Vận dụng phương pháp dạy học khám phá vào dạy học một số kiến thức chương các định luật bảo toàn vật lí 10 trung học phổ thông

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH

Nguyễn Văn Chỉ

VẬN DỤNG PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC KHÁM
PHÁ VÀO DẠY HỌC MỘT SỐ KIẾN THỨC
CHƯƠNG “CÁC ĐỊNH LUẬT BẢO TỒN” –
VẬT LÍ 10 TRUNG HỌC PHỔ THÔNG

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC

Thành phố Hồ Chí Minh – 2015


BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH

Nguyễn Văn Chỉ

VẬN DỤNG PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC KHÁM
PHÁ VÀO DẠY HỌC MỘT SỐ KIẾN THỨC
CHƯƠNG “CÁC ĐỊNH LUẬT BẢO TỒN” –
VẬT LÍ 10 TRUNG HỌC PHỔ THƠNG

Chun ngành: Lí luận và phương pháp dạy học bộ mơn Vật lí
Mã số: 60 14 01 11

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC

NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC:

TS. PHẠM THẾ DÂN

Thành phố Hồ Chí Minh – 2015


LỜI CAM ĐOAN

Tơi xin cam đoan, đây là cơng trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết quả
nghiên cứu nêu trong luận văn là trung thực và chưa từng cơng bố trong bất kì cơng
trình nào khác.

Tác giả

Nguyễn Văn Chỉ


LỜI CẢM ƠN
Trong quá trình làm luận văn này, tác giả đã nhận được sự giúp đỡ tận tình của
các thầy, cô giáo, một số bạn bè và đồng nghiệp. Tác giả xin được chân thành cảm ơn
những người đã giúp tác giả hoàn thành tốt luận văn này.
Tác giả xin được bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đối với TS. Phạm Thế Dân, người
đã tận tình hướng dẫn, chỉ bảo, giúp đỡ tác giả trong suốt quá trình nghiên cứu và hoàn
thành luận văn.
Tác giả cũng gửi lời cảm ơn tới các thầy, cô trong Tổ Phương pháp dạy học Vật
lí và các thầy cơ giảng dạy trong trường ĐH Sư phạm TP. Hồ Chí Minh đã giúp đỡ
trong q trình học tập, nghiên cứu và hồn thành luận văn.
Tác giả cũng chân thành cảm ơn sự giúp đỡ của Ban Giám hiệu, các thầy, cơ tổ
Vật lí và sự hợp tác của hai lớp 10A4 và 10A5 của trường THPT Bưng Riềng, tỉnh Bà
Rịa – Vũng Tàu trong suốt quá trình tác giả tiến hành thực nghiệm sư phạm.
Mặc dù đã có nhiều cố gắng nhưng luận văn sẽ khơng thể tránh khỏi những

thiếu sót, tác giả ln mong nhận được sự đóng góp ý kiến của thầy, cơ và các đồng
nghiệp.

TP. Hồ Chí Minh, ngày 27 tháng 09 năm 2015
Tác giả

Nguyễn Văn Chỉ


MỤC LỤC
LỜI CAM ĐOAN
LỜI CẢM ƠN
MỤC LỤC
DANH MỤC VIẾT TẮT
DANH MỤC HÌNH
DANH MỤC CÁC BẢNG
MỞ ĐẦU ...................................................................................................................... 1
Chương 1. CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TRẠNG VẬN DỤNG PHƯƠNG
PHÁP DẠY HỌC KHÁM PHÁ TRONG DẠY HỌC VẬT LÍ
Ở TRƯỜNG THPT HIỆN NAY .............................................................. 5
1.1. Một số định hướng của việc đổi mới phương pháp dạy học Vật lí THPT
hiện nay .............................................................................................................. 5
1.1.1. Định hướng chung của giáo dục phổ thông ................................................... 5
1.1.2. Một số định hướng về phương pháp, hình thức tổ chức dạy học và
đánh giá kết quả học tập ................................................................................. 5
1.1.3. Những định hướng chung của việc đổi mới q trình dạy học Vật lí
bậc THPT ....................................................................................................... 6
1.2. Phương pháp dạy học khám phá .......................................................................... 7
1.2.1. Đặt vấn đề ...................................................................................................... 7
1.2.2. Khái niệm phương pháp dạy học khám phá .................................................. 7

1.2.3. Mục tiêu của dạy học theo phương pháp dạy học khám phá ........................ 8
1.2.4. Cấu trúc của phương pháp dạy học khám phá ............................................... 9
1.2.5. Nhiệm vụ khám phá – đặc trưng của phương pháp dạy học khám
phá ................................................................................................................ 10
1.2.6. Quy trình thiết kế một NVKP và một số ví dụ về các NVKP ..................... 12
1.2.7. Tổ chức dạy học khám phá (bố trí lớp học)................................................. 14
1.2.8. Phương pháp thực hiện dạy học khám phá .................................................. 15
1.2.9. Những ưu việt và hạn chế của phương pháp dạy học khám phá ................. 16


1.3. Phương pháp dạy học khám phá với việc phát huy tính tích cực học tập
của học sinh ...................................................................................................... 17
1.3.1. Khái niệm tính tích cực................................................................................ 17
1.3.2. Sự cần thiết phải phát huy tính tích cực học tập của học sinh..................... 18
1.3.3. Một số biện pháp phát huy tính tích cực của học sinh trong dạy học
Vật lí theo phương pháp dạy học khám phá ................................................ 19
1.4. Phương pháp dạy học khám phá với việc phát triển năng lực tư duy của
học sinh ............................................................................................................. 20
1.4.1. Khái niệm tư duy ......................................................................................... 20
1.4.2. Sự cần thiết phải phát triển năng lực tư duy của học sinh ........................... 21
1.4.3. Một số biện pháp phát triển năng lực tư duy của học sinh trong dạy
học Vật lí theo phương pháp dạy học khám phá.......................................... 22
1.5. Thực trạng vận dụng phương pháp dạy học khám phá và biện pháp tăng
cường vận dụng phương pháp dạy học khám phá trong dạy học Vật lí
ở trường THPT hiện nay. ................................................................................. 22
1.5.1. Nội dung và phương pháp điều tra thực trạng vận dụng phương
pháp dạy học khám phá trong dạy học Vật lí ở trường THPT ..................... 22
1.5.2. Biện pháp tăng cường vận dụng phương pháp dạy học khám phá
trong dạy học Vật lí ở trường THPT hiện nay ............................................. 27
1.6. Kết luận của chương 1 ....................................................................................... 28

Chương 2. XÂY DỰNG TIẾN TRÌNH DẠY HỌC MỘT SỐ KIẾN THỨC
CHƯƠNG “CÁC ĐỊNH LUẬT BẢO TỒN” – VẬT LÍ 10
THPT THEO PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC KHÁM PHÁ ................. 29
2.1. Mục tiêu dạy học của chương “Các định luật bảo toàn” – Vật lí 10
THPT ................................................................................................................ 29
2.2. Phân tích cấu trúc nội dung chương “Các định luật bảo tồn” – Vật lí
10 THPT ........................................................................................................... 30
2.2.1. Nội dung và thời lượng ................................................................................ 30
2.2.2. Sơ đồ cấu trúc nội dung ............................................................................... 30


2.2.3. Tiến trình xây dựng kiến thức thức trong các bài học của chương
“Các định luật bảo toàn” trong SGK Vật lí 10 THPT.................................. 31
2.2.4. Các kiến thức cơ bản ................................................................................... 34
2.3. Đặc điểm của quá trình dạy học chương “Các định luật bảo toàn” ở
trường THPT hiện nay...................................................................................... 36
2.4. Các nhiệm vụ khám phá và tiến trình dạy học các bài học của chương
“Các định luật bảo toàn” - Vật lí 10 THPT ..................................................... 37
2.4.1. Các nhiệm vụ khám phá của các bài học ..................................................... 37
2.4.2. Tiến trình dạy học các bài học ..................................................................... 42
2.5. Kết luận của chương 2 ....................................................................................... 65
Chương 3. THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM .................................................................. 67
3.1. Mục đích và nhiệm vụ của TNSP ...................................................................... 67
3.1.1. Mục đích của TNSP ..................................................................................... 67
3.1.2. Nhiệm vụ của TNSP .................................................................................... 67
3.2. Đối tượng, thời gian và địa điểm TNSP............................................................. 68
3.2.1. Đối tượng TNSP .......................................................................................... 68
3.2.2. Thời gian và địa điểm TNSP ....................................................................... 68
3.3. Phương pháp TNSP ............................................................................................ 68
3.4. Phân tích và đánh giá kết quả TNSP .................................................................. 69

3.4.1. Tiêu chí để đánh giá..................................................................................... 69
3.4.2. Diễn biến quá trình TNSP ........................................................................... 71
3.4.3. Kết quả TNSP .............................................................................................. 75
3.5. Kết luận của chương 3 ....................................................................................... 80
KẾT LUẬN .................................................................................................................. 82
TÀI LIỆU THAM KHẢO........................................................................................... 84
PHỤ LỤC ....................................................................................................................... i


DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT

Chữ viết đầy đủ

Chữ viết tắt
ĐC

Đối chứng

GV

Giáo viên

HS

Học sinh

Nxb

Nhà xuất bản

NVKP

Nhiệm vụ khám phá

PPDH

Phương pháp dạy học

PPDHKP

Phương pháp dạy học khám phá

THPT

Trung học phổ thông

TN

Thực nghiệm

TNSP

Thực nghiệm sư phạm

SGK

Sách giáo khoa

VD

Ví dụ


DANH MỤC CÁC BẢNG

Bảng

Trang

Bảng 1. 1. Bảng kết quả điều tra ...................................................................................23
Bảng 3. 1. Bảng so sánh tần số điểm kiểm tra............................................................... 76
Bảng 3. 2. Bảng so sánh tần suất điểm kiểm tra ............................................................ 77
Bảng 3. 3. Bảng so sánh tần suất tích lũy điểm kiểm tra............................................... 78
Bảng 3. 4. Bảng giá trị trung bình ................................................................................. 79
Bảng 3. 5. Bảng thống kê cho các nhóm ....................................................................... 80
Bảng 3. 6. Kết quả phép kiểm định t ............................................................................. 80


DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ

Biểu đồ

Trang

Biểu đồ 3. 1. Biểu đồ tần số điểm kiểm tra ................................................................... 77
Biểu đồ 3. 2. Biểu đồ phân bố tần suất điểm kiểm tra................................................... 78
Biểu đồ 3. 3. Biểu đồ phân bố tần suất tích lũy điểm kiểm tra ..................................... 78


DANH MỤC CÁC HÌNH VẼ

Hình

Trang

Hình 1. 1. Cấu trúc phương pháp dạy học khám phá ......................................................9
Hình 1. 2. Con đường làm xuất hiện tư duy ở học sinh ................................................21
Hình 2. 1. Sơ đồ cấu trúc chương “Các định luật bảo toàn” .........................................30


1

MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
Để nâng cao chất lượng giáo dục nói chung, giáo dục phổ thơng nói riêng, có
rất nhiều vấn đề cần phải giải quyết đối với toàn cầu và ở mỗi quốc gia như: mục tiêu
giáo dục, hệ thống giáo dục, triết lí giáo dục… Nói như vậy khơng có nghĩa là phải
chờ đổi mới các vấn đề vĩ mơ giải quyết xong mới có thể đổi mới việc dạy và học, vì
trước tiên chất lượng giáo dục được quyết định trực tiếp bởi các q trình giáo dục vi
mơ, nghĩa là quyết định trực tiếp bởi chất lượng dạy và học các môn học [23].
Có thể khẳng định rằng, trong bối cảnh giáo dục Việt Nam hiện nay người giáo
viên có thể làm được cho học sinh, cho xã hội nhiều điều có ích hơn rất nhiều so với
việc chỉ truyền đạt một hệ thống kiến thức định sẵn luôn giới hạn và thiếu tính cập
nhật. Nếu làm được như thế thì ngồi lương tâm, trách nhiệm, kinh nghiệm, giáo viên
còn cần cập nhật những hiểu biết về các vấn đề tổ chức dạy học mà những năm gần
đây đang có những thay đổi về các quan niệm một cách cơ bản. Đây là cơ sở cần thiết
để giáo viên chủ động đổi mới việc dạy học của mình một cách có hiệu quả.
Ngày nay, con người là nhân tố chính trong việc thúc đẩy sự phát triển của xã
hội, trong đó tri thức là yếu tố quan trọng, đóng vai trị quyết định. Với nhu cầu ngày
càng cao của xã hội, đòi hỏi giáo dục phải có những bước tiến quan trọng nhằm đào

tạo những chủ nhân tương lai của đất nước để đáp ứng và đón đầu sự phát triển của đất
nước trong sự hội nhập hiện nay. Việc cải cách giáo dục đang dần thay đổi, lấy vai trò
người học làm trung tâm, nhằm phát triển năng lực bản thân, tự giải quyết vấn đề
nhằm đáp ứng nhu cầu của xã hội. Với phương pháp dạy học mới, giáo viên sẽ định
hướng cho học sinh tự tìm hiểu kiến thức, qua đó sẽ khắc phục lối truyền thụ kiến
thức một chiều, ghi nhớ máy móc của học sinh. Từ đó sẽ phát huy được tính tích
cực, chủ động sáng tạo và vận dụng kiến thức, kỹ năng của người học.
Vật lí là môn khoa học thực nghiệm gắn liền với thực tiễn, vì vậy trong quá
trình dạy học, người giáo viên có thể chia sẻ những kiến thức Vật lí nhằm giải quyết
các vấn đề thực nghiệm, giải thích các hiện tượng trong cuộc sống. Thông qua quá


2

trình này, tạo điều kiện kích thích sự tị mị, ham hiểu biết của học sinh, từ đó giúp các
em từng bước tìm hiểu và nghiên cứu Vật lí. Vì vậy, q trình giảng dạy Vật lí ở
nhà trường phổ thơng khơng chỉ là q trình truyền thụ kiến thức của thầy cho trị,
mà là q trình tương tác giữa thầy và trị nhằm đạt đến chân lí.
Xuất phát từ những lý do trên, tôi lựa chọn đề tài: “Vận dụng phương pháp
dạy học khám phá vào dạy học một số kiến thức chương “Các định luật bảo
toàn” – Vật lí 10 trung học phổ thơng”
2. Mục đích nghiên cứu
Nghiên cứu vận dụng phương pháp dạy học khám phá vào dạy học một số
kiến thức chương “Các định luật bảo tồn” – Vật lí 10 THPT, nhằm phát huy tính
tích cực học tập và góp phần phát triển năng lực tư duy của học sinh.
3. Đối tượng và khách thể nghiên cứu
- Đối tượng nghiên cứu: Quá trình dạy học một số kiến thức chương “Các
định luật bảo toàn” – Vật lí 10 THPT.
- Khách thể nghiên cứu: Học sinh lớp 10 ban Cơ bản trong quá trình học
tập chương “Các định luật bảo toàn” ở trường THPT.

4. Phạm vi nghiên cứu
Vận dụng phương pháp dạy học khám phá vào dạy học một số kiến thức
chương “Các định luật bảo tồn” – Vật lí 10 ban Cơ bản và tiến hành thực nghiệm ở
trường THPT.
5. Giả thuyết khoa học
Nếu vận dụng phù hợp phương pháp dạy học khám phá vào dạy học một
số kiến thức chương “Các định luật bảo tồn” – Vật lí 10 THPT thì có thể phát huy
được tính tích cực học tập và góp phần phát triển năng lực tư duy của học sinh.
6. Nhiệm vụ nghiên cứu
- Tìm hiểu về phương pháp dạy học tích cực, phương hướng đổi mới dạy học ở
phổ thơng nói chung và mơn Vật lí nói riêng.


3

- Tìm hiểu về phương pháp dạy học khám phá.
- Tìm hiểu và xác định mục tiêu dạy học chương “Các định luật bảo tồn” Vật lí 10 THPT.
- Tìm hiểu thực trạng phương pháp dạy học nói chung và việc vận dụng phương
pháp dạy học khám phá đối với chương “Các định luật bảo tồn” - Vật lí 10 ban Cơ
bản ở một số trường THPT.
- Soạn thảo tiến trình dạy học một số kiến thức chương “Các định luật bảo
tồn” - Vật lí 10 THPT theo phương pháp dạy học khám phá.
- Tiến hành thực nghiệm sư phạm ở trường THPT để đánh giá mức độ khả thi
và tính hiệu quả của tiến trình dạy học đã thiết kế.
7. Phương pháp nghiên cứu
7.1. Phương pháp nghiên cứu lí luận
- Đọc và nghiên cứu tài liệu về phương pháp dạy học khám phá (định nghĩa,
đặc điểm, phân loại, tiến trình dạy học,…) cũng như việc sử dụng các phương tiện
dạy học trong dạy học Vật lí.
- Nghiên cứu chương trình, SGK, sách GV, sách bài tập … để xác định nội

dung, cấu trúc logic của các kiến thức mà học sinh cần nắm vững trong chương “Các
định luật bảo tồn” – Vật lí 10 THPT.
7.2. Phương pháp điều tra, khảo sát
- Điều tra thực trạng phương pháp dạy học chương “Các định luật bảo tồn” –
Vật lí 10 THPT ở một số trường phổ thông.
- Điều tra thực trạng phương pháp dạy học nói chung và việc vận dụng phương
pháp dạy học khám phá đối với chương “Các định luật bảo tồn” Vật lí 10 ban Cơ bản
ở một số trường THPT.
- Khảo sát ý kiến của giáo viên, học sinh đối với việc vận dụng phương pháp
dạy học khám phá.


4

7.3. Phương pháp thực nghiệm sư phạm
Thực nghiệm dạy học một số kiến thức chương “Các định luật bảo toàn”
– Vật lí 10 THPT và xử lý kết quả thu được bằng phương pháp thống kê tốn học.
8. Đóng góp của đề tài
- Về mặt lý luận
Góp phần khẳng định khả năng vận dụng phương pháp dạy học khám phá
trong dạy học Vật lý ở trường THPT.
- Về mặt thực tiễn
+ Thiết kế được tiến trình tổ chức dạy học một số kiến thức chương
“Các định luật bảo toàn” – Vật lí 10 THPT theo phương pháp dạy học khám phá.
+ Đề xuất một số biện pháp để tăng cường việc vận dụng phương pháp dạy
học khám phá trong dạy học Vật lí.
9. Cấu trúc của luận văn
Luận văn gồm phần mở đầu, ba chương nội dung, phần kết luận, danh mục tài liệu
tham khảo và phụ lục.
Ba chương của luận văn có tên là:

• Chương 1: Cở sở lí luận và thực trạng vận dụng phương pháp dạy học khám
phá trong dạy học Vật lí ở trường THPT hiện nay
• Chương 2: Xây dựng tiến trình dạy học một số kiến thức chương “Các định luật
bảo toàn” - Vật lí 10 THPT theo phương pháp dạy học khám phá.
• Chương 3: Thực nghiệm sư phạm


5

Chương 1. CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TRẠNG VẬN DỤNG PHƯƠNG PHÁP
DẠY HỌC KHÁM PHÁ TRONG DẠY HỌC VẬT LÍ Ở
TRƯỜNG THPT HIỆN NAY
1.1. Một số định hướng của việc đổi mới phương pháp dạy học Vật lí THPT hiện
nay
1.1.1. Định hướng chung của giáo dục phổ thông
Tại khoản 2, Điều 28 Luật Giáo dục quy định: “Phương pháp giáo dục phổ thơng
phải phát huy tính tích cực, tự giác, chủ động của HS; phù hợp với đặc điểm của từng
lớp học, môn học; bồi dưỡng phương pháp tự học, rèn luyện kĩ năng vận dụng kiến
thức vào thực tiễn; tác động đến tình cảm, đem lại niềm vui, hứng thú học tập cho học
sinh”.
1.1.2. Một số định hướng về phương pháp, hình thức tổ chức dạy học và đánh giá
kết quả học tập
 Định hướng về phương pháp: GV cần vận dụng các phương pháp dạy học
truyền thống một cách linh hoạt, đồng thời từng bước vận dụng các phương pháp dạy
học hiện đại như phương pháp dạy học hợp tác – phương pháp dạy học cùng tham gia,
phương pháp dạy học giải quyết vấn đề, phương pháp dạy học khám phá, mơ hình
“Project based learning”, mơ hình IBL… nhằm giúp học sinh biết cách tự học, biết
cách hợp tác trong q trình tự học; tích cực, chủ động, sáng tạo trong việc phát hiện
và giải quyết vấn đề vừa có những kiến thức cần thiết, vừa rèn luyện được các năng
lực hành động [1].

 Định hướng về hình thức tổ chức dạy học: Nên áp dụng các hình thức tổ chức
dạy học một cách linh hoạt, phối hợp dạy học cá nhân và dạy học theo nhóm nhỏ, theo
lớp; phối hợp dạy học ở trong và ngoài lớp, ở nhà trường và ở hiện trường [1].
 Định hướng về đánh giá kết quả học tập [1]:
- Yêu cầu việc đánh giá là phải toàn diện, khách quan, chính xác và có tác dụng
điều chỉnh hoạt động dạy học, động viên sự cố gắng học tập của HS.
- Để tránh việc kiểm tra kiến thức theo cách ghi nhớ máy móc và tạo nên sự


6

thống nhất về đánh giá trên cả nước, sẽ tiến tới xây dựng hệ thống chuẩn về kiến thức
và kĩ năng của bộ môn là cơ sở cho việc đánh giá.
- Các yêu cầu của chương trình cần được đánh giá phải bao gồm kiến thức, kĩ
năng, các phẩm chất nhân cách khác. Tuy vậy, trước hết nên tập trung vào đánh giá về
kiến thức và kĩ năng bằng cách bố trí hai yêu cầu này trong tất cả các lần kiểm tra.
- Các bài kiểm tra cần tạo điều kiện để HS bộc lộ các năng lực như: năng lực xử
lí thơng tin, năng lực giải quyết vấn đề, năng lực sáng tạo, năng lực tự đánh giá…
- Cần kết hợp các loại hình kiểm tra, đánh giá: trắc nghiệm tự luận và trắc
nghiệm khách quan…
- Đánh giá bao gồm đánh giá của lực lượng giáo dục (thầy cô, bạn bè…) và tự
đánh giá .
1.1.3. Những định hướng chung của việc đổi mới q trình dạy học Vật lí bậc
THPT
- Sử dụng phương pháp dạy học truyền thống trên tinh thần áp dụng một số ý
tưởng của chiến lược dạy học hiện đại nhằm phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo
của học sinh.
- Dạy học bằng hoạt động và thông qua hoạt động của học sinh
- Tăng cường học tập cá nhân phối hợp một cách hài hịa với các hình thức học
tập hợp tác.

- Coi trọng việc bồi dưỡng phương pháp tự học.
- Coi trọng việc rèn luyện kĩ năng tư duy, chiếm lĩnh tri thức trong quá trình dạy
học.
- Nghiên cứu đổi mới thực hành thí nghiệm và sử dụng thí nghiệm trong dạy
học.
Dựa vào những định hướng trên, đặc biệt là tinh thần áp dụng linh hoạt các yếu
tố trong các mơ hình dạy học tích cực vào phương pháp dạy học truyền thống một
cách thích hợp nhất, trong luận văn này tác giả đã kết hợp phương pháp dạy học khám


7

phá với các phương pháp dạy học truyền thống ở mức phù hợp với đối tượng học sinh
để phát huy tính tự lực, phát triển kĩ năng tự chiếm lĩnh kiến thức và nâng cao chất
lượng kiến thức của học sinh [2].
1.2. Phương pháp dạy học khám phá
1.2.1. Đặt vấn đề
Đây chưa hẳn là một phương pháp dạy học mới bởi vì ở nhiều nơi, nhất là một số
trường đại học ở nước ta thường sử dụng phương pháp giải quyết tình huống, đó cũng
là một dạng của dạy học – khám phá. Song thực hiện nó ở trường phổ thơng thì chưa
mấy giáo viên làm. Thực ra phương pháp dạy học khám phá tuyệt nhiên không chỉ là
để khắc phục tính thời gian ở phương pháp dạy học nêu vấn đề, mà bản thân nó có cấu
trúc riêng, những ưu việt riêng và đặc biệt là nó đi kèm với cải cách, trang bị các
phương tiện dạy học. Chính yếu tố cuối cùng đã gây ra nhiều tranh cãi trong giới các
nhà giáo ở nước ta. Một số người cho rằng ở điều kiện của ta chưa thể thực hiện
phương pháp dạy học khám phá được bởi vì số lượng học sinh trong lớp quá đông, bàn
ghế nặng nề, phương tiện máy móc thiếu thốn… Ta sẽ cịn nhắc lại vấn đề này sau.
1.2.2. Khái niệm phương pháp dạy học khám phá
Ngay cái tên của phương pháp đã không làm chúng ta nhầm lẫn với các phương
pháp truyền thống, bởi vì khái niệm “khám phá” đã nói lên tất cả. Khám phá trong học

tập có nghĩa là người học sinh phải tích cực, tự lực tìm tịi trước một nhiệm vụ học tập,
sáng tạo trong lời giải. Có những nhiệm vụ học tập mà trong đó học sinh có lời giải
đúng, lời giải sai và cũng có những khám phá cho lời giải hay, lời giải chưa hay, song
điều đó khơng quan trọng, bởi vì “học là học cách học”. Con đường đi sai lầm cũng là
một bài học lớn. Trong phương pháp này, vai trò chỉ đạo của người giáo viên được thể
rất rõ ràng. Những nhiệm vụ học tập mà người giáo viên đưa ra phải được học sinh
chấp nhận và giải quyết sau một thời gian làm việc tích cực. Tuy nhiên,nhiệm vụ học
tập này khơng cần thiết phải xây dựng thành tình huống có vấn đề bởi vì đó là những
nhiệm vụ nho nhỏ, khơng bao trùm toàn bộ bài giảng, mà chúng rải rác trong suốt một
tiết học. Chính vì thế mà thời gian dành cho một “khám phá” không nhiều. Đặc trưng


8

này cho thấy sự khác nhau của dạy học khám phá ở phổ thơng khác với dạy học giải
quyết tình huống về mức độ nội dung.
Đặc trưng thứ hai của phương pháp dạy học khám phá là sự chủ động làm việc
tập thể của học sinh. Đứng trước mỗi nhiệm vụ học tập, tất cả học sinh đều phải làm
việc bằng cách trao đổi, tranh luận, bổ sung cho nhau để có câu trả lời tốt nhất trong
khả năng của chúng chứ không phải chỉ một vài học sinh khá giỏi làm việc như
phương pháp dạy học truyền thống.
Đặc trưng thứ ba của phương pháp này là khái niệm “khám phá” còn được hiểu
cấp độ người dạy. Với nội dung khám phá đòi hỏi như trên, với cách tổ chức khám phá
thật linh hoạt và phong phú, người thầy cũng tự tìm tịi cho mình một bài dạy sinh
động, phù hợp với đối tượng. Ở mức độ nào đó, thầy cũng “khám phá”.
Vậy, có thể hiểu PPDHKP là PPDH mà trong đó người giáo viên chế tác các
nhiệm vụ học tập (nhiệm vụ khám phá) mang tính tình huống, được bố trí xen kẽ, phù
hợp với nội dung bài học để học sinh tự giải quyết nhanh trong một thời gian ngắn
(khoảng 2 – 3 phút). Lời giải của các nhiệm vụ khám phá có thể coi như những mắc
xích nối các phần nội dung của bài học [16].

1.2.3. Mục tiêu của dạy học theo phương pháp dạy học khám phá
Một trong những mục tiêu quan trọng của dạy học theo phương pháp dạy học
khám phá là sự phát triển của việc học tự định hướng và rèn kĩ năng. Bằng việc được
mời tham gia vào quá trình học tập, học sinh cũng được mời chịu trách nhiệm về việc
học của mình, dẫn đến và gia tăng kĩ năng tự định hướng học tập. Như vậy, dạy học
theo phương pháp dạy học khám phá có mục tiêu giúp học sinh [23]:
- Năng động, tích cực trong mọi việc của đời sống
- Thích nghi và tham gia vào q trình thay đổi chính mình
- Vận dụng khả năng giải quyết các nhiệm vụ khám phá vào các tình huống
phức hợp, có thực trong thực tiễn
- Phát triển tư duy phê phán và sáng tạo


9

- Chấp nhận những quan điểm khác nhau
- Cộng tác hiệu quả trong nhóm
- Nhận ra ưu, nhược điểm của phương pháp học
- Giao tiếp hiệu quả
- Đề cao sự tự học
- Bổ sung kiến thức cơ bản
- Rèn luyện khả năng lãnh đạo
1.2.4. Cấu trúc của phương pháp dạy học khám phá
Thực chất đây là phương pháp dạy học nêu vấn đề thu gọn cả về nội dung, hình
thức và thời gian. Thu gọn hình thức có nghĩa là vấn đề được giao thẳng cho học sinh
(trực tiếp trao nhiệm vụ), khơng xây dựng tình huống, khơng nhất thiết yêu cầu học
sinh đặt giả thuyết và đôi khi giai đoạn “vận dụng” cũng là một dịp tốt cho học sinh
“khám phá”. Nếu chỉ để ý đế tiến trình bài học thì cấu trúc của một giờ học khám phá
được biểu diễn ở sơ đồ khối sau:

Hình 1. 1. Cấu trúc phương pháp dạy học khám phá


10

Giờ học được tiến triển bình thường theo ý đồ tổ chức của giáo viên: giáo viên
nghiên cứu nội dung bài học để giảng dạy, đưa kiến thức kĩ năng đến cho học sinh
(theo cách đã lựa chọn: diễn giảng, thí nghiệm…). Có điều đặc biệt ở đây là giáo viên
chuẩn bị sẵn các tình huống (nhiều hay ít tùy theo bài) để học sinh giải quyết. Các tình
huống sẽ được bố trí tại giai đoạn nào của bài giảng là tùy thuộc giáo viên lựa chọn.
Kết quả giải quyết các tình huống là cơ sở để bài học tiếp tục. Tuy chỉ đơn giản như
vậy song việc tổ chức dạy học như vậy đã thay đổi bản chất của phương pháp dạy học
bởi các nhiệm vụ khám phá được quy định chặt chẽ cả về hình thức, nội dung và cách
giáo viên quản lí khám phá của học sinh. Tên “Phương pháp dạy học khám phá” xuất
phát từ đó và “nhiệm vụ khám phá” là đặc trưng của phương pháp này [16].
1.2.5. Nhiệm vụ khám phá – đặc trưng của phương pháp dạy học khám phá
1.2.5.1. Định nghĩa
Nhiệm vụ khám phá (NVKP) là một tình huống do giáo viên đặt ra dưới dạng
một câu hỏi hay một yêu cầu cho học sinh (cá nhân hoặc nhóm) có khả năng giải quyết
nhanh bằng sự nỗ lực cao tại một thời điểm nào đó trong một giờ học mà lời giải đúng
sẽ kết nối nội dung tiếp theo của bài giảng [17].
1.2.5.2. Mục đích của NVKP
Các NVKP, với những yêu cầu riêng, ngoài việc để học sinh học được kiến thức
mới, mở rộng và tinh lọc kiến thức mà chủ yếu nhằm vào ý đồ học tập cho học sinh
nhanh, nhạy tiếp nhận và giải quyết các tình huống học tập.
1.2.5.3. Những yêu cầu của NVKP
NVKP là một câu hỏi hay một yêu cầu (gọi chung là một câu hỏi) song nó khơng
phải là một câu hỏi thơng thường như giáo viên vẫn thường thực hiện xen kẽ cho bài
giảng đỡ nhàm chán mà là một câu hỏi loại 3 (xem phụ lục 8) , một tình huống được
giáo viên chuẩn bị trước trong giáo án từ nội dung đến câu chữ, với độ khó sao cho với

sự tích cực tư duy trong thời gian ngắn (2 – 3 phút), đa số học sinh có thể giải quyết
được.
Về nội dung của NVKP: NVKP phải là một tình huống xuất hiện trên con đường


11

tiến triển của bài học, là một bộ phận cấu thành của bài học. Nó nhằm bổ sung hoặc
làm rõ thêm cho nội dung mà trong khuôn khổ SGK, tác giả khơng thể trình bày hết
(vận dụng vào thực tế, giải thích hiện tượng, giải thích hình vẽ, phán đốn kết quả một
thí nghiệm, giải thích đồ thị). Điều này cần ở sự nghiên cứu kĩ SGK mới có thể khai
thác được. Cũng có thể khai thác NVKP ở khía cạnh phương pháp dạy học: Cho học
sinh khám phá điều mà SGK trình bày (học sinh đóng SGK lại để phán đoán).
Nhiều NVKP mà lời giải chỉ là một ý tưởng (ý tưởng cho một thí nghiệm đơn
giản, ý tưởng cho hướng giải quyết một bài toán, ý tưởng vận dụng kiến thức…).
Về hình thức của NVKP: Như trên đã nói, NVKP được cấu trúc dưới dạng một
câu hỏi hoặc một mệnh lệnh. Các yêu cầu đó có thể kèm theo một bức tranh, một đoạn
phim, một câu chuyện thực tế… Tuy nhiên các NVKP thỏa mãn một yêu cầu quan
trọng: sau một thời gian ngắn, đa số học sinh (hoặc ít nhất một học sinh) có thể giải
quyết được. Rất khó nói về độ khó của một NVKP, điều này phải dựa vào kinh nghiệm
và cảm nhận của giáo viên đối với đối tượng mình dạy song chú ý 2 vấn đề: 1.NVKP
không thể là một câu đố (để học sinh rơi vào tình huống bế tắc); 2. Trong NVKP phải
chứa đựng những gợi ý “ngầm” để làm dễ hóa cho học sinh. Chính vì vậy nên NVKP
phải được chuẩn bị trước, không viết dài nhưng đủ gợi ý, vấn đề đưa ra có đầu có đi,
câu từ rõ ràng, khơng cần bóng bẩy, ví von khó hiểu. Tránh viết quá ngắn “tại sao thế
này, tại sao thế kia”. Nhìn về hình thức, các NVKP có vẻ viết hơi dài song nó cần phải
như vậy để tình huống được rõ ràng, không đột ngột, để học sinh tiếp cận ngay được
và giải quyết nó trong thời gian ngắn, đó chính là sự khác nhau giữa NVKP và một câu
hỏi thông thường.
- NVKP cần được định hướng rõ ràng cho ý đồ phát triển tư duy. Có nhiệm vụ

nhằm mở rộng kiến thức để học sinh tập thao tác các hoạt động như phân tích, trừu
tượng hóa, so sánh… có nhiệm vụ nhằm rèn luyện đọc hiểu nhanh (đọc SGK), có
nhiệm vụ địi hỏi tư duy thí nghiệm, đọc đồ thị hoặc tư duy ngôn ngữ. Các kiểu nhiệm
vụ này phải được thay đổi để mang tính phát triển đồng đều song cái chính là khơng
nhàm chán.
- NVKP phải hấp dẫn về nội dung và phong phú về cách giao nhiệm vụ. Khác


12

với dạy học tình huống hay dạy học nêu vấn đề, trong đó phải dành thời gian dẫn dắt
học sinh hoặc giải thích để học sinh hiểu sự việc, tình huống và chấp nhận tình huống,
ở phương pháp này các NVKP được giao thẳng cho học sinh để giải quyết (khẩn
trương) vì thế cần chọn tình huống hấp dẫn và ln thay đổi cách trao nhiệm vụ. Tình
huống có hấp dẫn thì học sinh nhanh chóng bị lơi kéo vào nhiệm vụ và hoạt động tích
cực. Có những cách trao nhiệm vụ cho học sinh như: đơn giản nhất là nói, có thể in
sẵn giấy phát cho học sinh, có thể vẽ hình sẵn cho học sinh khám phá, chiếu một đoạn
phim và đưa yêu cầu làm việc, có thể có một câu đố mở…
1.2.6. Quy trình thiết kế một NVKP và một số ví dụ về các NVKP
1.2.6.1. Quy trình
Các NVKP có u cầu riêng như trên, vì vậy cần có một quy trình thiết kế rõ
ràng. Tuy nhiên khơng có một quy trình nào mà cứ theo đó, người ta đưa ra ngay một
NVKP hợp lí và hấp dẫn mà cần sự linh hoạt, kinh nghiệm và sáng tạo của giáo viên.
Quy trình chỉ hỗ trợ cho giáo viên, nhất là những giáo viên ít kinh nghiệm có thể hoàn
thành một NVKP. Điều kiện cần thiết trước tiên là: khi nghiên cứu bài dạy, luôn
thường trực một câu hỏi: “Chỗ này có thể cho học sinh làm gì?”.
 Tìm vị trí thích hợp trong bài để đưa ra NVKP. Có thể có những khả năng như:
- Giải thích một sự việc, hiện tượng để mở đầu bài giảng
- Đề xuất một ý tưởng cho một thí nghiệm đơn giản
- Giải thích một hình vẽ trong SGK mà nội dung là đọc hiểu đoạn kiến thức có

liên quan
- Mối quan hệ giữa vật lí và các mơn học khác (Tốn, Sinh, Hóa học…)
- Vận dụng kiến thức mới học giải thích hiện tượng hoặc tìm kiếm ứng dụng
trong thực tế đã có rồi giải thích
- Củng cố kiến thức bằng một khám phá tổng hợp
 Lựa chọn kiến thức, kĩ năng phù hợp (vừa sức ở mức độ cao)
- Cần tự hỏi: để khám phá vấn đề này, học sinh cần những kiến thức nào, kinh


13

nghiệm nào, có phức tạp đến mức học sinh khơng kịp có lời giải hay khơng.
- Các hoạt động tư duy có địi hỏi q cao hay khơng ? ( khả năng liên tưởng,
phân tích nhanh, khả năng suy luận… của học sinh).
Muốn vậy, khi tìm thấy vấn đề cho học sinh khám phá thì phải nghĩ ngay đến đáp
án của nó xem có vừa sức với học sinh khơng. Tức là học sinh có thể tìm ra lời giải
sau vài phút trao đổi hoặc suy nghĩ tích cực.
 Cấu trúc “thơ” NVKP
Gọi là cấu trúc “thơ” bởi vì người thiết kế mới chỉ nghĩ đến một câu hỏi hoặc một
yêu cầu thuần túy là một tình huống và trả lời thử để ước lượng thời gian cho học sinh
( theo kinh nghiệm của giáo viên). Chuẩn bị câu gợi ý trong trường hợp học sinh quá
khó khăn.
 Kiểm tra NVKP về mặt ngôn ngữ, đặt câu, thêm từ gợi ý, hồn chỉnh NVKP
1.2.6.2. Một số ví dụ về các “nhiệm vụ khám phá” cho dạy học khám phá
 Sử dụng bài tập vận dụng
- NVKP: Một vật nhỏ trượt không vận tốc đầu từ một đỉnh dốc cao h = 5m; khi
xuống tới chân dốc B, vận tốc của vật là v = 6 m/s. Cơ năng của vật có bảo tồn khơng
? Giải thích.
- Thời gian: 1 – 1,5 phút
- Mục đích: Rèn luyện tư duy phân tích, tổng hợp

 Sáng tạo từ một đồ thị
- NVKP: Nếu ta kéo đồ thị về hai chiều của nó (hình vẽ) thì đồ thị này có nghĩa
khơng? Hãy trình bày lí do mà em cho rằng có nghĩa.


14

- Thời gian: 1 – 1,5 phút
- Mục đích: Bồi dưỡng tư duy sáng tạo và rèn luyện kĩ năng sử dụng đồ thị
 Tìm dấu hiệu chung của các hiện tượng khác nhau
- NVKP: Biểu diễn nhiều thí nghiệm về các vật dao động khác nhau (con lắc
đơn, con lắc lò xo, viên bi dao động trong máng cong, khối thủy ngân dao động trong
ống chữ U, cần rung, con lắc xoắn) để học sinh rút ra cái gì là chung nhất cho các thí
nghiệm ấy.
- Thời gian: 2 phút
- Mục đích: Rèn luyện tư duy phân tích và tổng hợp
1.2.7. Tổ chức dạy học khám phá (bố trí lớp học)
Quan điểm của lí luận dạy học là xu hướng đưa lớp học về gần với tự nhiên hơn.
Có hai cách hiểu “tự nhiên” [16]:
- Tự nhiên là thiên nhiên, ngoài xã hội: theo hướng này, người ta tăng cường
các buổi học ngồi trời (thực địa), học trong xí nghiệp… Thậm chí nhiều trường học ở
các nước phát triển, người ta bố trí trong lớp học có cây cối, vật nuôi. Bàn, ghế, tủ
được sắp đặt sao cho thuận tiện việc đi lại, việc sử dụng các đồ vật, khơng nhất thiết
phải ngay hàng thẳng lối.
- Cũng có thể hiểu “tự nhiên” là trạng thái làm việc (mà ở đây là học tập) được
thoải mái, học sinh có điều kiện thể hiện mình trong hoạt động học.