Sáng kiến kinh nghiệm, SKKN - Hệ thống hóa kiến thức bài học bằng sơ đồ tư duy

Hệ thống hóa kiến thức bằng sơ đồ tư duy – Địa Lí 12 – Chương trình chuẩn

“HỆ THỐNG HĨA KIẾN THỨC BẰNG SƠ ĐỒ TƯ DUY TRONG
DẠY – HỌC MƠN ĐỊA LÍ 12”
I. Phần thứ nhất: ĐẶT VẤN ĐỀ:
I.1. Cơ sở lí luận:
- Ở nước ta hiện nay, vấn đề chất lượng dạy học ngày càng trở thành mối quan
tâm chung của các nhà giáo dục và toàn xã hội. Vì vậy Đảng ta coi giáo dục và đào
tạo là:
“ Quốc sách hàng đầu” phát triển giáo dục là một trong những động lực quan
trọng thúc đẩy sự nghiệp cơng nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước; là điều kiện để
phát huy nguồn lực con người – yếu tố cơ bản để phát triển xã hội, tăng trưởng kinh
tế nhanh và bền vững. Trong Nghị quyết Trung ương II khóa VIII khẳng định
“Phương pháp giáo dục phải phát huy tính tích cực, tự giác, chủ động, tư duy sáng
tạo của người học, bồi dưỡng năng lực tự học, lòng say mê học tập và ý chí vươn
lên…”.“ Đổi mới mạnh mẽ phương pháp giáo dục và đào tạo, khắc phục lối truyền
thụ một chiều, rèn luyện nếp tư duy, sáng tạo của người học, từng bước áp dụng các
phương pháp tiên tiến và phương tiện hiện đại vào quá trình dạy học…”.
- Việc đổi mới phương pháp dạy học theo hướng phát huy tính tích cực của người học
để nâng cao hiệu quả trong nghiên cứu và học tập ở các cấp học phổ thông và cở sở
luôn được các nhà quản lý, các nhà giáo dục đầu tư nghiên cứu và phát triển mạnh trong
vài thập niên trở lại đây.
- Việc phát triển tư duy cho học sinh và giảng dạy kiến thức về thế giới xung quanh luôn
là một trong những ưu tiên hàng đầu của những người làm công tác giáo dục. Nhằm
hướng các em đến một phương cách học tập tích cực và tự chủ, người giáo viên không
chỉ cần giúp các em khám phá các kiến thức mới mà còn phải giúp các em hệ thống
được những kiến thức đó. Để làm được điều đó thì vấn đề đầu tiên là người giáo viên
cần biết rõ quy luật của hai bán cầu não: Bán cầu não trái thiên về khả năng lơgíc khoa
học, xử lí dữ liệu, khả năng phân tích, giải quyết tuần tự. Trong khi đó, bán cầu não
phải thiên về tư duy tưởng tượng, màu sắc, sáng tạo. Chính vì vậy dạy học theo “Sơ

Giáo viên: LÊ XUÂN KHẢI – Trường PTTH Trường Chinh

1


Hệ thống hóa kiến thức bằng sơ đồ tư duy – Địa Lí 12 – Chương trình chuẩn

đồ tư duy” sẽ phát huy tốt khả năng hoạt động của cả hai bán cầu não, giúp cho
người học có khả năng ghi nhớ, phát triển nhận thức, tư duy, óc tưởng tượng và khả
năng sáng tạo… Người học là chủ thể hoạt động chiếm lĩnh tri thức, kỹ năng, kỹ xảo và
thái độ chứ khơng phải là “cái bình chứa kiến thức” một cách chủ động.
I.2. Cơ sở thực tiễn:
- Qua nghiên cứu lí thuyết về sơ đồ tư duy cũng như những thành công việc áp dụng
các phương pháp của sơ đồ tư duy, tôi thấy sơ đồ tư duy có nhiều lợi ích trong giảng dạy và
học tập bộ mơn ĐỊA LÍ, tạo cho học sinh hứng thú học tập và rèn luyện năng lực tư duy
độc lập, sáng tạo, rèn luyện năng lực tự học, sáng tạo cho học sinh và giúp học sinh có cái
nhìn tổng thể về từng bài, từng chương và tồn bộ chương trình.
- Hiện nay ở trường THPT nói chung và Trường THPT Trường Chinh nói riêng,
đa số học sinh thường lười học các mơn xã hội, trong đó có bộ mơn ĐỊA LÍ bởi vì
các em cho rằng các mơn xã hội phải mất nhiều thời gian cho việc học “thuộc lòng”
bài cũ trong khi rất khó chọn trường để thi Đại Học. Bên cạnh đó, phương pháp dạy
học truyền thống cũng phần nào làm giảm đi hứng thú của các em khi tiếp cận với bộ
môn, dẫn đến chán ghét môn học và chỉ học để đối phó nên chất lượng học tập chưa
cao.
- Nhằm phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo của học sinh trong quá trình
tiếp cận và lĩnh hội kiến thức bộ mơn ĐỊA LÍ. Kể từ khi sở Giáo dục mở lớp tập
huấn về đổi mới PPDH cho giáo viên trong tỉnh. Tôi đã tiến hành đổi mới phương
pháp, kĩ thuật dạy học. Trong quá trình dạy học tơi đã sử dụng nhiều phương pháp,
kĩ thuật dạy học khác nhau tùy thuộc vào từng bài, từng khối học; thậm chí cùng một
bài nhưng tơi đã áp dụng nhiều phương pháp khác nhau để so sánh, trong đó tơi thấy

phương pháp “Hệ thống hóa kiến thức bài học bằng sơ đồ tư duy” đã phát huy được
tính tích cực, chủ động của học sinh, đặc biệt là giúp các em dễ nắm bắt, dễ nhớ kiến
thức bài học; thời gian đầu tư cho học bài vào các đợt kiểm tra, thi học kỳ, thi cuối
năm được giảm đi rất nhiều. Từ đó đã làm cho các em u thích mơn học hơn và đã
đưa lại hiệu quả cao trong chất lượng dạy và học. Chính vì vậy mà tôi đã mạnh dạn
lựa chọn đề tài “Hệ thống hóa kiến thức bài học bằng sơ đồ tư duy”
Giáo viên: LÊ XUÂN KHẢI – Trường PTTH Trường Chinh

2


Hệ thống hóa kiến thức bằng sơ đồ tư duy – Địa Lí 12 – Chương trình chuẩn

II. Phần thứ hai: NHỮNG BIỆN PHÁP GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ:
Để áp dụng và thử nghiệm phương pháp của mình, bắt đầu từ đầu năm học
2009 - 2010 tôi đã tiến hành khảo sát, tìm hiểu tình hình học tập, tình hình tiếp cận
với nội dung và phương pháp mới của học sinh nói chung, đặc biệt những lớp mình
trực tiếp giảng dạy để từ đó lên kế hoạch cho việc thực hiện phương pháp của mình.
Với đề tài này tơi mới chỉ áp dụng cho học sinh khối 12 bắt đầu từ năm học 2009 –
2010. Để thực những giải pháp thử nghiệm đề ra:
II.1. Qúa trình chuẩn bị của giáo viên và học sinh:
II.1.1. Đối với giáo viên:
- Trước hết cần phải nắm vững mục đích đào tạo của bộ mơn Địa lí ở trường
Trung học phổ thơng, đặc biệt phải chú trọng đến mối liên hệ với thực tiễn, mối liên
hệ liên môn trong giảng dạy các bài cụ thể.
- Để thực hiện thành công đề tài này người giáo viên cần phải tìm hiểu tâm lý,
đối tượng học sinh, cần có sự so sánh về các phương pháp mà mình đã thực hiện
cùng một bài dạy ở nhiều đối tượng, nhiều lớp khác nhau từ đó rút ra đâu là phương
pháp mà các em yêu thích và đưa lại hiệu quả cao.
- Vì đây là một thuật ngữ, một phương pháp tương đối mới lạ đối với học sinh,

đặc biệt là đối với học sinh vùng cao, vì vậy giáo viên cần làm cho các em hiểu như
thế nào là “sơ đồ tư duy” và trong quá trình thực hiện giảng dạy các phần kiến thức
có thể áp dụng cho các em hệ thống hóa kiến thức từng phần, từng nội dung để các
em làm quen dần với phương pháp này.
- Để sử dụng phương pháp “Hệ thống hóa kiến thức bằng sơ đồ tư duy” giáo
viên cần có sự đầu tư, chuẩn bị cụ thể cho từng bài, từng phần; phải nghiên cứu, thiết
kế trước từng sơ đồ dùng để hệ thống kiến thức từng bài, từng mục; từ đó mới thiết
lập sơ đồ tư duy của từng bài ở bìa roky hoặc giấy khổ lớn (đồ dùng dạy học), đặc
biệt, sẽ dễ dàng hơn đối với những tiết sử dụng giáo án Powerpoint.
- Cần phải đưa ra yêu cầu trước đối với học sinh về từng phần, từng bài để các
em chủ động và phát huy được tính sáng tạo của các em.

Giáo viên: LÊ XUÂN KHẢI – Trường PTTH Trường Chinh

3


Hệ thống hóa kiến thức bằng sơ đồ tư duy – Địa Lí 12 – Chương trình chuẩn

II.1.2. Đối với học sinh:
- Hoàn thành nhiệm vụ của người học sinh đối với bộ môn, đặc biệt trong xu
hướng chúng ta đang đi sâu vào cải cách giáo dục đạy học theo phương pháp đổi mới
“lấy học sinh làm trung tâm”. Vì vậy, ở mỗi tiết học để thành cơng các em cần có sự
chuẩn bị bài ở nhà, cụ thể:
+ Tìm hiểu, làm quen với phương pháp thiết kế sơ đồ tư duy.
+ Tìm hiểu trước nội dung bài học, từ đó suy nghĩ, tự thiết kế sơ đồ hóa cho
nội dung từng bài, từng mục mà giáo viên đã định hướng.
+ Tập trình bày trước lớp về vấn đề mà mình đã chuẩn bị.
+ Lắng nghe và giải đáp những trao đổi của các bạn.
- Sau khi kết thúc từng phần, từng bài các em phải thể hiện sơ đồ vào vở và từ

sơ đồ các em lập luận kiến thức toàn bài, đây là yêu cầu bắt buộc.
- Tìm các thơng tin, các tư liệu khác có liên quan đến bài học.
II.2. Tiến hành thử nghiệm giải pháp:
Trong phạm vi đề tài này tôi chỉ áp dụng cho chương trình ĐỊA LÍ 12 –
Chương trình chuẩn. Tuy nhiên trong phạm vi đề tài này tôi chỉ thực hiện ở các bài
thuộc phần lý thuyết, còn các bài thực hành tôi thường dạy theo phương pháp khác..
Sau đây là những giải pháp mà tơi đã áp dụng:
II.2.1: Ví dụ minh họa về một tiết giáo án sử dụng sơ đồ tư duy:

Giáo viên: LÊ XUÂN KHẢI – Trường PTTH Trường Chinh

4


Hệ thống hóa kiến thức bằng sơ đồ tư duy – Địa Lí 12 – Chương trình chuẩn

GIÁO ÁN SỐ:2
BÀI 2 - TIẾT PPCT: 2

VỊ TRÍ ĐỊA LÍ, PHẠM VI LÃNH THỔ
Ngày soạn:10/8/ 2013
Ngày
dạy:....../......./2013
I. MỤC TIÊU BÀI HỌC: Sau bài học, học sinh cần nắm được:
1.Về kiến thức:
- Trình bày được VTĐL, phạm vi lãnh thổ nước ta: Các điểm cực Bắc, Nam, Đông,
Tây của phần đất liền, trên biển, vùng trời và diên tích lãnh thổ.
- Phân tích để thấy được VTĐL, phạm vi lãnh thổ nước ta là các yếu tố địa lí có ý
nghĩa rất quan trọng đối với đặc điểm địa lí tự nhiên, đối với sự phát triển kinh tế xã hội và vị thế của nước ta trên thế giới.
2.Về kĩ năng:

- Xác định được trên bản đồ VN vị trí địa lí và phạm vi lãnh thổ nước ta.
3.Về thái độ:
- Củng cố thêm lòng yêu quê hương đất nước, sẵn sàng xây dựng và bảo vệ tổ quốc.
II. CÁC KĨ NĂNG SỐNG CƠ BẢN ĐƯỢC GIÁO DỤC TRONG BÀI:
Tìm kiếm và xử lí thơng tin, quản lí thời gian.
III. CÁC PHƯƠNG PHÁP/ KĨ THUẬT DẠY HỌC TÍCH CỰC ĐƯỢC SỬ
DỤNG:
- Đàm thoại gợi mở.
- Phát vấn.
- Thảo luận cặp đơi.
- Thuyết trình tích cực.
IV. PHƯƠNG TIỆN DẠY HỌC:
- BĐ khu vực ĐNÁ
- BĐ Việt Nam
- Sơ đồ vùng biển
V. TIẾN TRÌNH DẠY - HỌC:
1.Kiểm tra bài cũ:
a. Bối cảnh quốc tế những năm cuối thế kỉ XX có ảnh hưởng như thế nào đến cơng
cuộc Đổi mới ở nước ta?
b. Hãy tìm các dẫn chứng về thành tựu của công cuộc Đổi mới ở nước ta?
2. Khám phá:
VTĐL có ý nghĩa đặc biệt quan trọng, ảnh hưởng quyết định đến diện mạo tự
nhiên của lãnh thổ. Và ở chừng mực nhất định, nó cịn ảnh hưởng đến khả năng phát
triển kinh tế - xã hội đất nước. Trong bài học hôm nay chúng ta sẽ cùng tìm hiểu về
VTĐL và phạm vi lãnh thổ của VN.
3. Kết nối:

Giáo viên: LÊ XUÂN KHẢI – Trường PTTH Trường Chinh

5

Hệ thống hóa kiến thức bằng sơ đồ tư duy – Địa Lí 12 – Chương trình chuẩn

HOẠT ĐỘNG CỦA THẦY VÀ TRỊ

NỘI DUNG CHÍNH

Hoạt động 1:
1. VỊ TRÍ ĐỊA LÍ:
GV: VTĐL là một nguồn lực quan
trọng vừa có ảnh hưởng trực tiếp, vừa
có ảnh hưởng gián tiếp đến sự phát
triển kinh tế - xã hội của đất nước.
CH: Dựa vào bản đồ các nước ĐNÁ
và bản đồ địa lí tự nhiên VN, nội
dung SGK em hãy nêu đặc điểm
chính về VTĐL của nước ta ?
GV: Cho HS xác định trên bản đồ biên
giới trên đất liền và đường bờ biển
nước ta, đọc tên các nước tiếp giáp sau
đó giới thiệu hệ toạ độ địa lí nước ta.
- Phía Bắc giáp: TQ
- Phía Tây giáp: L, CPC
- Phía Đơng, Nam giáp biển:
CH: Quan sát bản đồ các khu vực
giờ trên Trái Đất hoặc sự hiểu biết
của mình, hãy cho biết nước ta
thuộc múi giờ thứ mấy?
----------------------------------------------- ---------------------------------------------------------Hoạt động 2:

Thảo luận nhóm
2. PHẠM VI LÃNH THỔ:
GV: Lãnh thổ VN là một khối thống
nhất bao gồm vùng đất liền, vùng biển
và vùng trời.
? Dựa vào Átlat và bản đồ tự nhiên
VN em hãy xác định "vùng đất" của
nước ta?
Dựa vào Átlat trang 19, em hãy kể
tên 1 vài cửa khẩu quốc tế quan
trọng của nước ta với các nước láng
giềng?
Nhóm 1: Cửa khẩu VN-TQ
Nhóm 2: Cửa khẩu VN-Lào
Nhóm 3: Cửa khẩu VN-CPC
GV: Cho HS đọc SGK để nắm thông
tin này, đồng thời vẽ sơ đồ vùng biển
Giáo viên: LÊ XUÂN KHẢI – Trường PTTH Trường Chinh

6


Hệ thống hóa kiến thức bằng sơ đồ tư duy – Địa Lí 12 – Chương trình chuẩn

lên bảng cho HS dễ hình dung và dễ
nhớ.
----------------------------------------------Hoạt động 3: Thảo luận nhóm
---------------------------------------------------Bước 1: GV chia lớp thành 4 nhóm và 3. Ý NGHĨA CỦA VỊ TRÍ ĐỊA LÍ VIỆT
giao nhiệm vụ cho các nhóm
NAM:

- Nhóm 1: Tìm hiểu về ý nghĩa tự
nhiên
- Nhóm 2: Tìm hiểu về ý nghĩa kinh tế
- Nhóm 3: Tìm hiểu về ý nghĩa VHXH
- Nhóm 4: Tìm hiểu về ý nghĩa ANQP
Bước 2: Các nhóm thảo luận theo nội
dung trên
Bước 3: Đại diện các nhóm lên trình
bày kết quả thảo luận
Bước 4: Các nhóm bổ sung, góp ý
Bước 5: GV bổ sung, chuẩn kiến thức
GV: Do VTĐL, địa hình nên nước ta
có ý nghĩa đặc biệt trên bán đảo Đơng
Dương và tồn bộ khu vực ĐNÁ.
- Biển Đơng có ý nghĩa chiến lược
sống cịn trong cơng cuộc xây dựng và
phát triển kinh tế, bảo vệ đất nước.
Hoạt động 4: GV tổng kết bài dạy
4. Thực hành, luện tập:
1. Hãy xác định vị trí địa lí và phạm vi lãnh thổ nước ta trên bản đồ ĐNÁ?
2. Nêu ý nghĩa của VTĐL?
5. Vận dụng:
Vẽ sơ đồ vùng biển Việt Nam.

Giáo viên: LÊ XUÂN KHẢI – Trường PTTH Trường Chinh

7


Hệ thống hóa kiến thức bằng sơ đồ tư duy – Địa Lí 12 – Chương trình chuẩn

Giáo viên: LÊ XUÂN KHẢI – Trường PTTH Trường Chinh

8


Hệ thống hóa kiến thức bằng sơ đồ tư duy – Địa Lí 12 – Chương trình chuẩn

Giáo viên: LÊ XUÂN KHẢI – Trường PTTH Trường Chinh

9


Hệ thống hóa kiến thức bằng sơ đồ tư duy – Địa Lí 12 – Chương trình chuẩn

Giáo viên: LÊ XUÂN KHẢI – Trường PTTH Trường Chinh

10


Hệ thống hóa kiến thức bằng sơ đồ tư duy – Địa Lí 12 – Chương trình chuẩn

Giáo viên: LÊ XUÂN KHẢI – Trường PTTH Trường Chinh

11


Hệ thống hóa kiến thức bằng sơ đồ tư duy – Địa Lí 12 – Chương trình chuẩn

Giáo viên: LÊ XUÂN KHẢI – Trường PTTH Trường Chinh

12


Hệ thống hóa kiến thức bằng sơ đồ tư duy – Địa Lí 12 – Chương trình chuẩn

Giáo viên: LÊ XUÂN KHẢI – Trường PTTH Trường Chinh

13


Hệ thống hóa kiến thức bằng sơ đồ tư duy – Địa Lí 12 – Chương trình chuẩn

Giáo viên: LÊ XUÂN KHẢI – Trường PTTH Trường Chinh

14


Hệ thống hóa kiến thức bằng sơ đồ tư duy – Địa Lí 12 – Chương trình chuẩn

Giáo viên: LÊ XUÂN KHẢI – Trường PTTH Trường Chinh

15


Hệ thống hóa kiến thức bằng sơ đồ tư duy – Địa Lí 12 – Chương trình chuẩn

Giáo viên: LÊ XUÂN KHẢI – Trường PTTH Trường Chinh

16

Hệ thống hóa kiến thức bằng sơ đồ tư duy – Địa Lí 12 – Chương trình chuẩn

Giáo viên: LÊ XUÂN KHẢI – Trường PTTH Trường Chinh

17


Hệ thống hóa kiến thức bằng sơ đồ tư duy – Địa Lí 12 – Chương trình chuẩn

Giáo viên: LÊ XUÂN KHẢI – Trường PTTH Trường Chinh

18


Hệ thống hóa kiến thức bằng sơ đồ tư duy – Địa Lí 12 – Chương trình chuẩn

Giáo viên: LÊ XUÂN KHẢI – Trường PTTH Trường Chinh

19


Hệ thống hóa kiến thức bằng sơ đồ tư duy – Địa Lí 12 – Chương trình chuẩn

Giáo viên: LÊ XUÂN KHẢI – Trường PTTH Trường Chinh

20

Hệ thống hóa kiến thức bằng sơ đồ tư duy – Địa Lí 12 – Chương trình chuẩn

Giáo viên: LÊ XUÂN KHẢI – Trường PTTH Trường Chinh

21


Hệ thống hóa kiến thức bằng sơ đồ tư duy – Địa Lí 12 – Chương trình chuẩn

Giáo viên: LÊ XUÂN KHẢI – Trường PTTH Trường Chinh

22


Hệ thống hóa kiến thức bằng sơ đồ tư duy – Địa Lí 12 – Chương trình chuẩn

Giáo viên: LÊ XUÂN KHẢI – Trường PTTH Trường Chinh

23


Hệ thống hóa kiến thức bằng sơ đồ tư duy – Địa Lí 12 – Chương trình chuẩn

Giáo viên: LÊ XUÂN KHẢI – Trường PTTH Trường Chinh

24


Hệ thống hóa kiến thức bằng sơ đồ tư duy – Địa Lí 12 – Chương trình chuẩn

Giáo viên: LÊ XUÂN KHẢI – Trường PTTH Trường Chinh

25