-64

65-69

NAM

55-59

55-59

50-54

50-54

45-49

%8

45-49

40-44

40-44

35-39

35-39

30-34

30-34

25-29

25-29

20-24

20-24

15 -19

15 -19

10-14

10-14

5-9

5-9

0-4
6

4

2

0

NỮ

60-64

0

2

4

6

%

8

Năm 1999

%6

0-4
4

2

0

0

2

4

%

6

Năm 2004

Hình 1.3. Tháp tuổi dân số Việt Nam, thời kì 1999 - 2004
b. Cơ cấu dân tộc và xã hội của dân số
- Cơ cấu dân tộc:
Dân tộc là một cộng đồng người ổn định, được hình thành trong q trình lịch sử, có những quan
hệ chung về lãnh thổ cư trú, tâm lí dân tộc, ngôn ngữ, kinh tế và một số đặc trưng về văn hố, hình
thành trên cơ sở phát triển của các bộ tộc.
Trên thế giới có nhiều chủng tộc. Những dấu hiệu để phân loại chủng tộc là các đặc điểm về hình
thái. Đặc điểm bề ngồi dễ nhận thấy nhất là màu da, mắt, dạng tóc, song quan trọng hơn cả là hình
dạng hộp sọ.


Trong sự phát triển của các chủng tộc, điều kiện tự nhiên có vai trị đặc biệt. Việc cư trú của các
nhóm người ở các vùng với các điều kiện tự nhiên khác nhau là tiền đề cho việc hình thành các chủng
tộc. Vào thời kì sơ khai, nhiều hàng rào tự nhiên như núi cao khó vượt qua, sơng sâu, biển rộng đã dần
ngăn cách các nhóm người. Sự tách biệt về mặt địa lí đã dẫn tới sự phân hoá mạnh mẽ giữa các chủng
tộc.
Do sự thay đổi các điều kiện tự nhiên, của các điều kiện sinh thái trên Trái Đất và các hoạt động
kinh tế xã hội của loài người đã dẫn đến các cuộc chuyển cư của con người. Dần dần, loài người cư trú
hầu hết các lãnh thổ thuận lợi cho việc sinh sống của con người.

Khi mật độ dân số tăng lên do có người từ nơi khác tới thì xảy ra sự tiếp xúc giữa nhóm người
này với nhóm người khác. Bằng cách này đã dẫn tới sự pha trộn giữa các chủng tộc và làm giảm bớt sự
phân hoá ban đầu. Quá trình này xảy ra lâu dài và liên tục.
Ngày nay, nhân loại càng phát triển, càng tiến tới văn minh hơn, nhân bản hơn, mối quan hệ giữa
con người càng trở nên phức tạp hơn. Bất cứ dân tộc, cá nhân nào cũng đều chịu sự tác động qua lại
trong mối quan hệ nhiều chiều giữa các cộng đồng khác nhau. Các mối quan hệ đó đan xen nhau,
chồng chéo nhau, tác động cả tích cực lẫn tiêu cực. Nhưng ý tưởng thường trực, trong đó cao hơn hết,
thiêng liêng hơn hết là họ thuộc về dân tộc và cộng đồng chính trị - xã hội nào. Đó là quê hương, là
nguồn cội, là ý nghĩa cuộc sống của họ. Vấn đề dân tộc, tộc người trong một quốc gia luôn luôn là một
vấn đề lâu dài nhưng đầy rẫy tính thời sự nóng bỏng.
Việt Nam có 54 dân tộc cùng chung sống, gắn bó với nhau trong quá trình xây dựng và bảo vệ đất
nước. Mỗi dân tộc có những nét văn hóa riêng, thể hiện trong ngơn ngữ, trang phục, quần cư, phong
tục, tập quán… làm cho nền văn hóa Việt Nam thêm phong phú, giàu bản sắc.
Trong cộng đồng các dân tộc Việt Nam, dân tộc Kinh có số dân đơng nhất, chiếm khoảng 86%
dân số cả nước. Đây là dân tộc có nhiều kinh nghiệm trong thâm canh lúa nước, các nghề thủ công đạt
mức độ tinh xảo. Người Kinh là lực lượng lao động đông đảo trong các ngành nông nghiệp, công
nghiệp, dịch vụ, khoa học – kĩ thuật.
Các dân tộc ít người có số dân và trình độ phát triển kinh tế khác nhau. Mỗi dân tộc có kinh
nghiệm riêng trong một dân số lĩnh vực như trồng cây ăn quả, cây công nghiệp, chăn nuôi, làm nghề
thủ công…. Các hoạt động công nghiệp, dịch vụ, văn hóa, khoa học – kĩ thuật… của nước ta đều có sự
tham gia của các dân tộc ít người.
- Cơ cấu xã hội
+ Cơ cấu dân số theo lao động:
 Nguồn lao động:
Bao gồm bộ phận dân số trong độ tuổi quy định có khả năng tham gia lao động. Nguồn lao động
gồm dân số hoạt động kinh tế và dân số không hoạt động kinh tế.


- Dân số hoạt động kinh tế: Dân số hoạt động kinh tế hay còn gọi là lực lượng lao động bao gồm
toàn bộ những người đủ 15 tuổi trở lên đang có việc làm hoặc khơng có việc làm nhưng đang có nhu

cầu tìm việc.
Dân số hoạt động kinh tế trong độ tuổi lao động bao gồm những người trong độ tuổi lao động
(nam từ đủ 15 tuổi đến hết 60 tuổi, nữ từ đủ 15 tuổi đến hết 55 tuổi).
Dân số hoạt động kinh tế thường xuyên trong 12 tháng là những người từ 15 tuổi trở lên có tổng
số ngày làm việc và có nhu cầu làm thêm lớn hơn hoặc bằng 183 ngày và ngược lại là dân số không
hoạt động kinh tế thường xuyên.
Căn cứ vào hoạt động kinh tế thường xuyên trong 12 tháng của những người từ đủ 15 tuổi trở lên,
số người hoạt động kinh tế thường xuyên chia làm 2 loại:
+ Dân số có việc làm thường xuyên trong 12 tháng bao gồm những người từ đủ 15 tuổi trở lên có
tổng số ngày làm việc thực tế lớn hơn hoặc bằng tổng số ngày có nhu cầu làm thêm.
+ Dân số khơng có việc làm thường xun gồm những người từ đủ 15 tuổi trở lên có tổng số ngày
làm việc thực tế nhỏ hơn số ngày có nhu cầu làm thêm.
- Dân số không hoạt động kinh tế: Dân số khơng hoạt động kinh tế bao gồm tồn bộ những người
từ đủ 15 tuổi trở lên không thuộc bộ phận có việc làm và khơng có việc làm. Những người này khơng
hoạt động kinh tế vì những lí do:
 Đang đi học;
 Hiện đang là nội trợ cho gia đình;
 Già cả, ốm đau;
 Tàn tật, khơng có khả năng lao động;
 Hoặc ở tình trạng khác (gồm những người không muốn làm việc và những người nghỉ
hưu không làm việc).
- Người thất nghiệp: là những người đủ 15 tuổi trở lên trong nhóm dân số hoạt động kinh tế mà
trong tuần lễ trước cuộc điều tra khơng có việc làm nhưng có nhu cầu làm việc:
+ Có hoạt động đi tìm việc trong 4 tuần qua; hoặc khơng có hoạt động đi tìm việc trong 4 tuần
qua vì lí do khơng biết tìm việc ở đâu hoặc tìm mãi mà không được.
+ Hoặc trong tuần lễ trước cuộc điều tra có tổng số giờ làm việc dưới 8 giờ, muốn làm thêm
nhưng khơng tìm được việc.
Tỉ lệ dân số hoạt động kinh tế phụ thuộc vào nhiều yếu tố: tỉ lệ lớp tuổi trẻ và già trong tổng số
dân, số người đang đi học hoặc ở trong quân đội chiếm bao nhiêu phần trăm. Việc giải quyết công ăn,
việc làm hoặc đầu tư vốn để mở mang nền kinh tế quốc dân ở từng quốc gia như thế nào...

 Dân số hoạt động chia theo khu vực hoạt động kinh tế:


Theo các nhà kinh tế, có 3 khu vực hoạt động kinh tế xã hội ứng với 3 khu vực có số lượng lao
động nhất định. Mỗi khu vực có tính chất sản xuất, chất lượng và giá trị sản phẩm, hiệu quả kinh tế
riêng, phản ánh sức sản xuất, trình độ sản xuất của xã hội.
- Khu vực I: bao gồm lao động trong các ngành nông - lâm - ngư nghiệp
- Khu vực II: lao động hoạt động trong ngành công nghiệp, xây dựng.
- Khu vực III: bao gồm lao động trong các ngành dịch vụ.
Các nước có nền kinh tế phát triển, tỉ trọng lao động trong khu vực III rất cao (chiếm khoảng 70%
dân số trở lên), ngược lại các nước đang phát triển còn thấp (chỉ chiếm khoảng 20% dân số). Trên bình
diện tồn cầu hiện nay, hơn 40% dân số hoạt động trong khu vực I, 30% khu vực II và gần 30% ở khu
vực III.
+ Cơ cấu dân số theo trình độ văn hố:
Cơ cấu dân số theo trình độ văn hố phản ánh trình độ dân trí và học vấn của dân cư, là một trong
những tiêu chí để đánh giá chất lượng cuộc sống ở mỗi quốc gia. Trình độ dân trí của dân cư cao là
điều kiện thuận lợi cho sự phát triển, nâng cao năng suất lao động và chất lượng sản phẩm, thúc đẩy
các mặt khác của đời sống xã hội.
Để xác định cơ cấu dân số theo trình độ văn hố, người ta thường dùng 2 tiêu chí: tỉ lệ biết chữ
(số % những người từ 15 tuổi trở lên biết đọc, biết viết) và số năm đến trường (số năm bình quân đến
trường học của những người từ 25 tuổi trở lên).
Hiện nay, trên thế giới có trên 1 tỉ người mù chữ. Tỉ lệ người mù chữ cao nhất là ở các nước Châu
Phi, Nam Á và các nước Ả Rập. Trong khi đó, tại các nước có phát triển, tỉ lệ người biết chữ rất cao, từ
90 đến 100%. Số năm đi học của người dân ở các nước phát triển khá cao, từ 10 – 14 năm, trong khi đó
ở các nước đang phát triển, con số đó chỉ dao động từ 3 - 5 năm.
1.1.2. Các học thuyết dân số
1.1.2.1. Học thuyết quá độ dân số [6, tr.36]
Là học thuyết về sự biến đổi dân số từ tỉ suất gia tăng cao, tỉ suất sinh cao xuống tỉ suất gia tăng
thấp, tỉ suất tử thấp dẫn đến gia tăng dân số thấp.
Học thuyết quá độ dân số dựa trên cơ sở những biến đổi về dân số ở châu Âu vào lúc bắt đầu cuộc

cách mạng cơng nghiệp. Mơ hình xây dựng là dựa trên việc quan sát các biến đổi dân số ở châu Âu là
một mơ hình kinh điển về quá độ dân số. Hiện tượng biến đổi dân số được chia thành 4 giai đoạn:
Giai đoạn 1: từ 1750 – 1800: tỉ suất sinh và tỉ suất tử tương đối cao, gia tăng tự nhiên thấp
(khoảng 0,5% mỗi năm).
Giai đoạn 2: Từ năm 1800 – 1875: tỉ suất sinh tiếp tục tăng cao nhưng tỉ suất chết ngày càng
giảm, dẫn đến tỉ suất gia tăng tự nhiên cao (2%/năm).


Giai đoạn 3: Từ năm 1875 – 1950: tỉ suất sinh giảm và tỉ suất tử tiếp tục giảm đến mức thấp nhất,
tỉ suất gia tăng tự nhiên bắt đầu giảm dần.
Giai đoạn 4: Từ năm 1950 – 1975: tỉ suất sinh và tỉ suất tử đều ở mức độ thấp: tỉ suất gia tăng tự
nhiên thấp và tạo nên ổn định dân số.
Giai đoạn 2 và giai đoạn 3 được gọi là giai đoạn quá độ dân số.
Học thuyết quá độ dân số đã chú ý đến sự thay đổi về tỉ suất sinh và tỉ suất tử ở các giai đoạn khác
nhau của những nước phát triển, khi mà các nước chuyển đổi từ nền kinh tế nông nghiệp truyền thống
sang nền kinh tế công nghiệp và dịch vụ, tức là trải qua thời kì tỉ suất sinh, tỉ suất tử cao sang thời kì tỉ
suất sinh, tỉ suất tử thấp.
Đánh giá về mối quan hệ giữa tiến trình phát triển kinh tế - xã hội với các biến động dân số, các
nhà nhân khẩu học đã rút ra nhận xét là “tất cả các dân tộc trong kỉ nguyên hiện đại đã chuyển từ nền
kinh tế truyền thống sang nền kinh tế công nghiệp lớn trên cơ sở đơ thị hố, hiện đại hố đều chuyển từ
mức sinh và mức chết cao sang mức sinh và mức chết thấp”.
Như vậy, quá độ dân số là giai đoạn nhất thiết phải trải qua, mặc dù thời gian dài ngắn có thể khác
nhau. Theo lí thuyết này, việc giảm mức sinh là q trình đi kèm của cơng nghiệp hố và hiện đại hóa.
Tuy vậy, đối với các nước đang phát triển, dân số tăng rất nhanh, không thể chờ đợi cơng nghiệp hố,
hiện đại hố mà phải chấp nhận chương trình kế hoạch hố gia đình nhằm tác động trực tiếp đến sự gia
tăng dân số.
1.1.2.2. Học thuyết dân số tối ưu [6, tr.40]
Hiện nay có nhiều quốc gia có dân số q đơng khiến việc làm và cuộc sống gặp nhiều khó khăn,
tình trạng đói ăn diễn ra thường xuyên, nạn suy dinh dưỡng trở nên phổ biến. Tuy nhiên, ở một số quốc
gia lại có mật độ dân số không cao, dân cư thưa thớt. Cả hai trường hợp trên đều dẫn đến những khó

khăn trong quá trình phát triển kinh tế - xã hội.
Xuất phát từ những vấn đề trên, nhiều nhà nhân khẩu học đã đề xuất học thuyết “dân số tối ưu”.
Trước khi nghiên cứu dân số tối ưu, cần tìm hiểu thế nào là dân số tối đa.
Dân số tối đa của một quốc gia hay một địa phương là dân số đã đạt đến mức giới hạn không
được vượt qua mức đó, nếu vượt qua dân cư sẽ nhanh chóng lâm vào tình trạng bần cùng, đói khổ.
Hiện nay chỉ cịn một vài nơi trên thế giới có dân số thưa thớt như ở Bắc cực, Nam cực…. Những
nơi này cũng không thuận lợi cho sự phát triển kinh tế - xã hội.
Từ hai hình ảnh tương phản trên, thuyết “dân số tối ưu” ra đời nhằm xây dựng một dân số hợp lí
để có thể phát triển kinh tế - xã hội thuận lợi.
Sự gia tăng dân số khác nhau sẽ kéo theo sự gia tăng nhu cầu tiêu thụ sản phẩm khác nhau. Có hai
cách để giải quyết: Một là phải tìm cách giảm sự gia tăng dân số, hai là phải đẩy mạnh nền sản xuất xã
hội nhằm tạo ra nhiều sản phẩm đáp ứng nhu cầu của dân số.


Nếu sự gia tăng dân số không đi đôi với sự gia tăng sản xuất thì kết quả sẽ vơ cùng tồi tệ, bởi vì
mức sống của con người sẽ nhanh chóng giảm sút.
Sự gia tăng dân số của nhiều quốc gia trên thế giới hiện nay khơng hợp lí. Bởi vì, sự gia tăng dân
số nhanh khiến cho ngân sách quốc gia phải gánh chịu nhiều tốn kém. Chẳng hạn ở Pháp cứ 1% dân số
tăng thêm thì chính phủ phải chi thêm 6,3 – 8% thu nhập quốc dân để đảm bảo mức sống khơng bị sụt
giảm; cịn ở Mĩ cứ 1% dân số tăng thêm thì chính phủ phải chi 2 – 3% ngân sách quốc gia để ổn định
mức sống dân cư.
Đối với các quốc gia đang phát triển, do nền kinh tế kém phát triển, ngân sách quốc gia vốn đã eo
hẹp, sản xuất không có tích luỹ nên dân số tăng lên khơng hợp lí sẽ đẩy nền kinh tế vốn kém phát triển
vào tình trạng khó khăn hơn, tốc độ phát triển kinh tế có thể bằng 0 hoặc âm.
Như vậy, một quốc gia muốn phát triển kinh tế - xã hội một cách thuận lợi thì cần có một dân số
phù hợp, tức là “dân số tối ưu”.
1.2. Các khái niệm về phát triển và chỉ số đo sự phát triển
1.2.1. Khái niệm phát triển
- Tăng trưởng kinh tế:
Tăng trưởng kinh tế là sự tăng lên của tổng sản phẩm quốc dân và tổng sản phẩm quốc nội hoặc

mức tăng của tổng sản phẩm quốc dân hoặc tổng sản phẩm trong nước tính theo đầu người [2, tr.115].
- Phát triển kinh tế:
Theo các nhà kinh tế chính trị học thì sự phát triển là quá trình mà xã hội đạt đến thoả mãn các
nhu cầu về vật chất và tinh thần mà xã hội đó coi là cơ bản. khi nói đến nền kinh tế phát triển là muốn
nhấn mạnh mức độ lớn lên của nền kinh tế và mặt chất lượng [2, tr.115].
Phát triển không chỉ đơn thuần là sự tăng trưởng. Không phải mọi sự tăng trưởng đều dẫn đến sự
phát triển, nhưng khơng có một sự phát triển nào mà lại khơng bao hàm sự tăng trưởng. Ngồi tăng
trưởng, phát triển còn bao hàm nhiều yếu tố khác, trong đó phát triển phải đi kèm sự thay đổi về cơ cấu
kinh tế, lao động, nâng cao chất lượng cuộc sống…
Đặc trưng của sự phát triển kinh tế là sự thay đổi trong cơ cấu nền kinh tế, tức là tăng tỉ trọng
ngành công nghiệp và dịch vụ, đồng thời giảm tỉ trọng của ngành nông nghiệp trong cơ cấu tổng sản
phẩm quốc dân. Từ đó kéo theo việc tăng tỉ lệ người sống trong các đô thị và giảm tỉ lệ người sống ở
nơng thơn.
Qua đó, chúng ta có thể thấy:
- Có một số quốc gia trên thực tế có sự tăng trưởng mà khơng có sự phát triển. Đó là những nước
chọn sự phát triển thuần tuý tức là chỉ chú trọng tới việc tăng thêm về số lượng.
- Ở một vài quốc gia khác tuy không đạt đến sự tăng trưởng nhưng lại thực hiện được công bằng
xã hội tốt hơn, giảm bớt lãng phí để mang lại lợi ích cho người dân.


Thông thường, tăng trưởng và phát triển thường đi đôi với nhau. Khi có sự gia tăng về thu nhập
và sản phẩm theo đầu người thì ít nhiều có sự gia tăng về phúc lợi xã hội. Vì thế khơng thể có sự phát
triển mà khơng có tăng trưởng. Như vậy, đã có phát triển thì chắc chắn có tăng trưởng nhưng có tăng
trưởng chưa chắc đã có phát triển.
1.2.2. Các chỉ số đo sự phát triển
1.2.2.1. Tổng sản phẩm quốc dân (GNP hay GNI) và tổng sản phẩm quốc nội (GDP)
Tổng sản phẩm quốc dân (GNP): là tổng giá trị thị trường của tất cả hàng hoá, dịch vụ tiêu dùng
cuối cùng được tạo ra do một quốc gia ở một khoảng thời gian nhất định (thường là một năm). GNP
không chỉ bao gồm tổng sản phẩm cuối cùng về hàng hoá và dịch vụ được tạo ra bên trong lãnh thổ
một quốc gia mà cịn tính đến các khoản thu nhập do đầu tư ở nước ngoài và các khoản tiền của cơng

nhân từ nước ngồi gửi về, nhưng phải trừ đi giá trị sản phẩm mà nền kinh tế nước đó phải trả cho
người nước ngồi dưới dạng lợi nhuận do việc họ đã đầu tư vào nền kinh tế của nước mình [2, tr.34].
Tổng sản phẩm quốc nội (GDP): là tổng sản phẩm hàng hoá và dịch vụ tiêu dùng cuối cùng mà
một nền kinh tế tạo ra bên trong một quốc gia không phân biệt do người trong nước hay người nước
ngoài làm ra, ở một thời kì nhất định, thường là một năm [2, tr.35].
GDP thường dùng để phân tích cơ cấu kinh tế, tốc độ tăng trưởng của nền kinh tế, trình độ phát
triển và mức sống con người.
1.2.2.2. Kì vọng sống hay tuổi thọ trung bình (Life expectancy):
Kì vọng sống hay tuổi thọ trung bình là số năm trung bình của người sinh ra có khả năng sống
được. Tuổi thọ trung bình khơng tính tới những trường hợp chết khơng bình thường (chết tai nạn, chết
chiến tranh…) [6, tr.98].
Kì vọng sống là một trong những chỉ tiêu để đánh giá trình độ phát triển kinh tế, điều kiện sống,
mức thu nhập, điều kiện y tế, chăm sóc sức khoẻ của một quốc gia, một khu vực….
1.2.2.3. Chỉ số calo bình quân đầu người
Thức ăn là nguồn cung cấp năng lượng cho con người. Theo quy ước, người dùng đơn vị calo để
đo nhu cầu năng lượng và khả năng cung cấp năng lượng cho con người. Theo tổ chức lương thức thế
giới (FAO) thì chính lương thực thực phẩm là nguồn cung cấp năng lượng thiết yếu cho con người.
Những hoạt động sinh hoạt và sản xuất khác nhau đòi hỏi mức cung cấp năng lượng khác nhau. Nhu
cầu năng lượng còn thay đổi theo độ tuổi và giới tính, mức lao động và trọng lượng cơ thể.
Ở các nước công nghiệp phát triển, lượng calo cung cấp cho một người cao gấp 1,5 lần các nước
đang phát triển và vượt nhu cầu năng lượng của cơ thể (khoảng 3500 calo/người/ngày). Lượng calo
cung cấp thực tế ở các nước đang phát triển thấp hơn (khoảng 2600 calo/người/ngày). Ở các nước
chậm phát triển, lượng calo bình quân hàng ngày của một người khoảng 2100 và lại không được phân


phối đều nên số người thiếu dinh dưỡng ngày càng tăng. Hàng triệu trẻ em và người già ở châu Phi vẫn
bị nạn đói đe dọa hàng ngày.
Thiếu thức ăn, suy dinh dưỡng để lại nhiều hậu quả trong đời sống và phát triển của mỗi người,
mỗi quốc gia cũng như tồn thể nhân loại. Ở các nước có thu nhập thấp, 5% số trẻ em dưới 1 tuổi bị
thiếu máu. Tỉ lệ tử vong ở nhóm này rất cao. Thiếu dinh dưỡng thì năng suất lao động giảm, kì vọng

sống thấp.
1.2.2.4. Trình độ biết đọc, biết viết của dân cư
Trình độ học vấn của một nước phản ánh mức độ phát triển của một xã hội cũng như trình độ văn
minh của mỗi quốc gia. Trình độ học vấn cao là điều kiện rất quan trọng để con người phát triển tồn
diện, dễ thích ứng với những biến đổi của trong công nghệ sản xuất cũng như yêu cầu của xã hội. Nhu
cầu về học tập để hiểu biết và theo kịp đà phát triển của xã hội là nhu cầu chính đáng của mỗi cá nhân
và cần thiết cho xã hội.
Để đo trình độ học vấn của một quốc gia người ta thường dùng tỉ lệ phần trăm (%) người biết đọc,
biết viết của dân cư từ 15 tuổi trở lên hoặc dùng chỉ tiêu số năm học trung bình cho một người ở trong
độ tuổi đi học.
Đối với các nước đang phát triển, sản xuất trì trệ, dân số phát triển quá nhanh, chất lượng cuộc
sống còn thấp, cơ sở vật chất nghèo nàn nên việc đầu tư cho giáo dục còn thấp, tỉ lệ người mù chữ cao.
Ngược lại, đối với các nước phát triển, số lượng người mù chữ chiếm tỉ lệ rất thấp (bảng 1.3).

Bảng 1.3. Tỉ lệ biết chữ và số năm đến trường theo nhóm nước, năm 2005
Các nhóm nước

Tỉ lệ người biết chữ (%)

Số năm đi học

Các nước phát triển

>90

11,0

Các nước đang phát triển

70

4,0

Các nước kém phát triển

48

1,9
Nguồn: World Development Indications, 2006

1.2.2.5. Cơ cấu nền kinh tế quốc dân
Cơ cấu nền kinh tế của một nước là một trong những chỉ tiêu đánh giá sự phát triển. Theo cách
phân loại tiêu chuẩn quốc tế của các hoạt động kinh tế thì nền kinh tế hiện đại được cấu thành từ 3 khu
vực sản xuất: nông – lâm – ngư nghiệp (khu vực I), công nghiệp – xây dựng (khu vực II) và dịch vụ
(khu vực III).
Theo số liệu thống kê của nhiều tổ chức trên thế giới thì chỉ tiêu về cơ cấu của nền sản xuất rất
khác nhau giữa các nhóm nước và phụ thuộc vào sự phát triển kinh tế. Ở những nước cơng nghiệp hố
có nền kinh tế phát triển cao, số người lao động trong lĩnh vực nông nghiệp rất thấp. Đối với những


nước đang phát triển thì ngược lại, tỉ lệ lao động nơng nghiệp khá cao, có thu nhập bình qn đầu
người thấp. Ở các nước này, nông nghiệp giữ vị trí then chốt trong nền kinh tế quốc dân.
Ở các nước đang phát triển hiện nay đang diễn ra sự thay đổi cơ cấu trong GDP. Nhiều nước chọn
chiến lược cơng nghiệp hố và thu hút sức lao động ngày càng nhiều vào lĩnh vực công ngjiệp và dịch
vụ.
1.2.1.6. Một số chỉ tiêu đánh giá khác
Ngoài các chỉ tiêu đánh giá sự phát triển đã trình bày ở trên, chúng ta có thể dùng một số chỉ tiêu
sau để đánh giá sự phát triển, đó là các chỉ tiêu về sự thay đổi trong cơ cấu dân cư; tỉ lệ trẻ em đến
trường trong tổng số trẻ em ở độ tuổi đi học; tỉ lệ dân cư đô thị; tốc độ đơ thị hố….
Cũng cần đưa thêm các chỉ số về y tế như số bác sĩ trung bình/vạn dân, số người khám và điều

trị/tổng số dân… để đánh giá trình độ phát triển.

1.3. Mối quan hệ giữa phát triển dân số với sự phát triển kinh tế - xã hội
1.3.1. Sự thống nhất biện chứng giữa sản xuất vật chất và tái sản xuất con người
Nền sản xuất xã hội bao gồm 2 mặt: sản xuất vật chất và tái sản xuất con người. Hai kiểu sản xuất
này có mối quan hệ mật thiết với nhau, có tác động lẫn nhau trong sự thống nhất biện chứng. Sản xuất
vật chất quyết định trực tiếp sự sống của con người, là cơ sở tái sản xuất con người. Sự phát triển sản
xuất vật chất tạo điều kiện đẩy mạnh sự phát triển dân số cả về số lượng cũng như chất lượng. Ngược
lại, tái sản xuất con người là tiền đề của tái sản xuất vật chất, có con người mới có sản xuất; nếu khơng
có tái sản xuất con người thì khơng có sự thay thế, đổi mới, tăng cường sức lao động. Sự phát triển về
số lượng và chất lượng dân số một cách hợp lí thúc đẩy sự phát triển của sản xuất vật chất, đáp ứng
nhu cầu của xã hội. Nếu số dân và tỉ lệ tăng dân số không cân đối với sản xuất vật chất thì sự phát triển
của nền sản xuất xã hội sẽ bị cản trở và kìm hãm.
Hai kiểu sản xuất vật chất và sản xuất bản thân con người trong một nền sản xuất xã hội thống
nhất bao giờ cũng ở thế cân bằng thì xã hội mới phát triển tồn diện và do đó chúng địi hỏi một sự
điều khiển thống nhất.
1.3.2. Quan hệ giữa phát triển dân số và tăng trưởng kinh tế
1.3.2.1. Dân số với phát triển kinh tế
Gia tăng dân số và phát triển kinh tế có mối quan hệ chặt chẽ và tác động qua lại lẫn nhau. Sự
biến động dân số trong từng thời kì ở mỗi quốc gia đều tác động sâu sắc và toàn diện đến mọi lĩnh vực,
trước hết là các hoạt động kinh tế.
Chúng ta biết rằng khi dân số tăng lên thì lực lượng lao động cũng tăng lên với tốc độ thường cao
hơn tốc độ gia tăng dân số. Các nguồn tài nguyên như đất đai, mặt nước, khống sản… đều có hạn. Vì


thế, số lao động trên một đơn vị diện tích đất đai tăng lên. Điều này có thể làm cho tổng sản phẩm tăng
lên nhưng sản phẩm bình quân đầu người, thậm chí là bình qn cho một lao động cũng có thể giảm đi.
Trong q trình sản xuất, nếu số lao động tăng nhanh hơn nhiều so với số vốn vật chất thì lượng
vốn đó phải dàn trải ra cho nhiều lao động, dẫn đến tỉ lệ vốn/lao động giảm xuống. Khi dân số tăng
nhanh có thể làm cho chất lượng vốn con người giảm xuống hoặc ở mức thấp và khó cải thiện được.

Điều này trước hết liên quan đến việc cung cấp không đầy đủ chất dinh dưỡng và chăm sóc y tế cho trẻ
em và cho cả người lao động; trình độ học vấn thấp và phần lớn lao động khơng được đào tạo. Do đó,
năng suất lao động không cao, khiến cho tổng sản phẩm quốc dân tăng chậm.
Đối với yếu tố cơng nghệ, có nhiều lập luận cho rằng quy mô dân số lớn và tăng trưởng nhanh có
thể là sức ép làm nảy sinh các phát minh khoa học và đẩy nhanh tiến bộ công nghệ. Tuy nhiên, tiến bộ
công nghệ cũng cần có thời gian và cần có những đầu tư lớn mà các nước nghèo chưa thể đáp ứng
ngay được.
Từ những lập luận trên có thể thấy rằng: Tăng nhanh dân số ở các nước nghèo là bất lợi cho nền
kinh tế.
Kết luận này có thể được chứng minh cụ thể thông qua mối quan hệ sau:
Tỉ lệ gia tăng GNP/người = tỉ lệ tăng GNP – tỉ suất gia tăng dân số [2, tr.116].
Như vậy để tăng GNP/người thì tỉ lệ tăng GNP phải cao hơn tỉ suất gia tăng dân số. Và việc hạ
thấp tỉ suất gia tăng dân số bao giờ cũng sẽ làm tăng GNP/người. Nếu gia tăng dân số quá nhanh so với
mức tăng trưởng kinh tế sẽ làm giảm mức sống người dân, đồng thời hạ thấp vai trò của nhân tố con
người đối với sự phát triển kinh tế - xã hội, huỷ hoại môi trường thiên nhiên, hệ sinh thái và điều kiện
sống của con người.
Để cuộc sống của mỗi người dân ngày càng được nâng cao cần phải có sự phát triển hài hoà giữa
dân số và phát triển kinh tế - xã hội. Theo tính tốn của tổ chức lương thực và nông nghiệp Liên Hiệp
Quốc (FAO): nếu dân số tăng 1% thì thu nhập quốc dân tăng ít nhất là 4% thì mới đảm bảo việc làm
cho số lao động tăng thêm và giữ mức sống như cũ của dân cư. Khi nền kinh tế phát triển, của cải vật
chất được sản xuất ngày càng nhiều hơn, cuộc sống của con người ngày càng sung túc hơn và lúc đó tỉ
suất gia tăng dân số tự nhiên giảm xuống. Đây là tác động ngược lại của phát triển kinh tế với sự gia
tăng dân số.
Bảng 1.4. Mức tăng dân số trung bình hàng năm ở các nhóm nước (%)
Các nước
1950 - 1960 1960 - 1970
Thu nhập cao
1,2
1,0
Thu nhập trung bình

2,4
2,5
Thu nhập thấp
1,9
2,5

1970 - 1980 1995 - 2000 2002-2005
0,7
0,3
0,3
2,3
1,6
1,3
2,3
2,7
2,5

Nguồn: Nguyễn Minh Tuệ - Giáo trình giáo dục dân số - sức khỏe sinh sản

Có thể thấy rằng ở các nước đang phát triển, gia tăng dân số hàng năm tăng gấp 2 – 3 lần các


nước phát triển, song thu nhập bình quân đầu người kém hàng chục lần thậm chí hàng trăm lần. Năm
1960, mức chênh lệch về GDP/ người ở các nước giàu so với các nước nghèo là 23 lần, đến năm 2005,
khoảng cách này tăng lên 63 lần (bảng 1.4 và 1.5).
Bảng 1.5. GDP bình quân đầu người hàng năm theo nhóm nước (USD)
Các nhóm nước
Thu nhập cao
Thu nhập trung bình
Thu nhập thấp

1950
3.841
625
164

1960
5.197
802
174

1980
9.864
1.521
245

1990
19.790
1.940
320

2000
25.710
1.970
420

2005
32.000
2200
510

Nguồn: Nguyễn Minh Tuệ - Giáo trình giáo dục dân số - sức khỏe sinh sản

Ở Việt Nam, mối quan hệ giữa gia tăng dân số và tăng trưởng kinh tế thể hiện rất rõ qua bảng sau:
Bảng 1.6. Tốc độ tăng trưởng kinh tế và tỉ suất gia tăng dân số Việt Nam
giai đoạn 1995 - 2005
1995 1997 1999 2000 2005
- Tốc độ tăng trưởng kinh tế (%) 9,5
8,2
4,8
6,8
8,4
- Tỉ suất gia tăng dân số (%)
1,65 1,57 1,51 1,36 1,30
GDP/người thực tế (USD/người) 1010 1208 1630 1860 3071
Tốc độ tăng trưởng (%)
100 119,6 161,4 184,2 304,1
Nguồn: Điều tra biến động dân số 1/4/2004, Tính tốn từ Niên giám Thống kê năm 2005.

Bảng 1.7. Tốc độ tăng trưởng kinh tế và tỉ suất gia tăng dân số Việt Nam
phân theo vùng năm 2005
Tốc độ tăng
trưởng
kinh tế 2001 –
2005
(%)
Tồn quốc
Đơng Nam Bộ
Đồng bằng sông Hồng
Đồng bằng sông Cửu Long

Duyên hải Nam Trung Bộ
Tây Ngun
Đơng Bắc
Bắc Trung Bộ
Tây Bắc

7,5
9,1
8,6
6,8
7,8
6,1
6,0
7,8
6,0

Thu nhập
bình qn
đầu
người/năm
(triệu
đồng)
5,5
10,0
6,3
5,7
5,0
4,7
4,6
3,8

3,2

Tỉ lệ bình
quân đầu
người so
với cả
nước (%)

Tỉ suất
gia tăng
dân số
(%)

100
181,8
114,5
103,6
90,9
85,4
83,6
69,1
58,2

1,30
1,32
1,27
1,40
1,34
1,85
1,32

1,33
1,60

Nguồn: Điều tra biến động dân số 1/4/2004, Tính tốn từ Niên giám Thống kê năm 2005.

Ở nước ta, trong suốt hơn thập kỉ vừa qua, việc giảm tỉ suất gia tăng tự nhiên dân số đã góp phần
khơng nhỏ vào q trình tăng trưởng kinh tế và nhờ vậy bình quân thu nhập đầu người ngày càng được
nâng cao (bảng 1.6).
Giữa các vùng kinh tế, mức gia tăng dân số không giống nhau và mức tăng trưởng kinh tế, thu
nhập bình quân đầu người theo các vùng cũng khác nhau. Hai vùng Đông Nam Bộ và Đồng bằng sông


Hồng dân số tăng chậm (1,27% và 1,32%) đã góp phần làm cho tăng trưởng kinh tế tương đối cao
(8,6% và 9,1%) và thu nhập bình quân đầu người cao hơn mức trung bình của cả nước. Các vùng Tây
Bắc, Tây Nguyên, mặc dù đã có tốc độ tăng trưởng kinh tế tương đối cao, song do tỉ suất gia tăng tự
nhiên cịn cao (1,6% và 1,85%) nên bình qn thu nhập đầu người chỉ bằng 58% và 85% so với cả
nước (bảng 1.7).
1.3.2.2. Dân số với lao động, việc làm
Nguồn lao động là vốn quý, là nhân tố của sản xuất ngay cả trong điều kiện sản xuất tự động hố.
Vì thế, người lao động được xem là yếu tố quan trọng nhất của lực lượng sản xuất xã hội. Ngày nay,
khi mà trình độ khoa học kĩ thuật phát triển mạnh, ở các nước tiên tiến đều sử dụng máy móc tự động,
robot làm việc thay thế cho người… nhưng con người vẫn là yếu tố quan trọng nhất trong sản xuất.
Quy mô, cơ cấu và tốc độ phát triển dân số quyết định quy mô, cơ cấu và tốc độ tăng nguồn lao
động. Nếu dân số nhóm tuổi 14 – 59 chiếm tỉ lệ lớn và tăng hàng năm thì sức ép về nhu cầu việc làm
của dân số đối với xã hội ngày càng lớn. Vì vậy, mối quan hệ dân số - việc làm chính là mối quan hệ
dân số - nguồn lao động. Dân số tăng nhanh gây sức ép cho vấn đề việc làm của địa phương. Khi giải
quyết tốt các nhu cầu việc làm của nguồn lao động sẽ có tác dụng tăng thu nhập cá nhân, gia đình và
địa phương, thúc đẩy kinh tế phát triển; từ đó góp phần ổn định xã hội, phát triển văn hoá, giáo dục và
bảo vệ môi trường.
1.3.2.3. Dân số với giáo dục

- Ảnh hưởng của dân số đến giáo dục
Sự thay đổi về quy mô và chất lượng dân số sẽ ảnh hưởng đến số lượng và chất lượng của hệ
thống giáo dục. Ở các nước đang phát triển, khi tỉ lệ tăng dân số cao, cơ cấu dân số trẻ trong khi kinh tế
chậm phát triển, vốn đầu tư cho giáo dục ít sẽ dẫn đến gánh nặng cho sự phát triển của nền giáo dục.
Dân số đơng và tăng nhanh thì số dân đi học cũng đơng và địi hỏi phải mở thêm nhiều trường
lớp, phải đầu tư nhiều và nhanh, cung cấp sách giáo khoa, đồ dùng dạy học, giấy bút và các học phẩm
khác nhiều hơn, nhanh hơn, đào tạo giáo viên và bồi dưỡng cán bộ giáo dục cũng phải tăng lên.
Mặt khác, dân số đông và tăng nhanh sẽ tác động đến quy mô và chất lượng giáo dục thơng qua
chất lượng cuộc sống. Thí dụ, tỉ lệ tăng dân số trên 1% hàng năm trở lên, nhưng sản xuất lương thực
chỉ tăng dưới 2,5% và tổng thu nhập quốc nội chỉ tăng dưới 4% hàng năm, thì mức sống vật chất sẽ
thấp, đời sống sẽ khó khăn, nhiều trẻ em không được tới trường, chất lượng dạy và học sẽ giảm sút, trẻ
em phải bỏ học, nạn mù chữ tăng lên, trường sở không được tu bổ kịp thời.
Dân số tác động đến giáo dục một cách tích cực hoặc tiêu cực là do chiều hướng và tính chất của sự
biến động dân số.
+ Dân số nếu phát triển hợp lí, cân đối thì sẽ trở thành điều kiện rất thuận lợi cho sự phát triển
giáo dục cả về chất lượng cũng như số lượng. Vì dân số phát triển cân đối với của cải do xã hội làm ra, tức