Khoảng vượt tiêu cự

Khoảng vượt tiêu cự
Khoảng vượt tiêu cự là một trong những khái niệm phức tạp nhất của kỹ
thuật nhiếp ảnh nâng cao.
Khi bạn lấy nét vào một điểm nằm ở xa vô cực, ảnh thu được sẽ tạm coi là
rõ nét từ vô cực cho đến một khoảng cách nào đó trước ống kính. Khoảng không
rõ nét trước ống kính lúc này được gọi là khoảng vượt tiêu cự (tạm dịch từ
"Hyperfocal distance").
Khoảng vượt tiêu cự là một trong những khái niệm phức tạp nhất của kỹ
thuật nhiếp ảnh nâng cao. Khi ống kính lấy nét vào đúng giới hạn ngoài cùng của
khoảng vượt tiêu cự, ảnh sẽ nét từ điểm chính giữa khoảng vượt tiêu cự cho đến
vô cực. Lúc này, độ sâu trường ảnh (DOF) đạt giá trị cực đại. Kỹ thuật lấy nét theo
khoảng vượt tiêu cự sử dụng khi chụp hình trong đó có nhiều chủ đề đòi hỏi rõ nét
từ khoảng cách gần nhất đến xa nhất, như chụp ảnh phong cảnh, kiến trúc...

Ảnh bên trái ngoài cùng lấy nét vào tiền cảnh. Những chiếc lá rất nét nhưng
nền phía sau lại mờ. Ảnh giữa lấy nét vào hậu cảnh. Đám cây phía sau rất nét
nhưng những chiếc lá lại mờ. Ảnh cuối lấy nét vào khoảng vượt tiêu cự giúp độ
sâu trường ảnh đạt giá trị cực đại. Ảnh: Blogspot.

Sơ đồ mô tả khoảng vượt tiêu cự và vùng lấy nét đạt được khi lấy nét vào
khoảng vượt tiêu cự. Ảnh: Nikonian.
Khoảng vượt tiêu cự phụ thuộc nhiều vào thiết lập tiêu cự và khẩu độ
của ống kính. Với các ống góc rộng, khoảng này khá ngắn khi đặt giá trị khẩu độ
lớn (khép khẩu càng sâu). Chẳng hạn, khoảng vượt tiêu cự của một ống 35mm
f/16 gắn trên máy phim 35mm chỉ tầm 2,4m. Mọi vật thể ở khoảng cách 1,2m so
với ống kính cho đến vô cực sẽ được coi là sắc nét nếu lấy nét vào khoảng vượt
tiêu cự (2,4m). Các ống tiêu cự dài rất hiếm khi được sử dụng để chụp một vùng
ảnh lớn do nhược điểm về góc bao quát hẹp cũng như độ dài của khoảng vượt tiêu
cự quá lớn. Khi lấy nét vào một điểm nằm ở xa vô cực, các vật thể ở gần sẽ mờ tịt.
Ngược lại, khi cố lấy nét vào các vật ở gần, phần hậu cảnh phía sau sẽ mất hết chi
tiết.

Khoảng vượt tiêu cự chỉ mang tính chất tương đối ngay cả khi cố định tiêu
cự và khẩu độ của ống kính. Điều này có thể lý giải là do khái niệm "độ sắc nét"
không hoàn toàn đồng nhất trên mọi khoảng cách so với người chụp. Với kỹ thuật
lấy nét hyperfocal, các điểm nằm ở chính giữa vùng vượt tiêu cự và ở vô cực có độ
nét kém nhất. Khi phóng to những khu vực ảnh này, những chấm mờ (circle of
confusion) cũng sẽ lớn dần lên, khiến khái niệm "sắc nét" không còn đúng nữa.
Nói cách khác, khoảng vượt tiêu cự còn phụ thuộc vào kích thước bản in. Chẳng
hạn, với ống kính Nikon 24mm thiết lập f/16, khoảng vượt tiêu cự trên bản in kích
thước 25cm và 40cm sẽ lần lượt là 1,1m và 1,8m. Tóm lại, khoảng vượt tiêu cự
phải tăng lên khi bạn muốn in một bức ảnh lớn hơn.
Khoảng vượt tiêu cự còn phụ thuộc vào kích thước cảm biến hoặc phim
máy ảnh. Kích thước cảm biến khác nhau dẫn đến vùng ảnh thu được cũng có sự
sai khác. Cảm biến nhỏ hơn kích thước full frame sẽ phải chịu thêm hiệu ứng cắt
cúp (hay còn gọi là hệ số nhân tiêu cự) có tác dụng gần giống như việc phóng to
phần trung tâm bức ảnh chụp bởi máy phim chuẩn 35mm. Điều này khiến kích
thước các chấm mờ tăng lên tương tự như trường hợp ở trên. Do đó, khoảng vượt
tiêu cự tăng tỷ lệ nghịch với kích thước cảm biến. Chẳng hạn, ống kính Nikon
50mm thiết lập f/16 trên thân máy D3 sẽ cho hyperfocal distance vào khoảng 4,8m.
Khi sử dụng trên D300 (crop factor 1,5x), con số này sẽ là 7,3m.

Ống kính đời cũ. Ảnh: DOFMaster.
Hầu như không thể xác định được khoảng vượt tiêu cự khi nhìn qua
kính ngắm hoặc màn hình trong chế độ chờ, vì lúc ấy ống kính mở khẩu cực
đại để lượng ánh sáng đi vào là nhiều nhất. Việc áng chừng khoảng vượt tiêu cự
khi nhấn nút xem trước độ sâu trường ảnh (DOF Preview) cũng rất khó vì ống
kính khép khẩu sâu khiến ảnh rất tối và khó phân biệt vùng giao mờ - nét trên
khung ngắm. Với những người mới bắt đầu, một số tài liệu hướng dẫn lấy nét vào
các vật nằm ở gần và khép khẩu lại thật sâu. Khi đó, vùng không gian từ giữa
khoảng vượt tiêu cự đến vô cực sẽ hiện ra khá rõ nét trên ảnh. Cách này có ưu
điểm là đơn giản nhưng lại mang tính tương đối cao và gây nhiều bối rối cho

những người mới cầm máy.
Một số ống kính đời cũ được trang bị đồng thời cả thước đo khoảng cách và
thước ước lượng độ sâu trường ảnh (thước DOF). Người sử dụng sẽ dễ dàng xác
định khoảng vượt tiêu cự nhờ rãnh Focus Index nằm chính giữa thước ước lượng
độ sâu trường ảnh. Chẳng hạn, hình trên cho thấy ống kính đang được đặt ở khẩu
độ f/16 (đánh dấu bằng số 16 màu xanh lơ). Điều chỉnh thước đo khoảng cách sao
cho ký hiệu vô cực nằm thẳng hàng với vạch màu xanh lơ tương ứng nằm trên
thước DOF. Có thể nhận thấy, độ sâu trường ảnh kéo dài từ 9 feet đến vô cực.
Vạch Focus Index màu trắng nằm chính giữa thước DOF cho thấy khoảng vượt
tiêu cự là 18 feet. Khi thiết lập ở các giá trị khẩu độ khác, ta tìm đến màu ứng với
giá trị khẩu độ đó trên thước DOF và suy ra hyperfocal distance với cách làm
tương tự trên.

Bảng tra cứu khoảng vượt tiêu cự trên một số tiêu cự ống kính thông dụng.
Ảnh: Nikonian.
Nếu ống kính không được trang bị thước DOF, có thể tự tìm khoảng vượt
tiêu cự bằng cách tính toán dựa vào công thức, tra bảng hoặc áng chừng dựa trên
kinh nghiệm bản thân. Có thể chụp trước một bức ảnh với điểm lấy nét ở vô cực,
từ đó suy ra khoảng vượt tiêu cự nằm ở ranh giới giữa vùng ảnh nét và mờ trên
ảnh.