Xây dựng hệ thống trò chơi dạy học nhằm phát triển thao tác khái quát hóa cho trẻ 5 6 tuổi trong quá trình nhận thức môi trường xung quanh

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP. HỒ CHÍ MINH

Đặng Thu Hiền

XÂY DỰNG HỆ THỐNG TRỊ CHƠI DẠY HỌC NHẰM
PHÁT TRIỂN THAO TÁC KHÁI QUÁT HÓA CHO TRẺ
5 – 6 TUỔI TRONG Q TRÌNH NHẬN THỨC
MƠI TRƯỜNG XUNG QUANH

LUẬN VĂN THẠC SĨ GIÁO DỤC HỌC

Thành phố Hồ Chí Minh – 2015


BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP. HỒ CHÍ MINH

Đặng Thu Hiền

XÂY DỰNG HỆ THỐNG TRỊ CHƠI DẠY HỌC NHẰM
PHÁT TRIỂN THAO TÁC KHÁI QUÁT HÓA CHO TRẺ
5 – 6 TUỔI TRONG Q TRÌNH NHẬN THỨC
MƠI TRƯỜNG XUNG QUANH

Chuyên ngành: Giáo dục học (Mầm non)
Mã số: 60 14 01 01

LUẬN VĂN THẠC SĨ GIÁO DỤC HỌC

NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC:

TS. TRƯƠNG THỊ XUÂN HUỆ

Thành phố Hồ Chí Minh – 2015


LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan luận văn “Xây dựng hệ thống trò chơi dạy học nhằm phát triển
thao tác khái quát hóa cho trẻ mẫu giáo 5 – 6 tuổi trong q trình nhận thức mơi
trường xung quanh” là sản phẩm q trình nghiên cứu của tơi. Những kết quả trình
bày trong luận văn là đúng sự thật và chưa có ai cơng bố trong bất kì cơng trình nào
khác.
Tp. Hồ Chí Minh tháng 3 năm 2015
Tác giả

Đặng Thu Hiền

ii


LỜI CẢM ƠN
Để hoàn thành luận văn này, ngoài nỗ lực của bản thân, tôi đã nhận được
nhiều sự giúp đỡ vô cùng quý báu từ quý thầy cô, đồng nghiệp, bạn học, người thân.
Tơi xin bày tỏ lịng tri ân sâu sắc đến TS. Trương Thị Xuân Huệ người đã
tận tình hướng dẫn tơi trong q trình học tập và thực hiện đề tài.
Tôi xin trân trọng cảm ơn tập thể Khoa Giáo dục Mầm non, Phòng Sau đại
học, Trường Đại học Sư phạm TPHCM - là cơ sở đào tạo đã tạo mọi điều kiện thuận
lợi cho tôi trong suốt 2 năm học tập, nghiên cứu và hoàn thành luận văn.
Tôi xin trân trọng cảm ơn Khoa GDMN, trường Đại học Sài Gịn - cơ quan nơi
tơi cơng tác, cảm ơn các đồng nghiệp và bạn bè, đặc biệt là TS. Trần Thị Phương đã
luôn quan tâm, động viên, giúp đỡ để tơi có thể hồn thành nhiệm vụ công tác, học tập

và nghiên cứu.
Tôi xin cảm ơn chân thành Ban Giám hiệu và tập thể giáo viên trường Mầm
non Bàu Cát, quận Tân Bình Thành Phố Hồ Chí Minh đã giúp đỡ tơi suốt thời gian
tiến hành thử nghiệm đề tài.
Xin biết ơn gia đình, người thân thương đã ln là điểm tựa vững chắc để tơi
có được cơng trình này.
Tp. Hồ Chí Minh, tháng 3 năm 2015
Tác giả

Đặng Thu Hiền

iii


DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT TRONG LUẬN VĂN

STT

Viết đầy đủ

Chữ viết tắt

1

ĐC

Đối chứng

2

GD

Giáo dục

3

GV

Giáo viên

4

GDMN

Giáo dục mầm non

5

GVMN

Giáo viên mầm non

6

KQH

Khái qt hóa

7

MG

Mẫu giáo

8

MN

Mầm non

9

MTXQ

Mơi trường xung quanh

10

TCDH

Trị chơi dạy học

11

TN

Thực nghiệm

iv

DANH MỤC CÁC BẢNG
STT

KÝ HIỆU

1

Bảng 2.1

2

Bảng 2.2

3

Bảng 2.3

4

Bảng 2.4

5

Bảng 2.5

6

Bảng 2.6

7

Bảng 2.7

8

Bảng 2.8

9

Bảng 2.9

10

Bảng 2.10

11

Bảng 2.11

12

Bảng 2.12

TÊN BẢNG

TRANG

Kinh nghiệm, trình độ chuyên môn của GV

48

Thực trạng nhận thức của giáo viên về
KQH
Thực trạng nhận thức của giáo viên về biểu
hiện thao tác KQH ở trẻ trong quá trình
nhận thức MTXQ
Nhận thức của GVMN về tầm quan trọng
của việc phát triển thao tác KQH cho trẻ
Nhận thức của GVMN về tính phù hợp
của việc phát triển thao tác KQH trong
quá trình nhận thức MTXQ
Nhận thức của GV về mức độ cần thiết
của việc sử dụng TCDH nhằm phát triển
thao tác KQH cho trẻ MG 5 – 6 tuổi trong
quá trình nhận thức MTXQ ở trường MN
Mức độ GVMN sử dụng TCDH nhằm
phát triển thao tác KQH cho trẻ MG 5 – 6
tuổi trong quá trình nhận thức MTXQ
Thực trạng về việc GV sử dụng các nguồn
TCDH và mức độ sử dụng các nguồn
TCDH
Mức độ sử dụng các dạng TCDH của GV
nhằm phát triển thao tác KQH cho trẻ MG 5
– 6 tuổi trong quá trình nhận thức MTXQ
Mức độ yêu cầu của TCDH mà GV sử dụng
nhằm phát triển thao tác khái quát hóa cho
trẻ MG 5 – 6 tuổi trong q trình nhận thức
MTXQ
Các hình thức hoạt động GV có sử dụng

TCDH nhằm phát triển thao tác KQH của
trẻ 5 – 6 tuổi trong q trình nhận thức
MTXQ
Những khó khăn mà GV gặp phải khi sử
dụng TCDH nhằm phát triển thao tác KQH
cho trẻ 5 – 6 tuổi trong quá trình nhận thức

49

v

49
50
51

52

53

54

55

57

59

61

13

Bảng 2.13

14

Bảng 2.14

15

Bảng 3.1

16

Bảng 3.2

17

Bảng 3.3

18

Bảng 3.4

19

Bảng 3.5

20

Bảng 3.6

21

Bảng 3.7

MTXQ
Mức độ khái quát hóa của trẻ MG 5 – 6 tuổi
trong q trình nhận thức MTXQ theo từng
bài tập đó
Mức độ khái quát hóa của trẻ MG 5 – 6 tuổi
trong quá trình nhận thức MTXQ trong 7
bài tập đo
Mức độ KQH của trẻ nhóm ĐC và nhóm
TN trước TN
Mức độ KQH của trẻ nhóm TN và ĐC
trước TN
Mức độ KQH của trẻ nhóm ĐC và nhóm
TN sau TN
Mức độ KQH của trẻ nhóm TN và ĐC sau
TN
So sánh mức độ KQH của trẻ nhóm TN
trước và sau TN
So sánh mức độ KQH của trẻ nhóm ĐC
trước và sau TN
Kiểm định độ tin cậy về kết quả khảo sát
mức độ KQH của trẻ giữa 4 cặp nhóm trước
và sau TN

vi

67

69
99
100
102
103
104
106
107


DANH MỤC SƠ ĐỒ, BIỂU ĐỒ, HÌNH
STT

KÝ HIỆU

TÊN SƠ ĐỒ, BIỂU ĐỒ, HÌNH

TRANG

1

Sơ đồ 1.1

Phân loại trị chơi dạy học

34

2

Sơ đồ 1.2

Phân loại trò chơi dạy học sử dụng lời nói

38

3

Hình 3.1

Hình minh họa trị chơi Nối đi theo hình

77

4

Hình 3.2

Hình minh họa trị chơi Bớt gì và thêm gì

79

5

Hình 3.3

Hình minh họa trị chơi Xếp hình cho thích hợp

81

6

Hình 3.4

Hình minh họa trị chơi Tìm nhà cho các vật

85

7

Hình 3.5

Hình minh họa trị chơi Hãy tìm chỗ sai

86

8

Hình 3.6

Hình minh họa cho trị chơi Nối đồ vật

88

9

Hình 3.7

Hình minh họa cho trị chơi Tìm lại nhóm đúng

89

10

Biểu đồ 3.1

Mức độ KQH của trẻ nhóm ĐC và nhóm TN trước TN

99

11

Biểu đồ 3.2

Mức độ KQH của trẻ ở nhóm ĐC và nhóm TN sau TN

102

12

Biểu đồ 3.3

Mức độ KQH của trẻ nhóm TN trước và sau TN

105

13

Biểu đồ 3.4

Mức độ KQH của trẻ nhóm ĐC trước và sau TN

106

vii


MỤC LỤC
LỜI CAM ĐOAN ................................................................................................ ii
LỜI CẢM ƠN ..................................................................................................... iii
DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT TRONG LUẬN VĂN .......................... iv
DANH MỤC CÁC BẢNG .................................................................................. v
DANH MỤC SƠ ĐỒ, BIỂU ĐỒ, HÌNH.......................................................... vii
MỤC LỤC ......................................................................................................... viii
MỞ ĐẦU .............................................................................................................. 1
1. Lý do chọn đề tài ................................................................................................... 1
2. Mục đích nghiên cứu ............................................................................................. 2
3. Khách thể và đối tượng nghiên cứu..................................................................... 2
4. Giả thuyết khoa học .............................................................................................. 3
5. Nhiệm vụ nghiên cứu ............................................................................................ 3
6. Giới hạn phạm vi nghiên cứu ............................................................................... 3
7. Phương pháp nghiên cứu...................................................................................... 3
8. Những đóng góp của đề tài ................................................................................... 5

CHƯƠNG 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN CỦA VIỆC XÂY DỰNG HỆ THỐNG
TRÒ CHƠI DẠY HỌC NHẰM PHÁT TRIỂN THAO TÁC KHÁI QUÁT
HOÁ CHO TRẺ 5 - 6 TUỔI TRONG Q TRÌNH NHẬN THỨC MƠI
TRƯỜNG XUNG QUANH ................................................................................ 6

1.1. Lịch sử nghiên cứu về trò chơi dạy học nhằm phát triển trí tuệ trẻ em nói
chung và thao tác khái qt hóa nói riêng .................................................................. 6
1.1.1. Ở nước ngồi ................................................................................................ 6
viii


1.1.2. Ở Việt Nam .................................................................................................. 9
1.2. Cơ sở lý luận về thao tác khái quát hoá của trẻ 5 – 6 tuổi ........................... 11
1.2.1. Các khái niệm cơ bản ................................................................................. 11
1.2.2. Bản chất của thao tác khái quát hóa ........................................................... 19
1.2.3. Quá trình hình thành và phát triển thao tác khái quát hoá ......................... 21
1.2.4. Đặc điểm phát triển thSao tác khái qt hố của trẻ mầm non nói chung và
trẻ 5 – 6 tuổi nói riêng ................................................................................................... 23
1.2.5. Tiêu chí và mức độ phát triển thao tác khái quát hoá của trẻ 5 – 6 tuổi .... 27
1.3. Cơ sở lý luận về hoạt động vui chơi và trò chơi dạy học đối với sự phát
triển thao tác khái quát hoá của trẻ 5 – 6 tuổi trong quá trình nhận thức mơi
trường xung quanh ...................................................................................................... 28
1.3.1. Khái niệm về hoạt động vui chơi ............................................................... 28
1.3.2. Khái niệm về trò chơi dạy học ................................................................... 32
1.3.3. Vai trò của trò chơi dạy học đối với sự phát triển trí tuệ nói chung và thao
tác khái qt hố nói riêng của trẻ mẫu giáo ................................................................. 38
1.3.4. Vai trị của q trình nhận thức môi trường xung quanh đối với sự phát
triển thao tác khái quát hoá cho trẻ 5 – 6 tuổi ............................................................... 39
1.3.5. Hình thành thao tác khái qt hóa cho trẻ 5 – 6 tuổi theo nội dung của q
trình nhận thức mơi trường xung quanh ........................................................................ 41
Tiểu kết chương 1 .................................................................................................... 43

CHƯƠNG 2: CƠ SỞ THỰC TIỄN CỦA VIỆC XÂY DỰNG HỆ THỐNG
TRÒ CHƠI DẠY HỌC NHẰM PHÁT TRIỂN THAO TÁC KHÁI QUÁT
HOÁ CHO TRẺ 5 -6 TUỔI TRONG Q TRÌNH NHẬN THỨC MƠI

TRƯỜNG XUNG QUANH .............................................................................. 45

ix


2.1. Thực trạng chương trình giáo dục mầm non về việc phát triển thao tác
khái quát hóa cho trẻ 5 – 6 tuổi .................................................................................. 45
2.2. Thực trạng của việc xây dựng và sử dụng trò chơi dạy học nhằm phát triển
thao tác khái quát hóa cho trẻ 5 – 6 tuổi trong q trình nhận thức mơi trường
xung quanh ở một số trường mầm non tại thành phố Hồ Chí Minh ..................... 46
2.2.1. Mục đích điều tra ....................................................................................... 47
2.2.2. Nội dung điều tra ....................................................................................... 47
2.2.3. Địa bàn và khách thể điều tra..................................................................... 47
2.2.4. Thời gian điều tra ....................................................................................... 47
2.2.5. Phương pháp điều tra thực trạng ................................................................ 48
2.2.6. Kết quả khảo sát thực trạng của việc xây dựng và sử dụng trò chơi dạy học
nhằm phát triển thao tác khái quát hóa cho trẻ 5 – 6 tuổi trong q trình nhận thức
MTXQ ở một số trường mầm non tại thành phố Hồ Chí Minh .................................... 48
2.3. Thực trạng mức độ khái quát hóa của trẻ 5 – 6 tuổi trong q trình nhận
thức về mơi trường xung quanh ở một số trường mầm non tại thành phố Hồ Chí
Minh .............................................................................................................................. 64
2.3.1. Mục đích điều tra ....................................................................................... 64
2.3.2. Nội dung điều tra ....................................................................................... 64
2.3.3. Địa bàn và khách thể điều tra..................................................................... 64
2.3.4. Thời gian điều tra ....................................................................................... 65
2.3.5. Phương pháp điều tra thực trạng ................................................................ 65
2.3.6. Kết quả khảo sát thực trạng mức độ KQH của trẻ 5 – 6 tuổi trong quá trình
nhận thức MTXQ........................................................................................................... 67
Tiểu kết chương 2 .................................................................................................... 71

x


CHƯƠNG 3: XÂY DỰNG VÀ THỰC NGHIỆM TRÒ CHƠI DẠY HỌC
NHẰM PHÁT TRIỂN THAO TÁC KHÁI QUÁT HOÁ CHO TRẺ 5 -6
TUỔI TRONG Q TRÌNH NHẬN THỨC MƠI TRƯỜNG XUNG
QUANH .............................................................................................................. 73
3.1. Xây dựng hệ thống trò chơi dạy học nhằm phát triển thao tác khái quát
hóa cho trẻ 5 – 6 tuổi trong q trình nhận thức mơi trường xung quanh............ 73
3.1.1. Các nguyên tắc của việc xây dựng hệ thống trò chơi dạy học nhằm phát
triển thao tác khái quát hóa cho trẻ 5 – 6 tuổi trong q trình nhận thức mơi trường
xung quanh .................................................................................................................... 73
3.1.2. Các bước xây dựng TCDH nhằm phát triển thao tác KQH cho trẻ 5 – 6
tuổi trong quá trình nhận thức môi trường xung quanh ................................................ 75
3.1.3. Xây dựng hệ thống TCDH nhằm phát triển thao tác KQH cho trẻ 5 – 6
tuổi trong q trình nhận thức mơi trường xung quanh ................................................ 75
3.1.4. Hướng dẫn tổ chức và sử dụng các trò chơi học tập.................................. 95
3.2. Thực nghiệm hệ thống trò chơi dạy học nhằm phát triển thao tác khái qt
hóa cho trẻ 5 – 6 tuổi trong q trình nhận thức mơi trường xung quanh........... 96
3.2.1. Mục đích thực nghiệm ............................................................................... 96
3.2.2. Nội dung thực nghiệm ............................................................................... 96
3.2.3. Địa điểm - thời gian tiến hành thực nghiệm .............................................. 96
3.2.4. Mẫu thực nghiệm ....................................................................................... 96
3.2.5. Điều kiện thực nghiệm ............................................................................... 96
3.2.6. Cách đánh giá kết quả thực nghiệm ........................................................... 97
3.2.7. Phương pháp thu thập và xử lý số liệu thực nghiệm ................................. 98
3.2.8. Tiến hành thực nghiệm .............................................................................. 98
3.2.9. Đánh giá kết quả thực nghiệm ................................................................... 99

xi

Tiểu kết chương 3 ..................................................................................................109

KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ ........................................................................ 111
1. KẾT LUẬN ........................................................................................................111
2. KIẾN NGHỊ .......................................................................................................112

DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ....................................................... 113
PHẦN PHỤ LỤC ............................................................................................. 118

xii


MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
Ở lứa tuổi mầm non, giáo dục trí tuệ giữ một vị trí quan trọng trong việc hình
thành nhân cách và chuẩn bị cho trẻ vào lớp 1. Giáo dục trí tuệ giúp trẻ phát triển tốt
năng lực nhận thức và tư duy, đồng thời cịn giúp trẻ hình thành năng lực khám phá thế
giới xung quanh. Trong những nội dung giáo dục trí tuệ cho trẻ thì việc phát triển các
thao tác tư duy, đặc biệt là thao tác khái quát hóa giữ vai trị khơng thể thiếu. Nhờ có
thao tác khái qt hóa mà trẻ dễ dàng ghi nhớ các sự vật, hiện tượng trong hoạt động
nhận thức hàng ngày. Chính thao tác khái qt hóa giúp trẻ nhìn thấy được cái chung, cái
bản chất, và những mối liên hệ bên trong mang tính quy luật của sự vật, hiện tượng. Từ
đó, trẻ lĩnh hội tri thức dưới dạng biểu tượng, ký hiệu, ngôn ngữ và khái niệm.
Các nghiên cứu về phương pháp giáo dục và phát triển trí tuệ cũng như phát triển
thao tác khái quát hóa của trẻ mẫu giáo đã chỉ ra rằng giáo dục và dạy học có chủ đích, có
kế hoạch trong trường mầm non là con đường chủ đạo để điều khiển sự hình thành và
phát triển hoạt động trí tuệ ở trẻ. Hiệu quả của quá trình giáo dục và dạy học phụ thuộc
vào việc sử dụng phương pháp giáo dục và dạy học hướng dẫn cho trẻ cách học, cách tự

học phù hợp với đặc điểm phát triển hoạt động nhận thức, trí tuệ của trẻ mẫu giáo, không
làm cho trẻ bị căng thẳng, ức chế. Trị chơi chính là phương thức để đáp ứng những yêu
cầu, đòi hỏi của dạy học hiện đại vì vui chơi là hoạt động chủ đạo của trẻ ở lứa tuổi mẫu
giáo. Thơng qua trị chơi, trẻ mẫu giáo lĩnh hội kiến thức và các thao tác tư duy nói chung,
thao tác khái quát hóa nói riêng một cách dễ dàng, chủ động, tích cực. Hiện nay, loại hình
trị chơi dạy học sử dụng trong q trình nhận thức mơi trường xung quanh được quan tâm
nhiều. Nhờ có trị chơi dạy học mà trong q trình nhận thức về môi trường xung quanh
trẻ sẽ phát triển được các thao tác tư duy như: phân tích – tổng hợp, so sánh, trừu tượng
hóa và thao tác khái quát hóa.
Các nhà tâm lý học, giáo dục học trên thế giới cũng như ở Việt Nam từ rất lâu đã
luôn quan tâm và khẳng định được tầm quan trọng của việc phát triển thao tác tư duy nói
chung, thao tác khái qt hóa nói riêng, đồng thời trong các cơng trình nghiên cứu về thao

1


tác khái quát hóa cũng đã đưa ra một số biện pháp nhằm phát triển thao tác khái quát hóa
cho trẻ 5 - 6 tuổi như: tác phẩm “Các trò chơi và các bài tập phát triển năng lực trí tuệ”
của tác giả Venger và nhóm tác giả; đề tài “Thiết kế và sử dụng trò chơi dạy học nhằm
phát triển khả năng khái quát hóa của trẻ mẫu giáo lớn (5 - 6 tuổi)” của tác giả Trần Thị
Ngọc Trâm; đề tài “Sử dụng trò chơi như là phương pháp phát triển khả năng khái quát
hóa cho trẻ” của tác giả Vũ Thị Ngân. Nhưng trong thực tế, việc xây dựng và sử dụng các
trò chơi dạy học giúp phát triển thao tác khái quát hóa cho trẻ 5 – 6 tuổi trong q trình
nhận thức mơi trường xung quanh ở một số trường mầm non vẫn còn nhiều hạn chế. Các
trị chơi dạy học trong q trình tổ chức hoạt động cho trẻ làm quen với môi trường xung
quanh chưa được phong phú, chưa có hệ thống, mang tính củng cố ơn luyện nhiều hơn là
phát triển, nâng cao thao tác khái qt hóa ở trẻ. Trị chơi dạy học chưa phát huy được
công dụng tối đa trong việc phát triển thao tác khái quát hóa của trẻ trong q trình nhận
thức mơi trường xung quanh. Một phần là do giáo viên mầm non chưa thực sự hiểu rõ bản
chất cũng như quá trình phát triển thao tác KQH cho trẻ, chưa biết cách xây dựng hệ

thống trò chơi dạy học nhằm thúc đẩy trẻ sử dụng các thao tác tư duy trong đó có thao tác
khái quát hóa để giải quyết vấn đề từ đó phát triển thao tác khái qt hóa cho trẻ.
Vì vậy, chúng ta có thể thấy được đã có sự mâu thuẫn giữa lý thuyết và thực tế.
Với những lý do nêu trên, chúng tơi chọn đề tài: “Xây dựng hệ thống trị chơi dạy học
nhằm phát triển thao tác khái quát hóa cho trẻ 5 – 6 tuổi trong quá trình nhận thức
mơi trường xung quanh” với mong muốn có thể vận dụng hệ thống trò chơi dạy học
đã xây dựng như là một biện pháp nhằm đẩy mạnh công tác giáo dục mầm non nói
chung và phát triển thao tác khái qt hóa nói riêng.

2. Mục đích nghiên cứu
Xây dựng hệ thống trò chơi dạy học nhằm phát triển thao tác khái quát hóa cho
trẻ 5 – 6 tuổi trong quá trình nhận thức mơi trường xung quanh.

3. Khách thể và đối tượng nghiên cứu
3.1. Khách thể nghiên cứu

2


Quá trình giáo dục nhằm hình thành và phát triển thao tác khái quát hóa cho trẻ
5 – 6 tuổi trong nhận thức môi trường xung quanh.
3.2. Đối tượng nghiên cứu
Hệ thống trò chơi dạy học nhằm phát triển thao tác khái quát hóa cho trẻ 5 – 6
tuổi trong quá trình nhận thức.

4. Giả thuyết khoa học
Nếu trong quá trình giáo dục nhận thức mơi trường xung quanh, giáo viên sử
dụng có hệ thống trị chơi dạy học thì mức độ thao tác khái quát hóa của trẻ 5 – 6 tuổi
sẽ cao hơn.

5. Nhiệm vụ nghiên cứu
5.1. Một số vấn đề lý luận có liên quan đến sự phát triển thao tác khái qt hóa
và trị chơi phát triển thao tác khái quát hóa.
5.2. Khảo sát thực trạng phát triển thao tác khái quát hóa của trẻ 5 – 6 tuổi trong
q trình nhận thức mơi trường xung quanh; thực trạng việc sử dụng trò chơi dạy học
nhằm phát triển thao tác khái quát hóa trong nhận thức môi trường xung quanh ở một
số trường mầm non tại thành phố Hồ Chí Minh.
5.3. Xây dựng và thực nghiệm hệ thống trò chơi dạy học nhằm giúp trẻ 5 – 6
tuổi phát triển thao tác khái quát hóa trong q trình nhận thức mơi trường xung quanh
ở một số trường mầm non tại thành phố Hồ Chí Minh.

6. Giới hạn phạm vi nghiên cứu
Đề tài chỉ xây dựng hệ thống trò chơi dạy học nhằm phát triển thao tác khái
quát hóa cho trẻ 5 – 6 tuổi trong tri giác sự vật và hiện tượng xung quanh. Thao tác trí
não trong các q trình nhận thức khác sẽ khơng được chúng tôi đề cập đến.

7. Phương pháp nghiên cứu
7.1. Phương pháp nghiên cứu lí luận

3


- Khái qt hóa, làm rõ các khái niệm cơng cụ: nhận thức, tri giác, thao tác trí
não, thao tác khái qt hóa, trị chơi, trị chơi dạy học và trị chơi phát triển thao tác
khái qt hóa;
- Làm rõ các lý luận về mức độ phát triển thao tác khái qt hóa, giáo dục nhận
thức mơi trường xung quanh (“cho trẻ làm quen với môi trường xung quanh”)
- Vai trò của trò chơi, trò chơi dạy học trong giáo dục nhận thức và trong giáo
dục nhận thức môi trường xung quanh.
7.2. Phương pháp nghiên cứu thực tiễn

7.2.1. Phương pháp quan sát
- Quan sát mức độ phát triển thao tác khái quát hóa của trẻ 5 – 6 tuổi ở một số
trường mầm non tại thành phố Hồ Chí Minh.
- Quan sát việc sử dụng trò chơi dạy học nhằm cho trẻ làm quen với môi trường
xung quanh ở một số trường mầm non tại thành phố Hồ Chí Minh.
7.2.2. Phương pháp sử dụng test đo khái quát hóa
Sử dụng bài tập trắc nghiệm dựa trên nguyên tắc trắc nghiệm “Vật thừa thứ tư”
của L.Sekhanxkaia nhằm khảo sát thực trạng mức độ thao tác khái quát hóa của trẻ 5 –
6 tuổi.
7.2.3. Phương pháp điều tra bằng bảng hỏi
Sử dụng phiếu hỏi thu thập ý kiến của giáo viên mầm non trực tiếp dạy trẻ 5 – 6
tuổi nhằm tìm hiểu về thực trạng thao tác khái quát hóa của trẻ 5 – 6 tuổi trong q
trình nhận thức mơi trường xung quanh; thực trạng giáo viên mầm non xây dựng hệ
thống trò chơi dạy học nhằm phát triển thao tác khái quát hóa.
7.2.4. Phương pháp thực nghiệm sư phạm
Thực nghiệm hệ thống trò chơi dạy học nhằm phát triển thao tác khái quát hóa
cho trẻ 5 – 6 tuổi trong q trình nhận thức mơi trường xung quanh và đánh giá hiệu
quả của những trị chơi đó.

4


7.2.5. Phương pháp thống kê tốn học
Tính % mức độ phát triển thao tác khái qt hóa ở trẻ; tính % giáo viên sử dụng
trị chơi khái qt hóa; kiểm nghiệm t để xác định ý nghĩa sai biệt trước thực nghiệm
và sau thực nghiệm.

8. Những đóng góp của đề tài
- Hệ thống hóa cơ sở lý luận của việc xây dựng hệ thống trò chơi dạy học nhằm
phát triển thao tác khái quát hóa của trẻ 5 – 6 tuổi trong q trình nhận thức mơi

trường xung quanh.
- Xây dựng hệ thống trò chơi dạy học nhằm phát triển thao tác khái quát hóa của
trẻ 5 – 6 tuổi trong q trình nhận thức mơi trường xung quanh.

5


CHƯƠNG 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN CỦA VIỆC XÂY DỰNG HỆ
THỐNG TRÒ CHƠI DẠY HỌC NHẰM PHÁT TRIỂN THAO
TÁC KHÁI QT HỐ CHO TRẺ 5 - 6 TUỔI TRONG Q
TRÌNH NHẬN THỨC MÔI TRƯỜNG XUNG QUANH
1.1. Lịch sử nghiên cứu về trị chơi dạy học nhằm phát triển trí tuệ trẻ em
nói chung và thao tác khái quát hóa nói riêng
1.1.1. Ở nước ngồi
Các nhà tâm lý học Liên Xơ của trường phái tâm lý học - giáo dục học Macxit,
tiêu biểu là L.X. Vugotxki, Đ.B. Econhin, A.N. Leonchiev, A.V. Daparagiets… đã đưa
ra một cách nhìn nhận mới về trị chơi trẻ em nói chung và TCDH nói riêng, kế thừa
những quan điểm tiến bộ, đúng đắn của tâm lý học – giáo dục học cổ điển và trên cơ
sở những thành tựu mới của tâm lý học – giáo dục học Macxit:
Trong tác phẩm “Sự phát triển tâm lý trẻ em”, nhà tâm lý học nổi tiếng
A.N.Leonchiev cho rằng “những trị chơi dạy học thực sự chính là trị chơi chứ khơng
phải bài học, nó là một loạt các thao tác nhận thức phát triển, các thao tác cần cho hoạt
động học tập sau này của trẻ”.
Nhà giáo dục học A.P. Uxova đã nghiên cứu trong tác phẩm “Dạy học ở mẫu
giáo” của ơng về trị chơi dạy học là loại trị chơi để dạy ngơn ngữ, dạy tính, để dạy trẻ
làm quen với kích thước, màu sắc, hình dạng…. Những trò chơi này cũng phát triển sự
vận động, sự nhanh trí, phát triển ý chí, tư duy và ngơn ngữ…của trẻ em.
Trong tác phẩm “Những trị chơi có luật trong trường mẫu giáo”, các nhà giáo
dục Xô viết A.I. Xorokina và E.G Baturina cho rằng TCDH thực hiện chức năng của
hoạt động thực hành, nó tạo điều kiện cần thiết để ứng dụng và kết hợp các kiến thức,

thúc đẩy hoạt động trí tuệ. TCDH đẩy mạnh sự phát triển năng lực trí tuệ và là phương
tiện tất yếu nhằm khắc phục nhiều mặt khó khăn trong hoạt động tư duy ở từng trẻ.
Trong tác phẩm “Trò chơi dạy học cho trẻ em mẫu giáo”, tác giả E.I.U.
Đanxova cho rằng “Nhờ sử dụng TCDH mà quá trình dạy học trở thành một hình thức
6


vui chơi vừa sức và hấp dẫn đối với trẻ mẫu giáo. Nhiệm vụ dạy học được giải quyết
trong quá trình chơi các trị chơi”. Với quan niệm đó, trong cơng trình nghiên cứu các
tác giả đã đưa ra gần 200 trò chơi dạy học phổ biến nhằm phát triển ngơn ngữ và dạy
tính cho trẻ.
Venger và nhóm tác giả đã trình bày trong tác phẩm “Các trị chơi và các bài
tập phát triển các năng lực trí tuệ” rằng phát triển trí tuệ ở trẻ mẫu giáo là yếu tố quan
trọng nhất của sự phát triển tâm lý chung, chuẩn bị cho trẻ đến trường phổ thơng và
cho tồn bộ cuộc sống tương lai. Phát triển trí tuệ là một q trình phức tạp, đó là q
trình hình thành các hứng thú nhận thức và các năng lực nhận thức và nội dung cơ bản
của nó là phát triển các năng lực nhận thức. Trong cơng trình nghiên cứu này, các tác
giả đã đưa ra những TCDH và các bài tập nhằm phát triển các năng lực trí tuệ cho trẻ
mẫu giáo theo từng độ tuổi, trong đó có một số trị chơi phát triển khả năng khái qt
hóa cho trẻ. [48, tr.15]
Trong tác phẩm “Trò chơi trẻ em”, nhà giáo dục Xô Viết P.G. Xamarukova
khẳng định trong quá trình chơi các trị chơi dạy học, các q trình tâm lý nhận thức
được hồn thiện thêm, trong các trị chơi với những bức tranh và trong một loại trò
chơi bằng ngơn ngữ thực hiện hồn thiện những thao tác tư duy như so sánh, tổng hợp,
phân loại… Bà cũng nhận xét rằng hầu hết các trò chơi dạy học hướng tới việc hệ
thống hóa kiến thức. [48, tr.16]
Nhà sư phạm nổi tiếng người Nga, E.I. Chikhieva xem trò chơi là một hình thức
tổ chức quá trình sư phạm trong nhà trường và là một trong những phương tiện tác
động toàn diện lên nhân cách trẻ. Bà đặc biệt quan tâm đến các TCDH – khởi thảo ra
các TCDH và đánh giá cao ý nghĩa của TCDH trong việc phát triển mọi mặt ở trẻ, đặc

biệt là năng lực tri giác, ngơn ngữ và chú ý. Trong tác phẩm “Trị chơi dạy học”, trên
cơ sở quan sát và nghiên cứu trẻ chơi, bà khẳng định không nên đánh giá TCDH chỉ về
mặt mục đích dạy học hiển nhiên của nó, tức là sự định hướng của trẻ trong các biểu
tượng này hoặc biểu tượng khác…Những trò chơi này đẩy mạnh sự phát triển tất cả
mọi mặt của cá nhân trẻ. [48, tr.13]

7


Theo quan điểm giáo dục tự do, giáo dục tương thích với sự phát triển tự nhiên
của cá nhân với đại diện nổi bật là mơ hình phương pháp giáo dục của Ph. Phroebel,
M. Montessori. Trong hệ thống dạy học của Ph. Phroebel, ông đã xác định nội dung
dạy học cụ thể, có sự kết hợp giữa kiến thức và kỹ năng hoạt động và đã xác định trò
chơi như là phương pháp, biện pháp, phương tiện dạy học phù hợp với trẻ nhỏ. Hệ
thống trò chơi dạy học với các đồ vật như quả bóng, quả cầu, các hình trụ, khối gỗ…
được ông thiết kế theo mức độ phức tạp dần của các nhiệm vụ, nội dung dạy học và
các hành động thực hành, kết hợp với âm nhạc, thơ, ca, truyện kể….. Đối với hệ thống
dạy học và giáo dục tự do của M. Montessori – nhà giáo dục người Ý, được phổ biến
rộng rãi, dành cho trẻ từ 3 tuổi đến 12 tuổi. Trong hệ thống giáo dục của mình, bà đã
xem hoạt động chơi tự do, tự lực của trẻ em với các phương tiện dạy học là phương
pháp tác động giáo dục cơ bản nhất. Bà chỉ rõ vai trò của giáo viên là xây dựng môi
trường vật chất, tạo không gian để cho trẻ chơi và phát triển trí tuệ và đây là “mơi
trường được chuẩn bị sẵn”, là sự tác động trực tiếp của giáo viên đến trẻ. Hệ thống
TCDH với các giáo cụ, vật liệu học tập chuẩn bị sẵn có vai trò quan trọng trong giáo
dưỡng và dạy học cho trẻ mẫu giáo, nó đảm bảo cho sự phát triển tri giác, hình thành
các biểu tượng tốn, ngơn ngữ của trẻ. Bà đã xây dựng các vật liệu cho trò chơi dạy
học để phát triển cảm giác, tri giác, như bảng chữ, số, khối trụ, khối gỗ để cho trẻ thực
hiện hành động sờ, xếp, sắp đặt, đo, so sánh, tổng hợp…. Trẻ học hình dạng, màu sắc,
kích thước, cơng dụng, chức năng của sự vật, hiện tượng xung quanh qua việc thử sai,
tự mình tìm kiếm các kiến thức, tự hoạt động, tự rút kinh nghiệm. [31, tr.20]

Ngoài ra, Gioan P. Isenbenla và Mary Renck Gialongo trong tác phẩm “Biểu
đạt sáng tạo và chơi ở trẻ nhỏ” đã đưa ra quan niệm “Trị chơi là một hình thức của
hoạt động chơi, trong đó trẻ tuân theo một tập hợp các qui tắc được xác định trước mà
nó qui định cho những người chơi những vai trò cụ thể. Trò chơi thường bao gồm các
yếu tố luật lệ, dự thi đua và sự thắng cuộc. Trị chơi thích hợp cho trẻ nhỏ có một hoặc
hai qui tắc đơn giản và khơng gây căng thẳng cho trẻ bởi thắng hay thua. Các tác giả
có đề cập đến trị chơi dạy học có tác dụng phát triển khái quát hóa cho trẻ như trị
chơi phân loại, song khơng đưa ra những trị chơi cụ thể. [48, tr.17]

8


Các tác giả Dorothy D. Sullivan, Beth Davey…. đã chỉ ra trong tác phẩm “Các
trò chơi như phương tiện để học tập” những dạng trị chơi có thể sử dụng cho tích cực
hóa các hoạt động học tập và cho việc học có hiệu quả. Các tác giả cho rằng trị chơi
dạy học là các hoạt động trong đó những người chơi sử dụng toàn bộ kiến thức hoặc
toàn bộ kĩ năng như những nguồn lực để thi đua với những bạn cùng chơi khác. Tác
giả đã đưa ra một số nguyên tắc cho việc thiết kế trò chơi dạy học nhưng khơng đưa ra
trị chơi cụ thể phát triển thao tác khái qt hóa cho trẻ. [48, tr.17]
Các cơng trình nghiên cứu trị chơi dạy học được nêu trên cho thấy trò chơi dạy
học được quan tâm đã lâu và chiếm một vị trí quan trọng trong việc giáo dục và dạy
học cho trẻ mẫu giáo. Những cơng trình nghiên cứu của các nhà sư phạm trên thế giới
đều khẳng định trò chơi dạy học là phương tiện phát triển tồn diện cho trẻ trong đó
nhiệm vụ giáo dục chủ yếu của nó là phát triển trí tuệ cho trẻ. Tuy vậy những hệ thống
trò chơi dạy học được đưa ra trong các cơng trình nghiên cứu này thường được sử
dụng như một trong những biện pháp dạy học để giải quyết nhiệm vụ củng cố, hệ
thống hóa kiến thức. Trong các cơng trình nghiên cứu trên tuy có đề cập đến phương
diện phát triển các chức năng tâm lý của trẻ mẫu giáo qua các trò chơi dạy học nhưng
mới chỉ chú ý nhiều đến việc rèn luyện, phát triển các giác quan và một số năng lực
chú ý, ghi nhớ, ngôn ngữ và chưa đề cập nhiều đến việc phát triển các thao tác tư duy,

đặc biệt là thao tác khái quát hóa.
1.1.2. Ở Việt Nam
Ở nước ta, có một số tác giả đã để tâm nghiên cứu một số trò chơi và trò chơi
dạy học như Lê Bích Ngọc, Trương Kim Oanh, Phan Kim Liên, Vũ Minh Hồng,…
Những hệ thống trò chơi và trò chơi dạy học được các tác giả đề cập chủ yếu nhằm
củng cố kiến thức, rèn luyện giác quan, chú ý, ghi nhớ và phát triển ngôn ngữ cho trẻ.
Trong tác phẩm “Tổ chức, hướng dẫn trẻ mẫu giáo chơi”, tác giả Nguyễn Ánh
Tuyết cùng các tác giả khác đã khẳng định thế mạnh của trò chơi dạy học về phương
diện phát triển trí tuệ. Các tác giả đặc biệt quan tâm đến ý nghĩa phát triển của trị chơi
dạy học, khơng chỉ phát triển các giác quan mà phát triển các chức năng tâm lý chung
của trẻ mẫu giáo, trong đó bao hàm cả việc phát triển các thao tác tư duy của trẻ. Tác
9


phẩm còn chỉ ra việc lựa chọn trò chơi sao cho nội dung chơi, thao tác chơi là việc sử
dụng các thao tác tư duy sẽ góp phần tích cực vào quá trình phát triển tư duy của trẻ
(hình thành và phát triển các thao tác tư tuy, trong đó có thao tác khái quát hóa). Tuy
nhiên, trong nghiên cứu này cũng chưa đi sâu nghiên cứu việc thiết kế và sử dụng trị
chơi dạy học nhằm hình thành và phát triển các thao tác tư duy nói chung và khái quát
hóa nói riêng cho trẻ.
Đối với luận án tiến sĩ của tác giả Vũ Thị Ngân “Sử dụng trò chơi như là
phương pháp phát triển khả năng khái quát hóa cho trẻ” đã nghiên cứu việc sử dụng trị
chơi như là phương pháp phát triển khả năng khái quát hóa của trẻ mẫu giáo 5 – 6 tuổi
dựa trên hành động khái quát hóa phân loại và hành động đưa đối tượng vào một phạm
trù khái niệm, từ ngữ khái quát.
Tác giả Trần Thị Ngọc Trâm trong đề tài nghiên cứu “Thiết kế và sử dụng trò
chơi học tập nhằm phát triển khả năng khái quát hóa của trẻ mẫu giáo lớn 5 – 6 tuổi”
đã thiết kế hệ thống trò chơi dạy học nhằm nâng cao khả năng khái quát của trẻ 5 – 6
tuổi trong hoạt động làm quen với môi trường xung quanh và đưa ra cách sử dụng hệ
thống trị chơi.

Ngồi ra cịn có một số đề tài đã tập trung nghiên cứu khả năng khái quát hóa
của trẻ mầm non như tác giả Đinh Thị Mai với đề tài “Khả năng khái quát hóa và ảnh
hưởng của nó đến ghi nhớ của trẻ mẫu giáo 5 – 6 tuổi”; tác giả Lê Thị Thanh Nga
nghiên cứu về khả năng khái quát hóa của trẻ 5 tuổi trong hoạt động làm quen với tốn
thơng qua đề tài “Khả năng khái quát hóa của trẻ mẫu giáo 5 tuổi và con đường hình
thành trên các tiết học làm quen trẻ với số lượng và hình dạng”; tác giả Phạm Thị
Oanh cũng nghiên cứu về việc phát triển khả năng khái quát hóa của trẻ trong hoạt
động làm quen với tốn qua đề tài “Sử dụng trị chơi học tập nhằm phát triển khả năng
khái quát hóa cho trẻ 5 – 6 tuổi trong hoạt động cho trẻ làm quen với tốn”.
Dựa trên những cơng trình nghiên cứu của các tác giả trong nước cho chúng ta
thấy được tầm quan trọng của trò chơi dạy học với sự phát triển của trẻ. Các tác phẩm
đã đề cập đến vai trò của trò chơi dạy học đối với sự phát triển trí tuệ của trẻ nói chung
và khái qt hóa nói riêng nhưng chưa có cơng trình nào đi sâu nghiên cứu xây dựng
10


hệ thống trò chơi dạy học nhằm phát triển thao tác khái qt hóa cho trẻ trong q
trình nhận thức môi trường xung quanh. Tuy vậy tất cả những công trình đã được
nghiên cứu nêu trên chính là cơ sở và tư liệu quí báu giúp cho việc nghiên cứu đề tài
“Xây dựng hệ thống trò chơi dạy học nhằm phát triển thao tác khái quát hóa cho trẻ 5
– 6 tuổi trong q trình nhận thức mơi trường xung quanh” được đầy đủ, chính xác và
rõ ràng.

1.2. Cơ sở lý luận về thao tác khái quát hoá của trẻ 5 – 6 tuổi
1.2.1. Các khái niệm cơ bản
1.2.1.1. Nhận thức
Theo Từ điển tâm lý học, “Nhận thức là hiểu được một điều gì đó, tiếp thu được
những kiến thức về điều nào đó, hiểu biết những quy luật về những hiện tượng, q
trình nào đó”. [7, tr.678]
Từ điển Bách khoa Việt Nam đã định nghĩa “Nhận thức là quá trình biện chứng

của sự phản ánh thế giới khách quan trong ý thức con người, nhờ đó con người tư duy
và không ngừng tiến đến gần khách thể”
Theo quan điểm triết học Mác-Lênin, nhận thức được định nghĩa là “quá trình
phản ánh biện chứng hiện thực khách quan vào trong bộ óc của con người, có tính tích
cực, năng động, sáng tạo, trên cơ sở thực tiễn”. [12, tr.41]
Tác giả Nguyễn Quang Uẩn cùng nhóm tác giả đã trình bày trong giáo trình
“Tâm lý học đại cương” về nhận thức là một trong ba mặt cơ bản của đời sống tâm lý
con người (nhận thức, tình cảm và hành động). Nó quan hệ chặt chẽ với các mặt kia,
nhưng khơng ngang bằng về nguyên tắc. Nó cũng có quan hệ mật thiết với các hiện
tượng tâm lý khác của con người. Nhận thức là một quá trình, quá trình này thường
gắn với một mục đích nhất định nên nhận thức của con người là một hoạt động. Đặc
trưng nổi bật nhất của hoạt động nhận thức là phản ánh hiện thực khách quan ở những
mức độ khác nhau: cảm giác, tri giác, tư duy, tưởng tượng… Những quá trình này cho
ta những sản phẩm khác nhau: hình ảnh, biểu tượng, khái niệm. Đại thể có thể chia
tồn bộ hoạt động nhận thức thành hai giai đoạn lớn: nhận thức cảm tính và nhận thức
11


lý tính. Trong hoạt động nhận thức của con người hai giai đoạn này có quan hệ chặt
chẽ và tác động lẫn nhau. V.I. Lenin đã tổng kết quy luật đó của hoạt động nhận thức
nói chung như sau: “Từ trực quan sinh động đến tư duy trừu tượng đến thực tiễn – đó
là con đường biện chứng của sự nhận thức chân lý, của sự nhận thức hiện thực khách
quan” [51, tr.36]
Từ những khái niệm được rút ra trong từ điển, tài liệu, giáo trình, chúng ta có
thể hiểu về nhận thức như sau: Nhận thức là một quá trình phản ánh hiện thực khách
quan vào bộ óc con người, nhờ đó con người tiếp thu được những kiến thức, hiểu biết
những quy luật về những hiện tượng, quá trình nào đó và cho ta những sản phẩm khác
nhau như hình ảnh, biểu tượng, khái niệm.
1.2.1.2. Tri giác
Theo Robert J. Sternberg (1999) thì tri giác xảy ra khi sự vật ở thế giới bên

ngoài mang lại cấu trúc của thông tin về sự vật ấy tác động vào các giác quan của ta,
cho ta hình ảnh của sự vật.
Nhà tâm lý học người Nga A. A. Liublinxkaia cho rằng “Tri giác là sự phản ánh
của con người về sự vật hoặc hiện tượng trong toàn bộ khi chúng tác động trực tiếp lên
bộ máy cảm giác”. Theo bà tri giác là tổng hòa những cảm giác, như khi tri giác quả
táo tươi, màu hồng đỏ, tròn, thơm, con người phản ánh trong cảm giác của mình màu
sắc, mùi vị, cảm giác sức nặng, tính co giãn được, mặt phẳng của nó. Nhưng tri giác
lớn hơn tổng số của những cảm giác nhận được từ cùng một đối tượng. Khi tri giác
quả táo, con người biết rằng đó chính là quả táo, rằng nó có vị đặc biệt, rằng có thể ăn
được và nó là loại trái. Con người ln gọi đối tượng được tri giác bằng từ nhất định –
quả táo, từ này không chỉ định màu sắc, mùi vị, hình dạng nhất định của quả táo mà là
tồn bộ đối tượng như một chỉnh thể. Sự tri giác sự vật như là đối tượng phức tạp đòi
hỏi chức năng phân tích tổng hợp của vỏ não. Sự vật như là một chỉnh thể cần được
tách bạch khỏi nền là tất cả các vật khác. Muốn vậy con người cần phải quen thuộc đối
tượng đó, cần phải biết đối tượng đó thuộc nhóm nhất định nào, cần phải biết từ chỉ
định thuộc nhóm đối tượng nào. [23, tr.37 ]

12