Cảm hứng triết luận về con người trong truyện ngắn việt nam giai đoạn 1986 2000

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP. HỒ CHÍ MINH

Bùi Thị Thanh Nhung

CẢM HỨNG TRIẾT LUẬN VỀ CON NGƯỜI
TRONG TRUYỆN NGẮN VIỆT NAM
GIAI ĐOẠN 1986- 2000

Chuyên ngành: Lý luận văn học
Mã số
: 60 22 32

LUẬN VĂN THẠC SĨ VĂN HỌC

NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC:
TS. HOÀNG THỊ VĂN

Thành phố Hồ Chí Minh – 2010


LỜI CẢM ƠN
Tôi xin chân thành cảm ơn Ban giám hiệu, tập thể Thầy cô khoa Ngữ văn trường Đại
học sư phạm thành phố Hồ Chí Minh, phịng Khoa học- Cơng nghệ sau đại học đã tận tình
giúp đỡ tơi trong q trình học tập và nghiên cứu.
Tơi xin bày tỏ lịng biết ơn tới TS.Hồng Thị Văn, người thầy đã vất vả hướng dẫn tơi
hồn thành luận văn tốt nghiệp này.
Tôi cũng xin cảm ơn những người thân, bạn bè, đồng nghiệp đã , khích lệ, động viên
tơi giúp đỡ tơi trong suốt q trình học tập.
Xin trân trọng cảm ơn!
Thành phố Hồ Chí Minh, tháng 11 năm 2010

Người thực hiện

Bùi Thị Thanh Nhung


PHẦN MỞ ĐẦU
1. Lí do chọn đề tài
Từ sau thời điểm năm 1986, khi Đại hội Đảng lần thứ VI, đất nước ta chính thức bước
vào thời kì đổi mới. Trên tất cả các lĩnh vực hoạt động và đời sống xã hội đều có những
chuyển biến lớn. Trong sáng tác văn học, văn xuôi thời đổi mới giai đoạn 1986-2000 nói
chung, truyện ngắn nói riêng, nổi lên vấn đề quan niệm nghệ thuật về con người với cảm
hứng triết luận đã thu hút sự quan tâm, chú ý của nhiều nhà phê bình, lý luận văn học.
Thực ra, từ bao đời nay con người với đời sống muôn màu mn vẻ của nó là đối
tượng trung tâm của văn học, tính cách, tâm hồn, tất cả những gì thuộc về con người làm nên
ý nghĩa cuộc sống của con người là đối tượng mà nhà văn tìm đến trước hết. Khám phá bản
chất người là một trong những thành tựu của văn học nhân loại. Có thể nói, sự sáng tạo của
nhà văn, tầm khái quát sâu rộng của tác phẩm nghệ thuật làm phong phú đời sống tinh thần
của dân tộc và nhân loại xuất phát từ việc giải quyết vấn đề con người. Nhưng cùng với sự
thay đổi quan niệm nghệ thuật về con người trong văn học, đặc biệt trong truyện ngắn giai
đoạn 1986-2000 thì cảm hứng triết luận về con người ngày càng trở nên đậm đặc. Trên các
tờ báo, tạp chí chun ngành có nhiều nhà nghiên cứu đề cập đến hiện tượng văn học này.
Đây là một bước phát triển mới, một sự khởi sắc tồn diện của văn xi. Tuy nhiên các bài
viết mới chỉ giới thiệu hay phê bình một tác giả, một tác phẩm, một khía cạnh cụ thể của vấn
đề. Việc làm sáng tỏ sự chuyển biến trong cảm hứng sáng tác, tìm về cảm hứng triết luận về
con người mang tính chỉnh thể có ý nghĩa cả về lí luận cũng như về thực tiễn.
Đến với đề tài này, sở dĩ chúng tôi chọn mốc thời gian 1986-2000 là vì, khơng chỉ nó
có liên quan đến những tác phẩm đoạt giải của Hội nhà văn, được công bố rộng rãi, được
cơng chúng đón nhận, mà giai đoạn 1986-2000 là giai đoạn có ý nghĩa quan trọng, giai đoạn
của một sự chuyển biến lớn, kết thúc một thế kỷ và mở đầu thế kỷ tiếp tục sự đổi mới của
một nền văn học; đó cịn là giai đoạn những nhà văn trăn trở hướng đi riêng lại gặp chung

trong cái mạch cảm hứng.
Đến với đề tài này, chúng tôi mong muốn có một cái nhìn mang tính tồn diện hơn về
hiện tượng này của văn học đương đại. Tham vọng không phải là đưa ra một sự tổng kết trọn
vẹn hoặc đưa ra những lời phán quyết cuối cùng cho những gì cịn chưa kết thúc, mà chỉ là,
qua sự trình bày và lý giải một cách tương đối có hệ thống của mình, mong có thể góp thêm
tiếng nói khẳng định thêm sự đổi mới của văn học giai đoạn này so với giai đoạn trước.


Chúng tơi cũng hi vọng đây sẽ là một đóng góp có ý nghĩa trong việc nghiên cứu và
giảng dạy văn học.
2. Lịch sử vấn đề
Trong hoàn cảnh xã hội Việt Nam từ trong chiến tranh bước sang đời sống hịa bình
đầy phức tạp và thử thách, con người bình thường, con người đời thường được các nhà văn
miêu tả sâu sắc. Tính triết luận về con người trong văn xuôi vốn được kế thừa từ Nam Cao,
Thạch Lam qua Nguyễn Khải và bây giờ đến hầu hết ở những cây bút trẻ. Nó thu hút sự
quan tâm của những nhà nghiên cứu, phê bình văn học đương thời. Nói như nhà nghiên cứu
văn học Vũ Tuấn Anh, đào sâu vào thế giới tâm hồn, tâm linh của con người, văn học hiện
nay như đã tìm thấy sợi dây nối với truyền thống miêu tả tâm lí của những bậc thầy như Nam
Cao, Thạch Lam, Nguyễn Tuân,...
Có thể nêu những ý kiến, những nhận định tập trung vào những ý hướng sau:
a. Các nhà nghiên cứu, lí luận văn học khẳng định con người với tất cả mọi phương
diện của nó là đối tượng mn đời của văn học, là nguồn cảm hứng vô tận cho sáng tác của
nhà văn. Và các nhà văn đứng ở góc độ con người để nhận thức, lí giải, bàn luận về con
người- đối tượng trung tâm của văn học- trong cái nhìn đa diện, nhiều chiều.
Mỗi con người là một cuộc đời riêng, một thế giới riêng vốn rất phong phú, phức tạp.
Và trong mối quan hệ cũng hết sức phong phú, phức tạp của nó với tồn xã hội, con người
trở thành mối quan tâm hàng đầu của sáng tác. Với Chính sách xã hội bao trùm mọi mặt của
cuộc sống con người, Đảng chủ trương phát huy yếu tố con người và lấy việc phục vụ con
người làm mục đích cao nhất của mọi hoạt động. Văn học, đặc biệt là văn học đã bước vào
giai đoạn thực sự trưởng thành, khơng chỉ bày tỏ tình u, sự phẫn nộ hay lịng thương xót

con người mà cịn là một lĩnh vực quan sát và khám phá con người. Tính tự do, dân chủ và
mục đích chân chính đó đã tạo thành dòng chảy ồ ạt vào đại dương nhân bản, nghiêng hẳn về
phía con người.
Trần Đình Sử khẳng định: Chỉ từ sau năm 1986,với cơng cuộc đổi mới tồn diện của
đất nước, con người trong văn học mới thực sự trải qua một bước ngoặt mới. Chất sử thi
nhạt dần và quan niệm thế sự, đời tư, triết lí, văn hóa về con người nổi lên, trở thành nét chủ
đạo, làm thay đổi cả diiện mạo văn học” [ A.I.40, tr. 282].
Nguyễn Văn Hạnh có khẳng định trách nhiệm của người cầm bút: Ý thức rõ hơn chức
năng và sức mạnh riêng của văn học, trách nhiệm của người cầm bút, đặc biệt trong bước
ngoặt lớn của đất nước, các nhà văn càng thấy phải hiểu sâu hơn con người, con người với


số phận chẳng ai giống ai, với những biểu hiện sống, những nhu cầu tinh thần và vật chất đa
dạng và luôn thay đổi. [A. II. 30. tr. 219- 220]
Nhận định của Huỳnh Như Phương vừa nhấn lại đặc điểm của văn học hôm nay vừa
tiếp tục khơi thông hướng đi nhân bản của nó: ý hướng đi vào nội tâm để khám phá chiều
sâu tâm linh nhằm nhận diện hình ảnh con người đích thực là ý hướng có triển vọng của một
nền văn học dân chủ [A.II.67, tr.16].
Trong “Quan niệm nghệ thuật về con người trong truyện ngắn Việt Nam giai đoạn
1986-2000”, Nguyễn Văn Kha khẳng định: Giữa cuộc sống rộng lớn, giữa các sự kiện, biến
động lịch sử đầy rối rắm và phức tạp, chính đời sống con người, tư tưởng, tình cảm và thân
phận của nó là đối tượng trung tâm của văn học [A.I.21, tr.11].
Trong bài Đổi mới văn học vì sự phát triển, nhà nghiên cứu văn học Vũ Tuấn Anh có
nêu nhận định: Với Đổi mới văn học, bằng sự lật trở của tư duy nghệ thuật, mối quan hệ văn
học- hiện thực đã có một sự thay đổi về chất. Có thể nói, tồn bộ hiện thực đã tràn vào văn
học trong nhịp độ gấp gáp, đến mức xô bồ (…) ở cả phần sáng lẫn phần tối, cả ở lịch sử lẫn
thời khắc hiện tại, cả số phận lịch sử lẫn số phận cá nhân... [A.II.3, tr.17].
Tác giả bài viết nói trên khẳng định một cách mạnh mẽ và trực tiếp tính phức tạp ở
phía chiều sâu trong tâm hồn con người, khẳng định một sự tìm tịi nhận thức mới về con
người, đây là cái nhìn nhận chung của nhiều người: Đối tượng nghiên cứu và khám phá của

văn học khơng chỉ là xã hội mà cịn là con người với tất cả sự phức tạp và bí ẩn của nó;
Cũng cần nói đến một phương diện khác, như một yếu tố thực sự mới mẻ mười năm qua: cố
gắng khám phá cái thế giới bí ẩn, khuất lấp, đầy bất trắc và bất thường bên trong mỗi con
người, bên trong bản- thể Người [A.II.3, tr.15].
Nhìn lại Những thành tựu của truyện ngắn sau năm 1975, Bích Thu cũng thừa nhận
có một sự nhận thức mới về con người trong truyện ngắn: Hướng tới hiện thực về con người,
thông qua từng số phận cá nhân, các nhà văn đã xới lên những vấn đề nhức nhối, bức xúc
của con người trong hiện thực đương đại. Con người trong truyện ngắn hơm nay khơng cịn
là “những đời người rất nhạt” vì “khơng có những bất ngờ, may rủi” mà là những con
người “đầy những vết dập xóa trên thân thể, trong tâm hồn”[A.II.80, tr. 35].
Nhận định của Bích Thu như một nét nhấn cần thiết trong những nhận định cách
nhìn mới về con người trong văn xi nói chung, truyện ngắn nói riêng: Trong thực tiễn sáng
tác từ sau 1975 đến nay, cảm hứng sự thật về hiện thực và con người trở thành cảm hứng
bao trùm đối với các nhà văn. Văn xuôi thế sự, đời tư không chỉ bộc lộ những nếm trải, suy


tư, nghiền ngẫm mà còn phơi bày, phanh phui các sự vật, hiện tượng để đi đến tận cùng cốt
lõi của nó.[A.II.80, tr.25]
Trong một bài viết ngắn Cái hài và bi kịch người trí thức trong truyện ngắn “Vũ
điệu của cái bô”, tác giả Nguyễn Thị Thúy Hằng cũng nêu nhận định tương tự: Quan tâm
hơn đến con người, văn học sau 1975 bổ sung những mảng hiện thực nghiệt ngã, khuất tối
qua các số phận nhỏ bé của nhiều loại người trong xã hội. Ở những số phận đó có cả cái hài
lẫn cái bi, cái đẹp đẽ lẫn cái tầm thường. Đấy là bằng chứng về một tư duy hiện thực mới,
một quan niệm nghệ thuật mới về con người, một quan hệ “tiếp xúc thân mật suồng sã” của
nhà văn với đối tượng phản ánh [A.II.31, tr. 79].
Đánh giá về sáng tác Ma Văn Kháng, Nguyễn Thị Huệ có một ánh nhìn đầy chất nhân
văn về con người trong cuộc đời thường: Từ trong bản chất vốn có, con người là phong phú
và phức tạp (…) nên khơng thể dùng cái nhìn phân đơi con người một cách đơn giản, cứng
nhắc; phân biệt một cách rạch ròi: tốt- xấu, tích cực, tiêu cực mà cần phải đi sâu nghiên
cứu, mổ xẻ phân tích những nỗi niềm thực, những uẩn khúc và bi kịch riêng của đời họ,

không thể dè bỉu, giễu cợt trước những vấp ngã, lầm lạc của con người mà cần phải có cái
nhìn bao dung, độ lượng, thể tất trước những lầm lạc đó. [A.II.34, tr. 53].
Trần Cương nêu một cái nhìn khái quát, so sánh sự khác biệt rõ nét của hai giai đoạn
văn học: Nếu các nhà văn trước 86 đứng ở phương diện xã hội và phong trào để nhìn con
người thì các nhà văn sau 86 đã đứng ở góc độ con người để nhìn con người, xã hội và các
vấn đề chung. Do đó, dường như lần đầu tiên xuất hiện hai chủ đề thuộc về con người mà
trước kia chưa có. Đó là chủ đề về số phận con người và hạnh phúc cá nhân.[A.II.11,
tr.34,35]
Có thể nói thể tài thế sự, đời tư đang dần chiếm vị trí chủ đạo trong văn xuôi, đáp ứng
được nhu cầu phân tích, lý giải, suy tư về con người, xã hội và mọi trạng huống của nhân
tình thế thái. Văn xi đương đại có sự chuyển đổi mạnh mẽ từ miêu tả hiện thực sang biểu
hiện hiện thực. Từ tái hiện hiện thực theo chiều rộng, chiều dài hướng tới sự tái hiện cuộc
sống theo chiều sâu, sự khái quát, triết luận về xã hội, nhân sinh, phát hiện ra bản chất của
cuộc sống xã hội và con người.[A.II.37, tr.28].
Để từ đó có thể khẳng định văn học hiện nay cũng đang hòa vào con đường chung
của văn học nhân loại ở phương diện khám phá những bí ẩn của con người.[A.II.3, tr18,19]
b. Nhận thức, lí giải, bàn luận về con người nhằm mục đích cuối cùng là để hiểu con
người hơn, làm cho con người mỗi ngày sống tốt hơn.


Đánh giá về những việc, những con người sao được trọn vẹn là một điều quan trọng.
Mỗi một con người sống hết trọn đời mình khơng dễ mấy ai khơng gặp những khúc quanh,
những ngã rẽ, nhất là ngã rẽ của tâm hồn, trước một hành vi lựa chọn, một sự nhìn nhận
đúng, sai. Mà cũng khơng phải lúc nào ta cũng có thể sẻ chia và tìm gặp được một điểm tựa
để sẻ chia một cách trực tiếp. Văn học, nhất là những thời điểm như vậy, là vô cùng cần thiết
để thực hiện chức năng của nó. Bởi các nhà văn lớn của mọi thời đều tìm đến con người, tiếp
cận và giải mã cuộc đời và con người, dẫu có theo những cách khác nhau thì cái mục đích cuối
cùng vẫn là dễ hiểu nó hơn.[A.II.46, tr. 29]
Phạm Xuân Nguyên khơi gợi cách nhìn nhận, cách đánh giá con người của hôm nay:
truyện ngắn hôm nay tiếp tục xới lật các mảng hiện thực của cuộc sống ở cả hai chiều của

quá khứ và hiện tại để mong góp một tiếng nói định vị cho người đọc một thái độ nhìn nhận,
đánh giá những việc, những người của bây giờ, của nơi đây. [A.II.61, tr.27]
Nhà nghiên cứu văn học Hoàng Ngọc Hiến, một cách giản dị, tự nhiên, đi thẳng vào
vấn đề thuộc bản chất của văn học : Con người không phải lúc nào cũng làm chủ được bản
thân mình. Vả chăng hiểu được bản thân mình khơng phải là dễ. Văn học có tác dụng to lớn
giúp cho con người hiểu được chính mình. [A.II.32, tr.21]
Về điểm này, Nguyễn Văn Kha trong Đổi mới quan niệm về con người trong truyện
ngắn Việt Nam 1975- 2000, phân tích khá đầy đủ: Chính tình u con người, lịng trắc ẩn, sự
cảm thơng với những niềm vui, nỗi khổ của con người đã dẫn dắt tâm tưởng của nhà văn đến
với từng cuộc đời, từng số phận, để phát hiện, khám phá thế giới huyền diệu của con người,
nhìn thấy mặt tốt, mặt xấu, cái cao thượng, cái thấp hèn, cái thật, cái giả,… để có thái độ
yêu ghét phân minh, chống lại ách áp bức bóc lột, chống lại sự nơ dịch con người. Vì thế,
chủ nghĩa nhân văn trong văn học khơng chỉ là tình u thương con người mà còn nâng cao
con người lên, hướng con người đến cái chân, cái thiện, cái mỹ. [A.1.21, tr.14].
Tơ Huy Rứa góp thêm một lời nhắc nhở: Phải ý thức sâu sắc rằng, văn học, nghệ
thuật của chúng ta không chỉ là nhu cầu thiết yếu của con người mà chính là một trong
những động lực to lớn trực tiếp góp phần xây dựng nền tảng tinh thần của xã hội và sự phát
triển toàn diện của con người Việt Nam.[A. II.73, tr.29]
Trên tinh thần đó, Nguyễn Ngọc Thiện khẳng định: Và vì văn hóa, văn nghệ là nền
tảng tinh thần của xã hội, thể hiện chiến lược về con người, nhằm mục tiêu xây dựng con
người, bồi dưỡng và phát huy nguồn lực con người nên tính nhân văn của nó trong sự hướng
tới Chân, Thiện, Mỹ được đề cao.[A. II.78, tr. 21]


Trong Các nhà văn trả lời phỏng vấn về chiến tranh, về đề tài chiến tranh trong văn
học, Xuân Thiều bộc bạch: Trong các truyện ngắn của mình, tơi thường mong muốn được
phát hiện những điều chưa biết của con người Việt Nam ta trong chiến tranh. Những điều
thuộc về thế giới bên trong, thuộc về phẩm chất, về cách nhìn, cách đánh giá con người thế
nào là hợp lẽ con người nhất. Để con người tốt hơn, yêu nhau hơn và điều quan trọng là giữ
gìn cho được cuộc sống đáng sống này, chống mọi sự đe dọa của chiến tranh.[A.II.35,

tr.133, 134]
Và nhận xét của Mai Hương: Sau những cảm hứng chà xát dữ dội với những mặt tiêu
cực của cuộc sống, nhiều tác phẩm văn xi đã tìm khơi lại cảm hứng về những vẻ đẹp bình
dị… những chuyển động thầm kín và ấm áp trong ngõ ngách của tâm hồn con người.
[A.II.37, tr.28]
Lã Nguyên lạc quan: Giữa hai bờ chân, thiện, hướng tới cái đẹp, văn học đang dào
dạt đổ về đại dương nhân bản mênh mông.[A.II.56]
Bên cạnh đó, văn học khẳng định vị trí tối thượng của con người trong mọi cái thuộc
về giá trị có trong cuộc sống. Cá nhân con người vừa là đối tượng nhận thức trung tâm, vừa
là điểm xuất phát để văn học nhìn ra thế giới. Nó soi ngắm thế giới và định giá lịch sử qua
lăng kính và mức thước của cá nhân con người. Nguyễn Minh Châu cho khuynh hướng lấy
đời tư con người làm mảnh đất khám phá những quy luật vĩnh hằng của các giá trị nhân
bản. Nguyễn Huy Thiệp tiêu biểu cho khuynh hướng lấy cá nhân con người làm đơn vị cân
đo trạng thái nhân thế. [A.II.56, tr. 7]
Như vậy, có thể nói, cảm hứng triết luận về con người trong văn học Việt Nam thời
đổi mới, cụ thể truyện ngắn Việt Nam giai đoạn 1986-2000, nhìn chung được nhiều nhà
nghiên cứu, phê bình đề cập hoặc chú ý nhấn mạnh nhưng chưa được đi sâu, tập trung
nghiên cứu thành một cơng trình hồn chỉnh, có hệ thống.
Tiếp nhận từ những nhận định đó, luận văn đi sâu nghiên cứu về Cảm hứng triết luận
về con người trong truyện ngắn Việt Nam từ năm 1986-2000 qua những truyện ngắn tiêu
biểu, tìm nhận những ý kiến, bàn luận, nhận thức, lý giải về con người của các nhà văn trên
nhiều bình diện bề ngồi lẫn chiều sâu trong tâm hồn, trong tổng thể mối quan hệ của nó.
3. Phạm vi nghiên cứu
Nghiên cứu Cảm hứng triết luận về con người trong truyện ngắn giai đoạn 19862000, luận văn tập trung khảo sát 49 truyện ngắn đáng chú ý- những truyện ngắn mang đậm
chất triết luận về con người, giúp nhận diện về con người trong dạng thái đa diện nhiều chiều


của hơm nay. Có thể kể những truyện ngắn trong giai đoạn văn học 1986- 2000 của những
tác giả tiêu biểu như Nguyễn Minh Châu, Nguyễn Huy Thiệp, Nguyễn Quang Thiều, Phạm
Thị Hoài, Nguyễn Thị Thu Huệ, Dạ Ngân, … và một số truyện ngắn đoạt giải trong các đợt

thi truyện ngắn trên Tuần báo văn nghệ, Văn nghệ Quân đội.
4. Phương pháp nghiên cứu
Trong luận văn chúng tôi vận dụng một số phương pháp sau:
Phương pháp lịch sử- xã hội:
Sự chuyển biến của văn học gắn với quá trình vận động đổi mới đang diễn ra đều khắp
trên xã hội. Dưới sự tác động của hoàn cảnh xã hội; trên quan điểm lịch sử cụ thể, luận văn
xem xét sự vận động và chuyển biến của văn học theo xu hướng tất yếu của nó, để từ đó cố
gắng tiếp cận một cách đầy đủ nhất những quan điểm của tác giả về đời sống, xã hội, đặc
biệt là về con người thể hiện trong tác phẩm.
Phương pháp hệ thống được chú ý vận dụng trong việc khảo sát tác phẩm, hệ thống
những yếu tố làm nổi bật vấn đề của luận văn theo từng luận điểm, giúp có được cái nhìn
xun suốt.
Phương pháp phân tích- tổng hợp được chúng tôi sử dụng rộng rãi trong luận văn.
Đi từ việc khảo sát tác phẩm, phân tích những yếu tố nổi bật trong việc thể hiện cảm hứng
nghệ thuật (như khám phá tâm lí nhân vật, lí giải hành động của nhân vật,…) rút ra những
nhận xét có tính chất tổng hợp, khái quát, làm nổi rõ cảm hứng.
5. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài nghiên cứu
5.1. Ý nghĩa khoa học
Như đã nói, cảm hứng triết luận về con người trong truyện ngắn thời đổi mới 19862000 là một trong những cảm hứng chủ đạo của văn học thời kì đổi mới nhưng chưa được đi
sâu nghiên cứu một cách tập trung. Luận văn sẽ đi vào khảo sát vấn đề này một cách hệ
thống, cụ thể, góp phần làm sáng tỏ hơn trong việc nghiên cứu vấn đề này.
5.2. Ý nghĩa thực tiễn
- Nhận thức lại con người trong văn học thời kì đổi mới, như là một cách nhìn cuộc
sống trong những mối quan hệ bộn bề, phức tạp. Góp thêm tiếng nói, hướng về phía chiều
sâu trong tâm hồn con người, để mà nhận diện con người của hôm nay.
- Trong công tác giảng dạy ở nhà trường, luận văn hi vọng sẽ gợi ý được những hướng
tiếp cận mới trong việc phân tích và giảng dạy tác phẩm văn học ở bậc phổ thơng, bổ sung
một góc nhìn mới về con người.

6. Kết cấu của luận văn
Luận văn gồm ba chương và hai phần ( phần mở đầu và kết luận).
Phần mở đầu: Nêu những vấn đề bao quát chung: Lý do chọn đề tài, lịch sử vấn đề,
đối tượng và phạm vi nghiên cứu, phương pháp nghiên cứu, ý nghĩa khoa học và thực tiễn
của đề tài nghiên cứu, kết cấu của luận văn.
Chương 1: Những tiền đề nảy sinh cảm hứng triết luận về con người trong truyện
ngắn Việt Nam giai đoạn 1986-2000
1.1 Cảm hứng nghệ thuật
1.1.1. Khái niệm cảm hứng.
1.1.2. Các dạng cảm hứng và cảm hứng chủ đạo
1.1.3. Cảm hứng triết luận về con người trong văn học Việt Nam giai đoạn 19862000
1.2 Những tiền đề cho sự nảy sinh cảm hứng nghệ thuật trong truyện ngắn Việt Nam
giai đoạn 1986-2000.
1.2.1. Sự quan tâm tới yếu tố con người trong đời sống chính trị, xã hội Việt Nam
sau 1975
1.2.2. Sự thay đổi quan niệm nghệ thuật về con người trong văn học Việt Nam
Chương 2: Cảm hứng triết luận với sự nhận diện con người trong truyện ngắn
Việt Nam giai đoạn 1986-2000.
2.1. Con người với đời sống xã hội.
2.1.1. Con người trong cuộc sống đời thường .
2.1.2. Con người với chuẩn mực đạo đức văn hóa.
2.2. Con người với thiên nhiên
2.2.1. Thiên nhiên tác động đến đời sống con người
2.2.2. Thiên nhiên làm phong phú nội tâm và khơi gợi khát vọng hướng thiện
2.2.3. Con người phải gìn giữ và sống hồ hợp với thiên nhiên
2.3. Con người hướng vào đời sống bên trong
2.3.1. Dấu vết chiến tranh với niềm đau day dứt
2.3.2. Hạnh phúc và những khắc khoải kiếm tìm
2.3.3. Sự hữu hạn của mỗi người trước thời gian đời người
Chương 3: Giọng điệu nghệ thuật của cảm hứng triết luận về con người trong

truyện ngắn Việt Nam giai đoạn 1986-2000.


3.1. Giọng trăn trở, day dứt.
3.2. Giọng thương xót, ngậm ngùi.
3.3. Giọng suy tư, triết lí .
Kết luận
Thư mục tham khảo


Chương 1:
NHỮNG TIỀN ĐỀ NẢY SINH CẢM HỨNG TRIẾT LUẬN
VỀ CON NGƯỜI TRONG TRUYỆN NGẮN VIỆT NAM
GIAI ĐOẠN 1986- 2000
Cảm hứng triết luận là một trong những dạng cảm hứng nghệ thuật trong văn học. Sự
nảy sinh cảm hứng triết luận về con người trong truyện ngắn Việt Nam giai đoạn 1986-2000
như là một yếu tố tất yếu bởi sự chuyển đổi cảm hứng nghệ thuật về con người.
1.1. Cảm hứng nghệ thuật
1.1.1. Khái niệm cảm hứng
Bất cứ một tác phẩm nào đạt đến tính nghệ thuật đều khơng thể thoát ly cảm hứng mà
phải gắn liền với cảm hứng, nếu khơng nói là nó được khơi nguồn từ cảm hứng. Đối với tác
phẩm văn học, cảm hứng là một trong những yếu tố quan trọng trong việc hình thành tác
phẩm, tạo ra sức mạnh của tác phẩm, đạt đến hiệu ứng thẩm mĩ. Vì cảm hứng khơng chỉ có
giá trị khơi nguồn mà xuyên suốt toàn tác phẩm, trở thành cảm hứng chủ đạo, chi phối nhiều
yếu tố có trong tác phẩm. Mọi tư tưởng, tình cảm, quan niệm nghệ thuật của nhà văn về một
đối tượng nào đấy đều dậy lên từ cảm hứng. Cảm hứng càng mãnh liệt, nồng cháy, tác phẩm
càng đạt đến đỉnh cao của sức hút, tất nhiên phải gắn với những giá trị khác, như giá trị tư
tưởng, giá trị nghệ thuật.
Có thể coi cảm hứng là một thuật ngữ trong nghệ thuật, trong tác phẩm nghệ thuật
ngơn từ. Nó đã được dùng ngay từ thời cổ đại Hy Lạp để chỉ “trạng thái phấn hứng cao độ

của nhà văn do việc chiếm lĩnh được bản chất cao độ của cuộc sống mà họ miêu tả” [A.I.38,
tr.141].
Nhưng cái “trạng thái phấn hứng cao độ” đó chỉ có thể là cảm hứng trong tác phẩm
văn học nghệ thuật khi sự lí giải, đánh giá đối tượng đạt đến một chiều sâu nhất định.
Trong cuốn Dẫn luận nghiên cứu văn học, G.N.Pơxpêlơp viết: Sự lí giải, đánh giá
sâu sắc và chân thật- lịch sử đối với các tính cách được miêu tả vốn nảy sinh từ ý nghĩa dân
tộc khách quan của các tính cách ấy là cảm hứng tư tưởng sáng tạo của nhà văn và của tác
phẩm của nhà văn [A.38, tr141]. Như vậy, một sự lí giải, đánh giá hời hợt, khiên cưỡng hoặc
không chân thật đối tượng được miêu tả đều khơng thể gọi là cảm hứng nghệ thuật. Một sự
nhìn nhận, đánh giá, lí giải sai sự thật hay phản sự thật thì càng khơng thể là cảm hứng nghệ
thuật. Chỉ khi nhà văn phải thật sự xúc động, thật sự ấn tượng cái đối tượng được miêu tả
kia, tạo thành một dịng chảy cảm xúc đầy ứ, khơng thể giữ lại, thơi thúc nhà văn phải nói ra,


viết ra, vì đó cịn là nhu cầu chia sẻ và được chia sẻ. Đến khi đó, cái được gọi là cảm hứng
mới thật sự chân thành, thật sự xúc động, và thật sự neo lại ở người đọc một giá trị đầy ý
nghĩa như mong đợi. Những trang sách viết về anh Trỗi (Sống như Anh- Trần Đình Vân),
chị Sứ (Hòn đất- Anh Đức), anh hùng Núp (Đất nước đứng lên- Ngun Ngọc),…có sức
cuốn hút vì nó được viết lên từ cảm hứng chứa đầy cảm xúc chân thành, nồng nhiệt của nhà
văn. Những vần thơ dạt dào cảm xúc sẽ cháy mãi trong lòng người đọc dù qua bao tháng,
bao năm. Cũng như những ai đọc Người đi tìm hình của nước của Chế Lan Viên đều lắng
lại một nỗi niềm dân tộc:
Đất nước đẹp vô cùng nhưng Bác phải ra đi
Cho tơi làm sóng dưới con tàu đưa tiễn Bác
Khi bờ bãi dần lui, làng xóm khuất
Bốn phía bờ bên khơng bóng một hàng tre
Đêm xa nước đầu tiên ai nỡ ngủ
Sóng vỗ dưới con tàu đâu phải sóng quê hương
Trời từ nay chẳng xanh thành xứ sở
Xa nước rồi càng hiểu nước đau thương

Nguyễn Văn Hạnh, Huỳnh Như Phương trong Lí luận văn học, vấn đề và suy nghĩ,
nêu khái niệm cảm hứng: “Cảm hứng là sự thiết tha và nhiệt tình nồng cháy gợi nên bởi một
tư tưởng nào đó”. Lẽ tất nhiên, tư tưởng đó phải là tư tưởng lành mạnh, tiến bộ, cao đẹp. Và
“Cảm hứng biến sự nhận thức của trí tuệ về một tư tưởng nào đó trở thành lịng say mê đối
với tư tưởng đó, trở thành năng lượng và thành khát vọng nồng nhiệt” [A.I.13, tr. 208-209).
Trần Đình Sử cũng khẳng định, cảm hứng là niềm say mê khẳng định chân lí, lí tưởng,
phủ định sự giả dối và mọi hiện tượng xấu xa, tiêu cực, là thái độ ngợi ca, đồng tình với
những nhân vật chính diện, là sự phê phán, tố cáo các thế lực đen tối, các hiện tượng tầm
thường…
Cảm hứng trong tác phẩm nghệ thuật phải được bắt nguồn từ lí tưởng xã hội của nhà
văn, từ trong nhiệt huyết của mỗi nhà văn. Cái nhiệt huyết của một thanh niên mang lí tưởng
cách mạng “mặt trời chân lí chói qua tim” đã hun đúc nên trong Tố Hữu những vần thơ tràn
đầy cảm hứng lạc quan trước ngọn gió thời đại, trước sự chuyển mình của đất nước.
Trong Lí luận văn học do Phương Lựu chủ biên, có viết: “Nội dung tư tưởng tác
phẩm văn học khơng bao giờ chỉ là sự lí giải dửng dưng lạnh lùng, mà gắn liền với cảm xúc
mãnh liệt” [A.I.26, tr. 268]. “Cảm hứng là một tình cảm mạnh mẽ, mang tư tưởng, là một


ham muốn tích cực đưa đến hành động”[A.I.26, tr. 268]. Điều quan trọng cần nhận ra cảm
hứng như một lớp nội dung đặc thù của tác phẩm văn học. “Cảm hứng của tác giả dẫn đến
sự đánh giá theo quy luật của tình cảm. (…). Niềm tin yêu, say mê và khẳng định tư tưởng,
chân lí làm cho cảm hứng trong tác phẩm thường mang tính “thiên vị”, “thiên ái” đối với tư
tưởng của mình, chân lí của mình” [A.I.26, tr. 269]. “Cảm hứng trong tác phẩm phải phục
tùng quy luật tình cảm là phải khêu gợi, khơi mở, chứ không thẳng đuột một chiều” [A.I.26,
tr. 270]. Cảm hứng không cho phép nhà văn thể hiện cảm xúc một cách bằng phẳng, nhạt
nhẽo. Nó là một năng lượng tình cảm được tập trung nén lại, chỉ chờ độc giả là thổi bùng lên.
Nội dung của cảm hứng tư tưởng bao giờ cũng là một tình cảm xã hội đã được ý thức
và chỉ những tư tưởng lành mạnh, tích cực, tiến bộ mới dấy lên được những cảm hứng nghệ
thuật đích thực.
Như vậy, cảm hứng là tình cảm, cảm xúc mãnh liệt, say đắm, thể hiện tư tưởng, khát

vọng chân thành, cháy bỏng của nhà văn về đối tượng hướng đến trong tác phẩm. Cảm hứng
gắn liền với những với lí tưởng cao đẹp của nhà văn về con người, cuộc sống. Nó khơi thơng
miền cảm xúc qua mỗi trái tim người đọc, đọng lại một tình cảm sâu xa, khơi thơng nguồn trí
tuệ, giúp nhận thức đối tượng trên nhiều phương diện, tiếp thêm sức mạnh tinh thần và đưa
đến hành động đúng đắn, đầy nhiệt huyết. Cảm hứng chủ đạo là cảm hứng bao trùm, xuyên
suốt một tác phẩm hay toàn bộ sáng tác của một tác giả.
1.1.2. Các dạng cảm hứng và cảm hứng chủ đạo
Trong đời sống cũng như trong nghệ thuật, mọi cảm hứng bắt rễ từ tình cảm, cảm xúc
của con người. Mà cái tình trong con người thì đa dạng, phong phú, phức tạp và sâu sắc biết
chừng nào. Cảm hứng, vì vậy, cũng phong phú, đa dạng và phức tạp. Và trong những trạng
thái, hoàn cảnh khác nhau của đối tượng làm nảy sinh những cảm hứng khác nhau. Có thể kể
như cảm hứng lãng mạn, cảm hứng bi kịch, cảm hứng phê phán, cảm hứng anh hùng, cảm
hứng triết luận,...
Những dạng cảm hứng nói trên “đều là sự ý thức về mặt tư tưởng và sự đánh giá về
mặt cảm xúc, một sự ý thức và đánh giá chân thực và sâu sắc về những gì đang diễn ra và
tồn tại trong thực tế” (A.I.38, tr.143). Dù vậy, sự phân chia những dạng cảm hứng ở những
nhà nghiên cứu văn học nghệ thuật cũng khơng hồn tồn trùng khít với nhau. Theo
Pospelov, do những khác biệt cốt yếu của bản thân cuộc sống được nhận thức [A.I.38, tr141142] nên cảm hứng cũng có nhiều biến thể khác. Một số dạng thức của cảm hứng như cảm


hứng anh hùng, cảm hứng bi kịch, cảm hứng kịch tính, cảm hứng thương cảm, cảm hứng
lãng mạn, cảm hứng châm biếm và cảm hứng hài hước.
Trong sáng tác nghệ thuật, cảm hứng được biểu hiện nhiều biến thể, nảy sinh từ ý thức
con người về tư tưởng và cảm xúc, nhất là những người nghệ sĩ sáng tạo nghệ thuật ngơn từ.
Vì vậy, tác phẩm nghệ thuật ngơn từ có nhiều biến thể cảm hứng. Tuy vậy, vẫn có một biến
thể ngự trị chủ yếu, xuyên suốt tác phẩm. Đấy là cảm hứng chủ đạo.
Cảm hứng ở mỗi nhà văn không giống nhau trong cách biểu hiện. Cảm hứng lãng
mạn trong thơ Tố Hữu thể hiện khuynh hướng hứng thú đặc biệt trong việc thể hiện cái tôi cá
nhân cá thể được giải phóng về tình cảm, cảm xúc và về trí tưởng tượng. Nó thốt khỏi
“vịng quanh quẩn”, như cánh chim tung cánh giữa trời xanh, và hướng đến một tương lai

huy hồng:
Rồi một ngày nào tơi thấy tôi
Nhẹ nhàng như con chim cà lơi
Say đồng hương nắng vui ca hát
Trên chín tầng cao bát ngát trời…
(Nhớ đồng)
Cảm hứng lãng mạn trong thơ Xuân Diệu thiết tha say đắm với tình yêu và mang niềm
khát khao giao cảm với cuộc đời:
Ta muốn ôm
Cả sự sống mới bắt đầu mơn mởn
(Vội vàng)
Trong cùng một tác phẩm văn học có thể tồn tại những dạng thức cảm hứng khác
nhau. Ở Tố Hữu, chất lãng mạn nhiều khi kết hợp với cảm hứng sử thi, phản ánh tinh thần
lãng mạn của cả dân tộc hăm hở hướng về tương lai với niềm tin tất thắng của sự nghiệp giải
phóng dân tộc, tạo nên những vần thơ đẹp một cách khỏe khoắn đầy khí thế:
Chưa bao giờ đẹp thế, sắc trời xanh
Và sắc đỏ của lá cờ ra trận
(Tuổi 25)
Cảm hứng nảy sinh trong ý thức xã hội. Nó đánh giá về mặt nội dung tư tưởng trong
tác phẩm của mỗi nhà văn. Cảm hứng lãng mạn trong thơ Tố Hữu được khơi dậy từ chính
hiện thực- hiện thực ấy qua ánh nhìn của Tố Hữu, được nhân lên nhiều lần với chiều kích cao
rộng bát ngát của lý tưởng và của tương lai.


Nhưng vẫn có một cảm hứng chủ đạo xuyên suốt tác phẩm, nó chi phối tồn bộ tác
phẩm, từ hình tượng, hồn cảnh, tình huống đến cả giọng điệu, lời văn… Điều này tùy thuộc
vào nội dung tư tưởng, tình cảm của nhà văn, tùy thuộc vào cá tính sáng tạo nghệ thuật của
mỗi người cầm bút. Nó cịn tùy thuộc vào hoàn cảnh xã hội, thực tại của đời sống mà nhà
văn đang sống trong đó.
Theo Hêgel, cảm hứng chủ đạo là trung tâm điểm của nghệ thuật. Đấy chính là biểu

hiện tâm hồn người nghệ sĩ say sưa thâm nhập vào đối tượng một cách xuyên suốt. Và vì
vậy, nó gây tác động cảm xúc nhiều khi cũng rất mạnh mẽ đối với người tiếp nhận tác phẩm,
tạo sự đồng cảm, thăng hoa trong nghệ thuật.
Có thể thấy, cảm hứng và các dạng thức của nó là một trong những yếu tố quan trọng
trong tác phẩm văn học và xun suốt trong lí luận văn học. Nó thể hiện nội dung tư tưởng,
tình cảm của tác giả về những đối tượng cụ thể được nói đến trong tác phẩm. Và việc nghiên
cứu cảm hứng chủ đạo giúp ta hiểu được đặc điểm sáng tác của các nhà văn.
1.1.3. Cảm hứng triết luận về con người trong văn học Việt Nam thời đổi mới, giai đoạn
1986-2000.
So với những dạng cảm hứng khác, có thể nói, cảm hứng triết luận hình thành muộn
hơn. Sự lí giải và miêu tả đời sống con người theo cảm hứng triết luận được phát triển trong
xã hội thái bình, khi số phận cá nhân con người đặc biệt được quan tâm, khi mà ý thức về
phận người thật sâu sắc. Những nhà văn ưu tư, mẫn cảm trước đời sống thực tại, đi sâu vào
thế giới nội tâm con người, khám phá và lí giải đến tận cùng cái gọi là bản thể người, trong
những mối quan hệ với nó. Ở đó hội tụ đa dạng và phức tạp những trạng thái cảm xúc của
nhà văn: yêu, ghét, buồn, đau, chê trách, cảm thông, đồng cảm, phẫn uất,… đối với con
người trong cuộc sống riêng tư lẫn cuộc sống xã hội, trong những mối quan hệ riêng tư lẫn
quan hệ cơng dân. Vì vậy, cảm hứng triết luận giàu chất suy tưởng.
Sự phát triển ý thức cá nhân là dấu hiệu của sự phát triển ý thức con người trong
những mối quan hệ thuộc về nó. Trong văn học, sự vận động và phát triển của một nền văn
học được thể hiện ở trình độ chiếm lĩnh, khám phá về con người, trong đó việc thể hiện đời
sống cá nhân, sự nhận thức, khám phá, lý giải về hành vi, đời sống tình cảm của con người
có một vị trí vơ cùng quan trọng.
Thơng qua văn bản nghệ thuật, cảm hứng triết luận về con người luận bàn một cách
trực tiếp về con người, cái đối tượng luôn làm nhà văn băn khoăn, trăn trở. Nó trả lời cho câu


hỏi: Con người cá nhân là gì? Đâu là bản chất người? Và con người cá nhân ấy chịu ảnh
hưởng bởi bản sắc văn hóa dân tộc như thế nào?...
Mỗi nhà văn có một cái nhìn, cách đánh giá, tầm nhận thức, sự lý giải về con người

theo quan điểm xã hội, nhu cầu thẩm mỹ, sự hài hịa có trong cuộc sống con người. Đó cũng
chính là quan niệm nghệ thuật về con người, thể hiện một cách nhìn, cách cảm từ cụ thể đến
khái quát, gắn liền với mỗi sự sống con người, với mỗi cuộc đời thực.
Như vậy, có thể nói, triết luận về con người nhằm tìm hiểu, khám phá, lý giải về con
người với tất cả những gì thuộc về nó, trong quan hệ nó với xã hội, tự nhiên, với bản thân, ở
những góc nhìn khác nhau, cách giải quyết khác nhau. Điều đó thể hiện tầm nhìn, chiều sâu
của sự khám phá, lý giải, trình độ chiếm lĩnh con người của nhà văn, trình độ tư duy nghệ
thuật của nhà văn.
Tính triết luận về con người thể hiện thế giới quan của nhà văn về con người qua sự
nhận thức, cảm nhận về con người một cách khái quát mang tính chủ quan của nhà văn về
con người, đấy cũng chính là một trong những tiêu chí xác định trình độ tư duy, khả năng
tiếp nhận hiện thực và sáng tạo nghệ thuật của nhà văn.
Triết luận về con người trong văn học, xét cho cùng, không tách rời với quan niệm
nghệ thuật về con người mà từ quan niệm nghệ thuật về con người, xem xét con người như
thế nào trong những mối quan hệ của nó, từ đó, lý giải, tìm ra cái gọi là bản- thể người. Nói
khác đi, triết luận về con người là dạng thức biểu hiện cụ thể, đằm sâu hơn quan niệm nghệ
thuật về con người. Nó mang tính quyết định nội dung và hình thức của tác phẩm. Vì vậy, nó
chi phối mạnh mẽ việc xây dựng tác phẩm, để lại những dấu ấn đậm nét cho từng nhà văn,
từng giai đoạn văn học.
Coi con người là đối tượng trung tâm của văn học, triết luận về con người có thể xem
là một biểu hiện nhân đạo hóa của ý thức lý luận, đưa văn học vào đúng quỹ đạo “nhân
học” như M.Gorki đã phát biểu. Điều này chứng tỏ sự tiến bộ của tư duy lý luận trong
nghiên cứu văn học. (Nguyễn Văn Kha, Đổi mới quan niệm về con người trong truyện ngắn
Việt Nam 1975- 2000, tr.17).
Như đã nói, cảm hứng triết luận đã có từ trước, nhưng đến văn học thời đổi mới, sau
năm 1986 đến nay nó mới phát triển rõ rệt, cảm hứng triết luận bộc lộ mạnh mẽ, được nhận
thức và được ghi nhận. Cũng như những dạng cảm hứng khác nảy sinh đều có cơ sở, cảm
hứng triết luận nảy sinh do những đặc tính khách quan của đời sống thực tại, của hồn cảnh
xã hội. Nó phát triển trên diện rộng của nền văn học dân tộc đương đại.

Sự nảy nở của cảm hứng triết luận đòi hỏi những điều kiện phức tạp: phải có những
biến động và rung chuyển cách mạng trong đời sống xã hội. Do đó, cái có ý nghĩa lớn ở đây
là đại hội Đảng từ sau năm 1986, mở ra một bầu không khí dân chủ, làm tích cực cảm xúc và
ý thức đi tìm tận nguồn cơn những cái thuộc về số phận con người, liên quan đến con người
trong những mối quan hệ đa dạng và phức tạp của nó.
Cảm hứng triết luận xuất phát từ chiều sâu trí tuệ, lí trí, từ sự ý thức một cách thấu
suốt phận người. Chất triết luận cũng có sự khác biệt trong các tác phẩm của những nhà văn
khác nhau và có ảnh hưởng từ lập trường tư tưởng của họ. Chất triết luận xuất phát từ sự suy
tư triết lí, khái quát hóa về cuộc đời, về phận người. Nó được gây nên bởi ý thức của nhà văn
về những vấn đề thuộc về con người, không phân biệt giai tầng trong xã hội.
Cảm hứng triết luận có mối quan hệ với những dạng cảm hứng khác nhưng nó cũng có
tính riêng độc lập, có khả năng luận giải vấn đề một cách biện chứng, sâu sắc.
Tính triết luận khơng mang khuynh hướng tư tưởng khẳng định hay phủ định như
thương cảm, châm biếm (theo cách phân loại các biến thể cảm hứng của Pơxpêlơp) mà chú ý
lí giải một cách thâm trầm, sâu sắc vấn đề được tác phẩm nêu ra. Ở cảm hứng triết luận, sự lí
giải đơi khi để ngỏ cho người đọc. Chính khoảng trống giữa ấy tạo được bất ngờ, lí thú và
những âm vang.
Các nhà văn thường thể hiện tính triết luận ở nội tâm nhân vật, khơng chú trọng ngoại
hình hoặc qua ngoại hình tốt lên tính cách, số phận nhân vật. Các nhà triết luận có xu hướng
nhìn con người với hai mặt của nó: tốt- xấu, thiện- ác, cao thượng- sự thấp hèn, … Và chính
cái nhìn con người nhiều mặt đó của các nhà văn đã giúp cho cái ý hướng hoàn thiện con
người vốn là điểm đến của văn học.
1.2. Những tiền đề cho sự nảy sinh cảm hứng triết luận trong truyện ngắn Việt Nam
giai đoạn 1986- 2000
1.2.1. Sự quan tâm tới yếu tố con người trong đời sống chính trị, xã hội Việt Nam sau năm
1975
Đất nước vừa lặng im tiếng súng, hịa lẫn trong khơng khí hân hoan của niềm vui
chiến thắng là khơng khí náo nức xây dựng chủ nghĩa xã hội trên toàn quốc. Trong báo cáo
chính trị của Ban chấp hành Trung ương Đảng cộng sản Việt Nam tại Đại hội đại biểu toàn

quốc lần thứ IV (1976) có khẳng định: “Muốn xây dựng chủ nghĩa xã hội trước hết cần có
con người xã hội chủ nghĩa”. Về nội dung xây dựng con người mới, Đảng quan niệm: “Xây
dựng con người mới Việt Nam là xây dựng con người phát triển tồn diện, có cuộc sống tập


thể và cá nhân hài hòa, phong phú”. Tại Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ V, Đảng tiếp tục
khẳng định: “Mỗi người được phát triển đầy đủ nhân cách, tài năng và năng khiếu của
mình, trong mối quan hệ hài hịa giữa cá nhân, gia đình và xã hội.”
Sau những khó khăn, Đại hội Đảng lần thứ VI (1986) đề ra cơng cuộc đổi mới tồn
diện đất nước. Báo cáo chính trị của Ban chấp hành Trung ương Đảng tại Đại hội đại biểu
tồn quốc nhấn mạnh: “Chính sách xã hội bao trùm mọi mặt của đời sống con người”.
“Phát huy yếu tố con người và lấy việc phục vụ con người làm mục đích cao nhất của mọi
hoạt động”. Quan điểm, đường lối nhất quán của Đảng đã tạo ra bầu khơng khí dân chủ,
khơi gợi khả năng tìm tịi, sáng tạo của người nghệ sĩ, đáp ứng thị hiếu của công chúng thời
đại mới, thúc đẩy nền văn học nước nhà phát triển. Chủ trương đổi mới đã tạo phấn khởi cho
văn nghệ sĩ nước ta, khơi dậy nhiều tiềm năng sáng tạo. Chưa bao giờ, chỉ trong một thời
gian ngắn, ta lại thấy xuất hiện nhiều tác phẩm được dư luận rộng rãi chú ý như vậy [A.I.13
tr.221].
Thông thường trong những bước ngoặt lịch sử quan trọng, ý thức xã hội có sự thay
đổi. Con người sống trong xã hội đó phải thẩm định lại những thang bậc giá trị. Văn học,
một hình thái ý thức xã hội vận động và biến đổi gắn liền với những biến đổi của xã hội, của
đời sống con người. Sự thay đổi đó yêu cầu nhà văn phải đáp ứng một cách nhanh nhạy.
Hiện thực cuộc sống đòi hỏi một sự biến đổi văn học, cần thiết đặt văn học vào vị trí phù hợp
với nó. Một cuộc đấu tranh quyết liệt giữa những phạm trù tư tưởng thẩm mĩ khác nhau là
nhằm chỉ ra những hạn chế và lời giải đáp cho những vấn đề mới đang đặt ra cho toàn xã hội
và cho từng con người là động lực bên trong tạo ra bước ngoặt cho văn học. Và chính sự
phát triển của văn học hơm nay đã là một lời giải đáp nói trên, khi mà những niềm tin đẹp đẽ
dường như là tuyệt đối đã được xem xét lại. Nó có mặt mạnh nhưng khơng thể là ổn định,
nếu khơng nói là nó có nhiều ảo tưởng và duy ý chí. Nếu ba mươi năm trước, con người
trong văn học là đối tượng để ngợi ca hay phê phán. Giờ đây, con người còn là đối tượng để

nghiên cứu, phân tích nhiều mặt, trong các bình diện tồn tại khách quan của nó.
Nói như Nguyễn Khải, chiến tranh có cái réo rắt khắc nghiệt của nó. Hịa bình lại có
những đợt sóng ngầm, gió xốy bên trong. Cái say sưa miêu tả khí thế chiến đấu của dân tộc,
dựng lại những hình tượng anh hùng bất khuất, xả thân vì nhân dân, vì quê hương trong văn
học khơng phải khơng cịn phù hợp nữa, bởi những chìm khuất trong chiến tranh vẫn cịn kể
mãi đến mn đời. Nhưng, như đã nói, những phức tạp, thử thách nhiều chiều của thực tại


cuộc sống và con người trong cách nhìn, cách đánh giá cùng cách giải quyết, hướng đi,… là
tâm thế đợi chờ của người đọc hôm nay, cũng là nỗi trăn trở, day dứt của nhà văn.
1.2.2. Sự thay đổi quan niệm nghệ thuật về con người trong văn học
Trong đời sống của người Việt Nam nói riêng và nhân loại nói chung, văn học có một
vai trị rất quan trọng. Đối với người Việt Nam, văn chương khơng mang tính chất là một
phương tiện, một mưu cầu cái đẹp thuần túy hình thức mà phải chuyển tải được những tư
tưởng, tình cảm, ước nguyện…của đời sống con người (…) “một bộ phận trọng yếu của cách
mạng tư tưởng và văn hóa, là bộ phận đặc biệt nhạy cảm của văn hóa, thể hiện khát vọng
của con người về chân, thiện, mĩ, có tác dụng bồi dưỡng tình cảm, tâm hồn, nhân cách, bản
lĩnh của các thế hệ công dân, xây dựng môi trường đạo đức trong xã hội…” (Nghị quyết của
Bộ chính trị về văn học, nghệ thuật và văn hóa, Văn nghệ số 51,52, tháng 12/1987). Văn
học, vì thế, ngày càng đi sâu sát với con người, với từng phận người, tạo mối liên hệ khắng
khít giữa người sáng tác và người tiếp nhận trong tình cảm lẫn nhận thức.
Văn học Việt Nam mấy chục năm qua là một bức tranh vô cùng phức tạp. Trong
những năm chiến tranh, văn học thực sự trở thành vũ khí tinh thần của những người đang
chiến đấu. Nhà văn cảm thấy mình có trách nhiệm phục vụ tinh thần- tình cảm chung của
nhân dân. Cái riêng bị khuất lấp. Văn học phục vụ chính trị. Văn học phần nào đã tự thu hẹp
chức năng của mình. Các tác phẩm của văn nghệ cách mạng hướng trước hết vào việc ghi
chép những thành tích, những chiến cơng, những hành động tốt đẹp của con người trong lao
động, chiến đấu, vào việc phản ánh cuộc sống mới, con người mới. Cảm hứng lạc quan, anh
hùng phải là cảm hứng cơ bản của tác phẩm. Gắn liền với cảm hứng ấy là yêu cầu về tính
Đảng, tính Nhân dân. Và lẽ tất nhiên, nhà văn phải cố gắng đảm bảo cho tác phẩm của mình

phải có một tư tưởng chính trị- xã hội nào đó và tồn bộ bức tranh hình tượng tác phẩm phải
tập trung thể hiện tư tưởng này càng sinh động càng tốt (tư tưởng thật rõ ràng). Tính giáo
dục trong tác phẩm, vì vậy, cũng trở nên rõ ràng. Khơng đa nghĩa, trừu tượng (đó cũng là
một trong những hạn chế của văn học Việt Nam giai đoạn này: tính đơn giản, minh họa khá
phổ biến)
Một hiện thực đồ sộ, phức tạp, sâu thẳm, chênh vênh của ba mươi năm trước, phải đến
bây giờ, trong cửa ngõ rộng mở của dân chủ và cái bức thiết của sự địi hỏi chính đáng, nó
mới được xới ra, phanh phui, tìm kiếm, khẳng định hay phủ định, phân tích, đánh giá,…
trong tư duy mới của văn học, trong sự tiến bộ của tự do. Cần nói thêm, tự do ở đây là khám
phá và sáng tạo tích cực, khơng tách rời với trình độ, năng lực của nhà văn.


Văn học Việt Nam thời đổi mới có mầm mống, những thử nghiệm, những bài học từ
nhiều năm trước, trong suốt quá trình vận động của văn học cách mạng Việt Nam và nó được
đánh dấu từ cơng cuộc đổi mới do Đảng cộng sản Việt Nam khởi vào năm 1986. “Cùng với
những biến đổi của cuộc sống, khẩu hiệu đổi mới đã thổi một luồng gió đầy sinh khí vào đời
sống xã hội Việt Nam, kích thích những cải cách kinh tế và khơi dậy những suy nghĩ mới,
những tìm tịi, sáng tạo trong giới trí thức, văn nghệ sĩ. Là một bộ phận nhạy cảm nhất của
xã hội, văn học nghệ thuật hưởng ứng hết sức mạnh mẽ đường lối đổi mới trong sáng tác,
trong tác phẩm của các nhà văn, nhà thơ, nhà viết kịch, nhà lí luận phê bình. Dần dần đến
lượt mình, văn học cũng tự biến đổi trong cơng cuộc đổi mới, có thêm những tác giả, tác
phẩm mới, có những đặc điểm về phong cách và nội dung khác với thời kì trước, cho phép
nói về một giai đoạn mới trong văn học” [A.I.53, tr. 135)
Như đã nói, nền tảng của sự đổi mới trong văn học thời kì này bắt nguồn từ sự tự ý
thức của văn học, tức là văn học giác ngộ về vai trị của nó trong xã hội, ý nghĩa của nó đối
với con người. Nghị quyết 05 của Bộ chính trị Đảng cộng sản Việt Nam (1987) đã mở ra một
cách nhìn mới về vị trí và chức năng của văn nghệ.
Có thể thấy diện mạo mới của văn học với tất cả thể lọai của văn học. cái địi hỏi phải
thay đổi đó với tất cả các cây bút, dù nhiều hay ít tuổi, dù quen hay lạ. Không phải là chọn
mặt gửi vàng, chỉ cần người cầm bút đụng chạm đến những vấn đề nóng bỏng nhất, đặt ra

cho người đọc những vấn đề bức xúc nhất của đời sống chính họ, thì tác phẩm đó được đón
nhận như người trong cuộc, đồng hành cùng người đọc hơm nay. “Văn học hơm nay có một
khát vọng tư tưởng thẩm mĩ khác trước. Những năm tháng vừa qua đã làm cho chúng ta vỡ
lẽ ra rằng, nếu như sự vẫy gọi thật lòng, hồn nhiên của văn học đã làm cho con người vươn
tới cái cần có đã thực sự thấm vào cuộc sống thì tại sao cái mà con người mới đẹp đẽ và cao
thượng ấy lại xuất hiện chậm chạp đến thế, khó khăn, vất vả đến thế” [A.I.5, tr. 154]. Phải
tìm cho mình một sức mạnh mới tác động vào cuộc sống, vì thế, văn học cần phát hiện, phân
tích, mổ xẻ những vấn đề cụ thể, nóng bỏng, những số phận cá nhân riêng biệt đang tồn tại
trong đời sốngvới tất cả tính phức tạp của nó. Những dấu hiệu biến đổi sâu sắc ấy có thể kể
Nguyễn Minh Châu với Bức tranh, Người đàn bà trên chuyến tàu tốc hành; Nguyễn Huy
Thiệp với Con gái thủy thần, Những bài học nông thơn, Những ngọn gió Hua tát; Y Ban
với Bức thư gửi mẹ Âu Cơ, …
Rõ ràng văn học từ những năm 80 trở lại đây đang sát gần hơn với cuộc sống đầy phức
tạp, phong phú ngày hôm nay, muốn làm người đồng hành với con người hôm nay, cùng họ


và giúp họ nhận thức một cách tỉnh táo hiện thực nhất những vấn đề của chính mình. Nhà
văn mang khát vọng can thiệp vào thực tế, đối thoại cùng người đọc về những vấn đề mà họ
lo lắng, quan tâm. Vì vậy, nhà văn phải phát hiện, phân tích và đánh giá những vấn đề đang
biến động để tìm ra sự thật lịch sử. Cho dù đó là được hay mất, vinh quang hay cay đắng, rõ
ràng hay khuất tất, cũng đều là nỗi trăn trở, gắn liền với từng phận người trong xã hội.
Đã qua rồi một dòng sơng đang êm ả, bình thản chảy, văn học hơm nay một dịng sơng
chảy xiết, như một thác cuồn réo, tung lên những đợt sóng và ngoặt rẽ theo một hướng mới.
“Sự biến động của văn học do những yêu cầu xã hội rất mạnh và sâu và bởi vì nó
đang tự biến đổi do chính những u cầu và địi hỏi bên trong, vì sự tồn tại và phát triển hợp
quy luật và có ích của nó. Tuy nhiên sự biến đổi này vẫn đang trên đà của nó, vẫn chưa có
điểm dừng trong hiện tại. Trong q trình đó, nó vừa kế thừa những truyền thống tốt đẹp
nhất của nền văn học dân tộc đã hình thành và phát triển trong những sự kiện lịch sử riêng
biệt, vừa phủ định những gì lỗi thời, nhất thiết phải vượt qua để làm giàu thêm cho mình
những đổi mới, đồng thời dũng cảm phủ định ngay những cái mới vừa thể nghiệm mà do

những dự cảm đặc biệt, nó cảm thấy xa lạ, nhất thời không nên trở thành những phẩm chất
đích thực của một nền văn học đang tự đổi mới” [A.I.5 tr. 152].
Sự biến đổi đó vẫn chưa là một thơng số trong tiến trình phát triển văn học, do những
ý kiến khác nhau, nhiều khi đối lập nhau, của những người đánh giá, thưởng thức của hôm
nay. Tuy nhiên, khơng phải vì vậy mà khơng có một kết luận, một định hướng nào phù hợp
với nó. Trong một chừng mực nhất định của nó, có thể nhận ra tính triết luận về con người
trong truyện ngắn hơm nay. Thực tế địi hỏi phải có tiếng nói thể hiện nhu cầu phong phú, đa
dạng, phức tạp về đời sống tinh thần của con người: tâm lý, tình cảm, những nỗi niềm thầm
kín, khát vọng riêng chung,… Vấn đề con người trong những mối quan hệ với nó, xã hội,
thiên nhiên, đời sống tinh thần, thế giới tâm linh, vấn đề bản năng, chất người,…tiếp tục
được khơi sâu, lý giải, tìm hiểu đến tận cùng. Điều này thuộc về giá trị nhân bản, nhân văn
trong văn học.
Sự đổi mới trong cách nhìn nhận, cách lí giải về thực thể con người trong văn học trên
nhiều phương diện, tích cực, tiêu cực, trong cái nhìn ấm áp, bao dung, cả sự nghiêm khắc,
trừng phạt.
Cảm hứng lãng mạn, cảm hứng anh hùng ca trong văn học Việt Nam một thời khơng
cịn là cảm hứng chủ đạo. Con người với những được mất riêng tư, những nỗi niềm chìm
khuất,… trở thành đối tượng chủ yếu được hướng đến trong ánh nhìn nhân văn của các nhà


văn. Cảm hứng triết luận về con người trở thành một trong những cảm hứng chủ đạo của văn
học thời kì này.
Như vậy, hướng vào số phận người, coi con người là giá trị cao nhất của đời sống đã
làm nên cảm hứng triết luận,, giàu chất nhân văn, dẫn dắt tâm tưởng con người, giúp nhà văn
xây dựng được những hình tượng nghệ thuật sinh động, nhận thức và lý giải được những
biểu hiện muôn màu, muôn vẻ của con người.


Chương 2:
CẢM HỨNG TRIẾT LUẬN VỚI SỰ NHẬN DIỆN CON NGƯỜI TRONG TRUYỆN

NGẮN VIỆT NAM GIAI ĐOẠN 1986-2000
Đời sống con người muôn màu muôn vẻ, biến đổi và phát triển khơng ngừng. Con
người trong những quan hệ văn hóa, chính trị, xã hội, trong quan hệ với thiên nhiên, con
người với con người,… rất phong phú và phức tạp. Đó chính là đề tài để tác phẩm văn học
tiếp cận.
Truyện ngắn giai đoạn 1986-2000, với cảm hứng triết luận về con người, đã lí giải,
nhận diện con người trong tổng hịa các mối quan hệ của nó trong cái nhìn đa diện, nhiều
chiều.
2.1. Con người với đời sống xã hội
Tư duy truyền thống cho rằng sự phổ quát người là một chủ nghĩa nhân đạo trừu tượng
vì nó là sản phẩm mn thuở ở ngồi khơng gian, thời gian. Cho nên chân lý khơng thuộc về
nó, mà thuộc về “chủ nghĩa nhân đạo cụ thể” lý giải bản chất của con người được qui định
bởi những quan hệ xã hội, bởi sự thay đổi của những quan hệ ấy.
2.1.1. Con người trong cuộc sống đời thường
Trong cuộc mưu sinh, kiếm tìm cái ăn, đáp ứng nhu cầu vật chất, mưu lợi nhằm thỏa
mãn thói háo danh cầu vị, con người, vì vậy mà trở nên tha hóa, đánh mất đi cái gọi là bản
chất Người. Truyện ngắn giai đoạn 1986- 2000 dựng nên nhiều kiểu loại nhân vật, nhiều
cách tha hóa của con người.
Mỗi ngày qua đi, trong cái thế giới mà người ta gọi là xã hội loài người ấy, có biết bao
biến đổi, phản trắc bởi những toan tính xơ bồ, nhọc nhằn danh lợi. Cái vịng luẩn quẩn nhỏ
hẹp với cơm- áo- gạo- tiền, những thứ thiết yếu có trong cuộc sống, đã làm cho con người
nhiều khi thành ngu muội. Như trùm Thịnh, lão Tảo, như những người đánh cá đêm trên một
khúc sông trong Chảy đi sơng ơi của Nguyễn Huy Thiệp. Cũng vì cuộc mưu sinh (mà cũng
khó đổ lỗi cho cái gì khác) mà con người trở nên lạnh lùng, tàn nhẫn. Rằng, “hễ tối tăm và
đói kém” là nó, cái sự sống vô cùng vô tận ấy, “tác ầm lên” [B.29, tr 160]. Họ sống một
cách “ngu muội” và “tối tăm” [B.29, tr 14] trong cuộc tranh giành miếng ăn, tranh giành sự
sống. Họ giẫm đạp lên nhau, thậm chí họ ngơ đi trước tiếng kêu cứu của một đứa trẻ bị hất
xuống sơng. Bởi “những người đánh cá có lệ khơng cứu những ai chết đuối.” [B.29, tr. 13].
Bởi họ đói. Cái đói rất khốc liệt, như đã khước từ bản tính thiện trong họ, những con người

chỉ biết lèo lái để kiếm miếng ăn đến suốt đời. Ngay cả cái trò đùa của họ đối với một đứa
trẻ cũng thật độc ác. Chính trùm Thịnh đã nói với nhân vật tơi, một đứa trẻ có niềm tin kì
diệu vào sự may mắn nếu hớp được nước bọt của con trâu đen nơi khúc sông của những
người đánh cá sẽ bơi lội giỏi như tôm như cá vậy, cái điều ngược lại với niềm tin đó:
“Chuyện con trâu đen chỉ là chuyện đồn nhảm nhí… Mày hãy tin tao, ở bến Cốc này thì
chuyện giết người ăn cướp có thực, ngoại tình có thực, cờ bạc có thực, còn chuyện trâu đen
là giả” [B.29, tr.12]. Miếng cơm, manh áo cho sự sống hàng ngày tưởng nhỏ bé, ít ỏi và
mong manh, nhưng nó có sức mạnh ghê gớm trong cái việc tàn phá tâm hồn con người, tình
thương và lịng trắc ẩn. Nhất là khi mà con người hàng ngày phải chứng kiến, phải đối diện
với những sự thật éo le, trần trụi thì những cảm xúc trong họ vẫn cứ như là một cái gì đó thật
xa xỉ trong cuộc sống nhọc nhằn và tù đọng này. Thực ra cái độc ác đó của con người có thể
hiểu, như chị Thắm, một nhân vật trong truyện đã nói: “ có ai yêu thương họ đâu. Họ đói và
ngu muội lắm.” [B.29, tr.14] “con người vơ tâm nhiều như bụi bặm trên đường.” [B.29,
tr.15].
Trong nghèo đói, tối tăm là vậy, nhưng ngay cả trong cuộc sống ổn định, con người
vẫn trượt theo những tính toan nhỏ bé của mình. Bác sĩ Thủy trong “Tướng về hưu”
(Nguyễn Huy Thiệp) là một mẫu người tiêu biểu cho lối sống hiện sinh, thực dụng đến thành
thói quen. Từ vị trí của một bác sĩ sản khoa, cô say sưa với mục đích kiếm tiền bằng nhiều
phương tiện, kể cả việc xay thai nhi ni chó lấy lời. Cơ cơng khai lối sống mà mình xác
định, lí trí và tỉnh táo, coi “ăn là trên hết”. Cái tính tốn, lạnh lùng đến chai lì về cảm giác và
mất ln cả cảm giác về sự chai lì đó thì thật là rùng rợn, khủng khiếp.
Những toan tính nhỏ hẹp của con người cịn có thể thấy ở hành động của con người
ích kỉ, độc ác, vô trách nhiệm của người đàn ông ( “Con gấu” - Nguyễn Quang Huy- nhưng
bản chất đó chỉ bộc lộ khi người đàn bà tội nghiệp kia thực sự thuộc về hắn); cịn có thể thấy
ở cái thói học địi cuộc sống của giới thượng lưu văn minh, tân tiến của bà Thiều (“Huyền
thoại phố phường”- Nguyễn Huy Thiệp), nên không thể che giấu được sự giả dối, tầm
thường trong cách sống, và cả cái ý thức phẩm hạnh thống qua trong nỗi khát khao của lịng
dục vọng. Tất cả đều là hành vi phi đạo đức, phi nhân cách của người đàn bà ham hố một
cách thái quá đến thành trơ trẽn.

Con người sống ích kỉ đến tàn nhẫn thì sẽ thành vơ cảm trước nỗi đau của đồng loại,
thậm chí trước cái chết rất thương tâm của đồng loại. Sự hèn kém trong nhân cách con
người bị trì xuống bởi sức nặng của tham vọng tiền tài, địa vị.