Tải bản đầy đủ (.pdf) (12 trang)

Xung quanh chuyến đi của Pierre Poivre tới đàng trong giữa thế kỷ XVIII.

Bạn đang xem bản rút gọn của tài liệu. Xem và tải ngay bản đầy đủ của tài liệu tại đây (325.69 KB, 12 trang )

<span class='text_page_counter'>(1)</span><div class='page_container' data-page=1>

<b>XUNG QUANH CHUYEN Dl CUA PIERRE POIVRE TOTI </b>


<b>DANG TRONG GitfA THE KY XVIII </b>



<b>NGUYEN MANH DUNG* </b>


T

rong bai viet trUdc day (1), chung tdi
da cd dip de cap den chuyen di
thudng thuyet budn ban cua Pierre Poivre
trong nd liic cua Cdng ty Ddng An Phap d
Viet Nam giQa the ky XVIII. Bai viet nay
mud'n nghien cQu them xoay quanh chuye'n
di cua Pierre Poivre tdi Dang Trong vao
thap nien 40 t h e k y nay.


*


1. Cho den cudi t h e k y XVII, nhQng cdng
ty Ddng An cua cac cQdng qud'c thUdng mai
Anh (EIC), Ha Lan (VOC) deu rdi bd Dang
Ngoai (2), trong khi Phap (CIO) v i n tiep
tuc cd 'dai dien' (3) d day. Tren binh dien
chung, d ca Dang Ngoai va Dang Trong,
quan he thUdng mai vdi cac nUdc phUdng
Tay giam di rd ret, chi cdn tha'y nhQng
doan tau tinh cd de'n rdi lai di. Nguyen
nhan cua sii dinh tre nhQ nhieu nha
nghien cQu cho rang la do phia Dai Viet.
Theo dd, khi ma ldng tham, thdi ha lam ciia
quan lai dia phUdng ngay cang vugt qua Idi
ich thUdng mai ma nhQng lai thUdng
phQdng Tay cd dudc, cung vdi nhu cau


thQdng mai khdng dQdc quan tam dung
mQc (tQ 1674-1774 la giai doan hda binh
giQa Dang Ngoai va Dang Trong) thi ta't
ye'u dan de'n sQ ra di chdng vanh ciia moi
chuye'n hang budn. Tuy nhien, cQng phai
tha'y thiic te la sii ndi len cua gidi Hoa kieu


<i>sanh soi d Quang Chau (Guangzhou) gay ra </i>
mdt sQc hut thi trQdng. Cdn ban than trong
nudc, giua ngQdi Au vdi nhau cung khdng
phai la khdng cd chuyen, cung nhu vdi
ngUdi ban xQ (4).


Trong nhQng thap nien dau the ky
XVIII, Idi ich thUdng mai ciia Phap dUdc
gia cd' manh de'n vung Ddng An, nha't la
Pondichery - mgt cd sd dac biet quan trgng
cua Phap d Ddng Nam An Do. NgUdi sang
lap thudng diem Francpois Martin


(1634-1706) tQ dau t h e k y XVIII cung da ra't quan
tam de'n Batavia (da bi ngUdi Ha Lan
chiem) nhung chang "cd luc nao" cd the dUa
ra du an thUdng mai d cac xQ Ddng An nay.
Cdn ngUdi Phap, theo tinh toan, nam 1721
cdng dong ngUdi Phap d Batavia chi cd
khoang 32 ngiidi... (5) Nhin chung, mac cho
nhQng ngudi dam trach d chinh qud'c Phap
va hai ngoai cQng gidi thQdng nhan cd quan
tam den tinh hinh cua cdng ty nhUng chua


de ra ke hoach thUc sQ hieu qua.


Ddi vdi Dai Viet, mac du ngUdi Phap van
<b>de nhQng 'dai dien' d Dang Ngoai nhung </b>
trong xu the chung, ngUdi Phap cung da
chuyen hudng manh hdn vao Dang Trong.
Ngoai y nghia t r a n h gianh anh hUdng vdi
<b>ngudi Anh, tQ cuoi the ky XVII, Phap da </b>
chu y tdi cac dia diem d day. Nam 1686,
nhan vien thudng mai Veret da khuyen


</div>
<span class='text_page_counter'>(2)</span><div class='page_container' data-page=2>

<b>Xung quanh chuye'n di ciia Pierre Poivre.. </b> <b>37 </b>


Cdng ty nen 'chie'm ddng' Cdn Dao. Theo
bao cao, gui ve thi ngoai y nghia thUdng
mai, vi tri Cdn Dao thuan Idi nhu hai eo
bien Sonde (Sunda) va Malacca (6). Tuy
nhien, ngUdi Anh da nhanh hdn dat chan
len dao nay vao nam 1702 (7). Dau thap
nien 1720, CIO cQ Renault di xem xet lai
viec cd the lap mgt cd sd tren dao hay
khdng. Trai ngUdc vdi Veret, ban bao cao
giii ve nam 1723 lai cho rang "dang bd hdn
la dang chiem" (8). Nam 1744, De Rothe va
Friell (chau cua Td'ng tra'n Pondichery
F.Dupleix) da phan nao thu dUdc thanh
cdng sau chuyen di thUdng thuyet thUdng
mai d Dang Trong (9). Vd vQdng Nguyen
Phuc Khoat (cq: 1739-1765) cho phep cdng
ty hoat ddng budn ban d day. Thanh cdng


ciia chuye'n di khien De Rothe de nghi xin
Pondichery ca'p tien cho chuyen di mdi tdi
Dang Trong. Tuy nhien, cudc chien tranh 7
nam (1756-1763) da lam ngudi Phap ma't
mat ra't Idn (d Ddng An chi cdn lai Yanaon,
Chandernagor, Karikal, Mahe va
Pondichery), khie'n cho chuye'n di de'n Dang
Trong nhu dii tinh (da dudc Dupleix tan
thanh) cua De Rothe, Friell bi tri hoan.


Nhu vay, trong 4 thap nien dau, cac
thUdng nhan Phap td ra ra't tich ciic trong
no lUc tim mdt dia diem dat cd sd d Bien
Ddng, dieu nay phan nao phan anh tha't
bai ciia Phap d Quang Chau, ihay vao dd la
nhu cau tim den Dang Trong hdng khda la'p
tinh trang am dam nay. Do nhQng nguyen
nhan chu quan va khach quan tren, cac dii
an thUdng mai da tha't bai hoac dinh tre.
Mac dQ vay, Dupleix d Pondichery vSn ung
hd va tim each vao Dang Trong. Trong khi
dang chuan bi cho mdt chuye'n di mdi, thi
song song vdi dd, tai Versailles, trieu dinh
Phap cQng xuc tie'n cho mdt dii dinh thUdng
mai tUdng tU den Dang Trong. NgUdi de
xudng va dUdc cii di sau dd la Pierre Poivre.


2. Pierre Poivre (cdn cd tai lieu ghi la Le
Poivre) sinh nam 1719, ma't nam 1786,
trong mdt gia dinh budn ban td lua giau cd.


TQng hgc trong Hgi Truyen giao nUdc ngoai
Paris (MEP), do tinh thich du hanh cua
minh nen Poivre da khdng tiep tuc con
dudng tu hanh (Poivre rdi MEP nam 1747).
Thiic te sau nay cho tha'y, sd thich kham
pha du hanh cua Poivre la ham mud'n Idn
nha't ciia Poivre. Mat khac, ngay nay ngUdi
ta biet nhieu de'n Poivre nhu mgt nha thiic
vat vdi nhQng ghi chep nghien cQu thu vi
va cd gia tri. DUdng thdi Poivre cung da
dUdc danh gia tren phUdng dien hieu biet
chung ve vung Ddng An (10).


<i>Tren con tau Dauphin sang Trung Qud'c </i>
nam 1741, khi trd ve Poivre da bi ham dgi
ciia ngUdi Anh ta'n cdng va bi gay canh tay
phai. Nhd nhQng kie'n thQc ve thQc vat
trong thdi gian bi bat d Batavia, sau khi trd
ve Phap thang 6-1748, Poivre xuc tie'n gap
dai dien lanh dao ciia CIO. DUdc tien cii,
Poivre da dUdc dich than trinh bay dii dinh
trudc cac dai dien cao cap trong trieu dinh
Phap. Ke't qua la, qua Bg Hang hai, Poivre
dUdc cQ den Dang Trong vdi hai nhiem vu:


<i>1. Xuc tie'n buon bdn d Ddng Trong vd lap </i>
<i>mgt chi die'm d do; 2. Tim cdy hUdng lieu </i>
<i>cho ddo lie de France [tQc Mauritius, </i>


<i>Maurice] vd Idm cho Hd Lan mdt dgc </i>



<i>quyen buon bdn cdc hUdng lieu tinh nhU </i>
<i>que, hd tieu, gUng, dinh hUctng vd nhuc ddu </i>
<i>khdu (xin ndi them la diia an cua Poivre </i>


</div>
<span class='text_page_counter'>(3)</span><div class='page_container' data-page=3>

<b>38 </b> <b>Rghien cmi Lich siir. s6' 12.2009 </b>


nang nhQng cay va hat gid'ng cua thQ
hUdng lieu lai rat cao va thich hdp cho tho'
nhudng 5 He de France (12), mgt ndi cung
vdi Bourbon ma theo tinh toan dUdng thdi,
ne'u ma't chung, thuy thii Phap phai ghe
sang Braxin hay Mui Hao Vgng thugc
quyen cai quan cua nQdc khac, va cUc ky
can thie't cho nen ngoai thUdng cua Phap cl
chau A (13).


Ngay tQ chuye'n di Viln Ddng (Trung
Qud'c) nam 1741, tren dUdng tQ Trung Qud'c
trd ve, Poivre da dQng lai cl Dang Trong
khoang 2 nam (1742-1743) (14). Sau nay,
Poivre da cd nhQng md ta ve xQ Dang
Trong ndi rieng (15). Ban ghi chep (thQ
nha't nay) dUdc giii len nhQng ngQdi cd
trach nhiem trong trieu dinh nam 1744.
Ngoai ngi dung cu the (chung tdi se trinh
bay dudi day), ro rang ban bao cao da giiip
ich ra't Idn cho dU dinh sau dd ciia Poivre.


Poivre rdi Phap thang 10-1748, tren t^u



<i>Montaran (16) tdi He de France thang 3 </i>


nam sau. Poivre rdi He de France thang
4-1749 tren chiec thuyen buom "toi tan"


<i>Sumatra da dUdc vien Tdng tran d day </i>


chuan bi cho Poivre. Do khong the den
<i>dUdc tren mot chiec tau nho nhu vhy, </i>
Poivre da phai dQng lai Pondichery vao
thang 6-1749, khong nhU ke hoach vao
Dang Trong sdm nhU Poivre du kie'n. Tai
Pondichery, do mgt so' ly do ve Idi ich
thQdng mai cung nhU mgt chuye'n ghe
tham khdng dUdc bao trQdc, Dupleix (17)
(vi dai viidng quyen uy n h a t An Do) to thai
do khdng hai Idng, ngay sau dd giii mgt td
khieu lai ve Phap. Liic nay, Friell la uy
vien Hgi dong Tdi cao cua Cong ty mgt mat
khdng cho Poivre biet ve td ddn kia, mSt
khac khdng dua lai cho Poivre giay phep
ma Vd vQdng trUdc day, hay dung ra Poivre
phai tra mgt khoan tien trong md de co
dUdc giay ph6p do (18). Rd't cuoc, Dupleix
<i>cung phai cSip cho Poivre chiec Machault </i>
(19), khdi h a n h tQ Pondichery thang
<i>7-1749, den Dd Ndng thang 8-1749 (20). </i>


Tai Dang Trong, trUdc het Poivre xin


true tiep gap V5 viidng va dUdc ddn tiep
nong nhiet. NhUng thUc te buon ban phii
phang da phu bdng den len dU dinh ky
vgng ciia Poivre, nhiet huyet dan tan bien


Bang 1


Then
gian


Tai
nguyen


+ san
vat +
hai
cang


1742-1743


- Mo vang; trii lugng Idn, Idn nhat
thugc tinh Cham, cdch Hgi An 8 d|m.
Thi thoang nhjt dugc eye vang njng
<i>khodng 2 onces. Dugc thu gom dudi </i>
d ^ g vdng vi,in hoSc tung eye nhd
(vang eat), nau thanh thoi (ddng thdnh
gdi) dem ra chg bdn nhu hdng hoa
binh thudng.


- Trdi cay: Thorn, vdi, xodi, mit, dira,


earn, chanh, chuoi. Hoi tieu, cau, trau
rat nhieu. Nhieu vdi bong, nhimg
khong biet d^t thdnh vdi d?p. Trong
dau nuoi tdm, nhung lya d^t ehua d?p.
- Dudng tot nhat ciia An Dg, Id!
400%.


- Hai edng idn nhat Id Hgi An. Cang
Nudc Mdn cQng tot, thudn ti?n cho
vifc mua lya vd cau.


8/1749 - 2/1750


- Hdng hda ddt nhu vdng, tram huong-ky nam, ngd voi, lya
khyng dugc bon eyng khai.


- Khii khdn Idm mdi tim dugc vdi tam lya io^ii hai. 300 hay
400 t^ dudng loai hai phai trd ddt hen


- Ld xir sd eiia vdng, nhung khyng cQn thiy vdng dr d5y
nita, tru dudng vd ho tieu. Mo idn nhat a Fououserac [Phii
Au (sdeh) gan Hue] (25) nguyen ehdt nhat the gidi.
<i>- To lya tot nhit d tinh Qudng Ngdi, gid thay doi theo sdn </i>
lugng.


- Go hong mgc, go lim, sapaii, que, ddn huong...


</div>
<span class='text_page_counter'>(4)</span><div class='page_container' data-page=4>

<b>Xung qumih chuyen di ciia Pierre Poivre. </b>


<b>39 </b>



<b>Buon </b>
<b>ban vdi </b>


<b>nudc </b>
<b>trong </b>
<b>khu vuc </b>


<b>Buon </b>
<b>ban vdi </b>


<b>ngueri </b>
<b>phuang </b>


<b>Tay </b>


<b>Nhan </b>
<b>xet </b>
<b>chung </b>


- Chi buon bdn vdi ngueri Trung Quoc hoje
Nhdt Ban.


- Ngueri Trung Quoc mang den: dong do,
dong bach, trd, do sir, lya thcu, dugc li?u
(cay dgi hodng, mgc huong, nhan sdm, hoang
lien, hucng li^u, re cay, giay, sdnh sir...)
- Trung Quoc thuong mang hdng mua tu
Dang Trong ve: vdng, ngd voi, tram huong,
dudng ph6n, cau, go nhugm, ho tieu, ggc (xg)


huou, cd muoi, (to) yen sdo, vj thuoc, sirng
te, ddng hodng, dau son.


- Cdch thirc mua bdn: thuyen trudng Trung
Quoc ngp len trieu dinh danh sdeh hang hda,
<i>ciing qud bieu (tiiy theo de xii thue), sau do </i>
<i>d& hdng chuyen len sd thuong chinh. Chi khi </i>
vien quan thu theu den moi dugc lien hdnh
buon bdn. Phdi c6 qud len quan thuong
<i>chinh, ggi Id Onlaibotao (Ong cai bg tdu?) </i>


- Ngudi Cochinchine rat ua chugng hdng Au;
chi nen chd it den bdn.


- Mdt hdng de bdn: dong, sdt, pha le, vai
mdng mdu sdc sd, kiem, dd quy, chi kim
tuyen, luu huynh, dugc IIQU, y te, sdm
Canada, vdi hong dieu, tham kieu Ba Tu, vai
Anh, vdng tay, khuyen tai.


- Hdng bieu vua: guong soi, dong ho qud Idc,
dd quy, gam theu, den do ihugt, ldng kinh,
kinh vien vgng, thdm len, khdn trdi bdn...
Cung phdi cd qud bieu quan.


<i>- "Xudt khdu nhdn luc": Cd the mang di </i>
ngudi lao dgng, thg nau dudng, d?t lya, cdy
rugng, xay nhd...


<b>- Thong tin can thiet de tien hdnh buon bdn o </b>


Ddng Trong


- Hang hda ngudi Hoa mang den: kgm, dong, thiec,
giay, tra, chi, gom sir (xanh tho)... Hang hda mang
ve: vdng, to song, ngd voi. duemg (tring vd phe:n),
ho tieu, cau, go Idm mpc. Dudng tring nhdp tir Hgi
An moi ndm, thu 400% Igi nhugn. Thuyen Trung
Quoc den Ddng Trong vdo khodng thdng 1, 2. Miia
<i>buon bdn kio ddi den thdng 9. </i>


- Ngudi Chan Lgp tien hdnh budn bdn d khu vyc
Dong Nai


- Khd khdn vdi cdc mdt hdng nhu vang, go tram
huong, ngd voi, to. Muon cd dugc nhung hang hda
tren phdi diing muu m?o vd quan h§ bi mat, hoi Ip
quan lgi neu khong s6 gdp trd nggi hay bj cudp.
- Nhd chua keo ki?t, dot ndt. Dan chiing song trong
tdm toi, tim cdch chon giau tien cung do quy trdnh
bj lung, bj cudfp.


- Budn bdn cua ngudi Bo d Ddng Trong: hdng ndm
cir tdu 500-600 tan den day Cd mpt chi diem, d dd
ngudi Bo ndi tieng bdn ngd. Hg mang den Ddng
Trong: bach dong, ch6, sir tu Trung Quoc; xuat
cdng ducmg, tram huong, to song. Hogt dgng hgn
che, khong chic chin, hay bj phien nhieu.
-Nam 1747 cd mgt ngudi Anh ten IdDouffddden
Ddng Trong vd cd gdp chua Nguyen, ket qud cd ve
tot d?p.



- Cdng ty gdp khd khdn khdng khic phyc ndi: Idp
chi diem vd dy an budn bdn.


- Nen cai trj d Dang Trong khdng tot.


- Can thiet phdi cd co sd (phdo ddi ching hgn) d
day. Dan chung nhut nhat. Phdi hieu biet chinh xdc
vc xu ndy.


thay vao dd la chudi ngay am dam tuyet


vong. Chi thang 2 nam sau (tQc chi niia
<i>nam d Dang Trong), tau Machault rdi Dang </i>
Trong, va cd ve nhit Poivre khdng dat lai
van de trd lai Dang Trong nQa (21)!


3. Nhu chung tdi da trinh bay d tren,
Poivre viet hoi ky ve xQ Dang Trong sau


chuyen di de'n Quang Chau nam 1741.
Tren dUdng trd ve nUdc, theo nhu nghien
cQu sau nay, Poivre cd qua Dang Trong va


dQng lai tai day trong 2 nam (22). Ndi dung
ban ghi chep kha da dang (khdng tranh
<i>khdi vun vat, thdng tin trUc quan). Hdn </i>
nQa, day chi la 'ghe' sau khi rdi Trung


</div>
<span class='text_page_counter'>(5)</span><div class='page_container' data-page=5>

<b>40 </b> <b>Rghien cmi Lich sti'. so 12.2009 </b>



<i>Hdi ky vi xd Ddng Trong ndm 1744 da </i>


dugc dich va xua't ban bang tie'ng Viet (24)
va d day chung tdi xin lUdc qua nhQng diem
chinh cua ban md ta (description) nam
1749-1750 ve xQ Dang Trong, ngi dung
gom 46 phan:


<i>Khdi lUdc lich sii Ddng Trong; Vua Ddng </i>
<i>Trong [tQc chua Nguyen]; Trieu dinh </i>


<i>[chinh quyen chua Nguyen]; Quyen lUc cua </i>


<i>nhd vua Ddng Trong; Cung dien cua vua; </i>
<i>Qudn dgi; Phdo binh; Hdi qudn; Thdnh tri; </i>
<i>Ludt le; Tdng trdn (tinh trUdng); Ludt </i>
<i>phdp; Phdp lugt vd menh lenh; Nghe thuat; </i>
<i>Tranh; Am nhgc; Y hgc; Ky thuat cd khi; </i>
<i>Kinh thdnh; Phong tuc vd tap qudn; An </i>
<i>mac; Nghe nghiep; Dia hinh; Dgng vgt; </i>
<i>Thien chua gido vd gido sT; Thd bieu tUg'ng; </i>
<i>Buon bdn cua ngUdi Hoa vdi Ddng Trong; </i>
<i>Bach ddng; Vdng; Lua; Hgt tieu; Ngd voi; </i>
<i>Bong; Sdt; Gd lam nhd; Dudng; Cdy chdm; </i>
<i>Thudc nhudm; Miia mdu dich; Buon bdn </i>
<i>ciia ngUdi Bd d Ddng Trong; NgUdi Anh; </i>
<i>NgUdi Hd Lan; NgUdi Chdn Lgp, Champa, </i>


<i>thUdng vd hg Ldo hay Ldo; Tieng Ddng </i>


<i>Trong. </i>


Vdi ghi chep ve thQdng mai, tren cd sd
thQc te budn ban nam 1749-1750 vdi ban
hoi ky 1742-1743 cd the dQa ra mgt so' so
sanh (Xem Bang 1).


<i>So vdi cac du ky khac (mgt so' sach da </i>
dUdc dich va xua't ban bang tieng Viet (26),
ban ghi chep ciia Pierre Poivre khdng phai
la dai, chi tiet. NhQng trong thdi diem giQa
the ky XVIII, ghi chep ciia Poivre lai cd gia
tri, nhat la cho nhQng ngQdi Phap dQdng
thdi trong nd luc xuc tien thQdng mai d tam
nha nQdc, cung nhQ phan nao cho tha'y cac
mat ddi sd'ng cua Dang Trong hien ton. Hdn
nQa, trong ghi chep nam 1749-1750 ngoai
nhQng va'n de lien quan den budn ban,
Poivre da ndi ve tinh hinh tin ngQdng ban
dia va tinh hinh Thien chua giao, giao si


cung nhu mgt sd thdng tin khac ma ban ghi
chep nam 1744 chua cd.


Poivre len tau rdi Dang Trong mang
theo "bQc thu" ciia chua Nguyen. Poivre
viet cho cdng ty tQ He de France mgt mat
tudng trinh ve chuye'n di, cung vdi dd la
"ban dich bQc thQ" tren giii den vua Phap.
Poivre nhan dQdc ban sao bQc thU tQ


Noelene, vd'n trQdc dd da dQdc mgt giao si
dich rQ tie'ng Annam sang tieng Phap vdi
Idi cam ket he't sQc dam bao tinh nguyen
ban. Dd cung la dieu ma sau nay cac nha
nghien cQu cdn nghi ngd ve tinh xac thUc
ciia nd. Noi dung bQc thu da dUdc cdng bo",
cdn nhieu van de can phai ban. Cd le do
mQc do than thie't nong nhiet mdi ggi ciia
chua Dang Trong cho nen thudng mai vdi
Phap qud'c, cung nhQ vi tri cua Dang Trong
<i>trong khu vQc Bien Ddng nen "vdi Poivre, </i>


<i>tUdng lai cua Phdp qud'c phdn Idn ndm d </i>
<i>Indo-chine" (27). Phai doan rdi khdi Dang </i>


Trong ma khdng de lai mgt ai de thdng bao
tinh hinh d day cung nhu khu vUc va viec
tie'p tuc nghien cQu tinh hinh xQ dd. Theo
nhu Poivre h a n h dgng dd ciia cong ty la
dung dan! (28)


Nhu vay, ve du ky nam 1742-1743 va
1749-1750 cd the tha'y chuye'n di lan thQ
nha't khdng mang sQ menh chinh thQc, nhU
tac gia sau nay ndi la muo'n viet lai hdng cd
dUdc mgt danh gia nao dd khi CIO muon
tie'n h a n h budn ban d day. Cho nen, ghi
chep cua Poivre cung kha phong phu, da
dang, true quan cho du chUa di sau vao ban
cha't thuc te va cham buon ban. Trong khi


dd, chuye'n di thQ hai da dat dUdc mot giay
phep dudc budn ban vdi ngUdi dan cua
vUdng qud'c Dang Trong (29), dieu dd khien
<i>cho "Dd't nUdc Phdp Id nUdc ddu tien dgt </i>


<i><b>dUdc tU Chinh quyen Ddng Trong mgt gidy </b></i>
<i>phep logi ndy" ma vai nam sau dd ngQdi Ha </i>


</div>
<span class='text_page_counter'>(6)</span><div class='page_container' data-page=6>

<b>Xung quanh chuyen di ciia Pierre Poivre. </b> <b><sub>41 </sub></b>


da mang ve dQdc cay gid'ng cd ich, nhieu
gid'ng thQc v§t, trQng tam, col xay gao,
trong dd la loai lua trong dQdc tren doi nui
<i>cao Ida nuang hay lua kho d Ddng Trong </i>


<i>-le riz sec a la Cochinchine ma chau Au </i>


dung pho bien (31). Cdn sQ "thieu thanh
cdng" (32) cung da dudc Poivre ke ra sau
dd. Rd rang, thUc te budn ban da lam nan
long nhQng thUdng thuyet gia nhu Poivre.
Mac du sau Poivre, CIO d Pondichery cung
da cil cac doan thUdng lUdng de'n Dang
Trong, nhung vdi nhQng ngUdi dUdc cii di,
viec tham nhap vao thi trUdng se dien ra
nhu the nao, P.Poivre cd vai trd gi?


4. Sau chuye'n di khong thanh cua
Poivre, CIO (d Pondichery) da sap xep mgt
chuye'n di Dang Trong vdi mgt trong hai


<i>muc dfch (nhe nhang hdn): hoac lap dugc </i>


<i>mgt chi die'm d Hgi An, hay chi xin dUdc </i>
<i>gidy phep giao dich thUdng nien md khong </i>
<i>cdn cd chi die'm. Theo dd, nam 1752 (?), </i>


Edmond Bennetat (giao s! MEP) da xin dUdc
Dupleix de'n Dang Trong va da gap dUdc Vo
vUdng xQ nay. NhQng ngay sau dd bi true
xua't. Dupleix cii tie'p (De) Rabec (tren chiec
<i>tau Fleury) sang Dang Trong. Theo nhU kho </i>
luu trQ d Pondichery hien van chUa tim dudc
tu lieu ve ke't qua cua chuyen di tren (33).
Cd the ndi, day la no lUc ra't tao bao va
quye't tam ciia Dupleix bdi chi viec ca'm dao
nam 1750 cQng da khie'n ngQdi phudng Tay
phai rat than trgng.


Nhu chung ta deu biet CIO tan ra sau
nam 1769. Cdn doi vdi xQ Ddng An thi tQ
nam 1761-1765 CIO vd'n da hoan toan bien
ma't d day (34). DQdng nhQ dQ an thQdng
mai se di de'n hoi ke't. NhQng luc nay trieu
dinh Phap bat dau cd nhQng dgng thai tich
cue hdn cho xQ Ddng An. Chinh sQ lan iQdt
ciia ngudi Anh da kich dgng mdi lo cua trieu
dinh Phap, den noi mgt uy ban dUdc ra ddi
de ban ve viec phai lap dUdc cd sd d chau A.


Ngudi ta nghien cQu lai ho sd ciia CIO,


tham va'n y kien ca nhan va dac biet cd tinh
ca phudng an vu trang (35). Theo dd, sau
khi hdi y kie'n va dUdc gdi y hdi "ngudi am
hieu nha't" (le plus apte) xQ Dang Trong,
ThQdng thQ Quan cdng De Praslin da viet
bQc thQ tQ Versailles de ngay 29-2-1768
cho Poivre, bQc thQ cd doan:


<i>"Lieu viec thiet lap cd sd ndy [d Dang </i>


<i>Trong] cdn phdi bi thd thach bdng con </i>


<i>dudng thuyet phuc, thUcfng lUdng vd ddn </i>
<i>gian chi vdi mgt mdn ddu cd buon bdn tU </i>
<i>mgt vdi nhd buon, hay td't hdn het Id pho </i>
<i>trUdng lUe lUdng hdi qudn ndo dd vd qudn </i>
<i>dgi de thie't lap mgt cd sd chdc chdn". </i>


Ngay 1-8-1768, tQ He de France,
P.Poivre, khi dd 49 tuoi, giii thu phuc dap
vi quan cdng tren, sau mgt loat nhQng md
ta ve tinh hinh Dang Trong (kha ky ve iQc
iQdng vu trang), bQc thQ cd doan:


<i>"Con dudng thuyet phuc vd thUdng lUdng </i>
<i>se khong dem lgi Idi ich gi; con ne'u phd </i>
<i>trUdng lUe lUdng hdi qudn tgi xd ndy thi </i>
<i>phdi lam the ndo de chdc chdn thdnh cong; </i>
<i>phdi sdn sdng hdnh dgng khi phd trUdng. </i>
<i>Phdi dot nggt chie'm lay Hodng cung vd bdt </i>


<i>gid nhd vua de lay dUdc kho tdng cda ngdi </i>
<i>hoac dUngphd trUdng lUc lUdnggi cd..." </i>


"Neu tim mdt ndi do' bg thi dd la cQa
sdng Hue vi Hue la kinh dd. TQ cQa sdng
nay, ngUdi ta cd the ngUdc len bang sa lup
va mat 5 hay 6 tieng de vao ciia hoang cung
dUdc xay ben bd con sdng nay va phai bao
vay la'y nd" (36).


Ndi chung, trong ngi dung phuc dap,
P.Poivre 'khdng chut map md' (37) nha'n
manh nhieu lan de'n sQc manh quan dgi,
chi cd nd mdi dam bao thanh cdng.


</div>
<span class='text_page_counter'>(7)</span><div class='page_container' data-page=7>

<b>42 </b> <i>Rghien curu Lich sit. s612.2009 </i>


De Sartine trong dd cd hai diem ra't dang
<i>iQu y: 1. Sd dung qudn sU: nha vua (Louis </i>
<i>XVI) cho sii dung chien ham Nourrice dii </i>
<i>cho mgt chien dich 20 thang; 2. Muc dich </i>


<i>buon bdn: xin vua Dang Trong cho tU do </i>


budn ban va thi hanh lai hiep dinh cu (38).


Nhu vay, cd le can cQ tren nhQng hanh
hanh dgng cua Poivre ket hdp vdi bdi canh
trong va ngoai nQdc Phap cd y kien cho
rang ne'u nhQng dQ an thQdng mai thanh


<i>cdng thi nQdc Phap se thiet lap dQdc 'cd sd </i>


<i>an todn'='thugc dia' (colonie) d Ddng DQdng </i>


giQa the ky XVIII thay vi giQa the ky XIX
(1858) nhQ sau nay. Cach danh gia nhQ vay
nhin chung can cQ nhieu vao dgng thai ngi
cac ciia chfnh quyen Choiseul-Praslin ddi
vdi "diem tQa" Dang Trong d chau A. Rieng
trong trudng hdp Poivre, chung tdi cho rang
khong cd can cQ khi de cap den viec xam
lUdc ciia Phap trong thdi gian nay ne'u du
an budn ban cua P.Poivre thanh cdng vao
giQa t h e k y XVIII:


<i>- Thd nhdt: Ngay tQ dau, nhiem vu cua </i>
Poivre chi gdi ggn trong 2 muc tieu thQdng
mai thuan tuy. ThQc te chuye'n di ciia
Poivre cung khdng nam ngoai hai muc tieu
tren. Vi vay, se khdng tha'y ba't ngd khi
Poivre toan tam cho nhiem vu thQ hai, bdi
dich than vi Bg trudng Hang hai da tQng
nha'n manh Poivre se iQu danh mudn thua
ne'u dng de lie de France cd the canh tranh
dUdc vdi quan dao Moluques ve nhQng mat
hang tinh nay. Mat khac, thdi diem nam
1750 chQng kie'n sU bQt pha cua EIC ddi vdi
hai mat hang dgc quyen tuyet ddi cua VOC
la dinh hUdng va nhuc dau kha'u. Phap
cang cd ly do de chen chan vao qua trinh


gianh giat tren (39).


Ghi chep lan thQ hai ve khd khan cua
chuyen di cho tha'y tinh trang kinh te - xa
hoi ban xQ, chinh quyen trung Udng dang
tren dUdng suy thoai, thdi ha lam ciia quan


lai Dang Trong dUdc nhQng thUdng nhan
nudc ngoai phan anh va dUdng nhQ deu cd
mgt nhan xet chung la khdng the duy tri
mgt nen thUdng mai 'dung nghia' vdi chinh
quyen Dang Trong.


<i>- Thd hai: NgUdi ta tha'y rang tQ dau </i>
dudng nhu cd do venh dang ke giQa ban
lanh dao CIO ci hai ngoai vdi chfnh qud'c.
Ban than CIO d hai ngoai cung chia thanh
hai phan, theo hai khuynh hudng phat
trien khac biet luc dd (40). Nhin chung, moi
boat dgng cho vung Vien Ddng (Ddng An)
dUdc 'khoan trang' cho ban lanh dao CIO d
Pondichery, mac du CIO trong thdi gian
dau mang tinh chat cua mgt cong ty nha
nUdc (etatique). Chuye'n di "thieu thanh
cdng" ciia Poivre khdng biet cd nam trong
tinh toan cua Pondichery hay khong?
NhUng dudng n h u vdi hai muc tieu cua
chuyen di nam 1749 Pondichery da mUdng
tQdng ke't qua ciia chuye'n di roi. Hdn nQa,
cung phai thay la CIO ci Pondichery, mac


dQ dang phai ddi phd vdi ngQdi Anh 3 day,
cung da cd nhQng nd iQc lien tie'p sau
chuyen di cua Poivre. Trong khi chUa cd sU
thd'ng nha't thi nhQng du an thUdng mai se
chi dQng lai 6 "tren gia'y", cung nhU thie'u
tinh kha thi, ba't luc! NhQ tac gia
J.Buttinger cho rSng tQ nam 1720-1780 cd
tdi 12 lan kieu du an "tren\ve danh nghia"
(on paper) nhu vay (41).


</div>
<span class='text_page_counter'>(8)</span><div class='page_container' data-page=8>

Xung q u a n h chuyen di ciia Pierre Poivre. <b><sub>43 </sub></b>


den t i n h thUc t h i c u a du an, d a n h gia cua


<i>Poivre n a m 1768 dUdc coi la sac sao (43). 6 </i>
thdi diem h i e n ton, n g o a i viec p h a i cQc ky
t h a n t r g n g k h i n h i n n h a n bdi c a n h dQdng
<i>thdi, m a t k h a c c u n g "cdn phdi lUu y d ddy </i>
<i>Id Poivre chi gdi y den viec sd dung vH lUc </i>
<i>vi nhdng noi that vgng eua minh trong </i>
<i>chuyen di den Ddng Trong ndm 1749-1750" </i>


(44), t r o n g h a i thdi d i e m k h a c n h a u . Va vdi
y nhQ vay "Poivre d a n g h i e n g ve viec bd
qua Idi ich r i e n g m a m i n h p h a i g a n h vac
trUdc Idi fch cao ca cua d a n tdc" (45).


<i>- ThU ba: T r e n b i n h dien k h u v\ic, theo </i>
nhin n h a n ciia hgc gia Milton Osborne, t h e



ky XVIII t r e n he't la the' ky cudi c u n g ma
trong dd t h e gidi D d n g N a m A t r u y e n thd'ng
chi phdi h a y m a n g tfnh phd' q u a t , luc dd
h a u n h u sU h i e n dien ciia Au c h a u (ngoai
trQ phfa bac P h i l i p p i n va J a v a ) cdn he't sQc
h a n che'(46).


Trong niia d a u t h e ky XVIII, n h i n c h u n g


q u a n he D a n g T r o n g va D a n g Ngoai d a n g
trong t i n h t r a n g hda b i n h . N h u cau thUdng
mai da thoai t r a o d ca h a i mien, thi t h o a n g
van cdn d a u dd cac c h u y e n di thUdng t h u y e t
va n h a c h u a cQng k h o n g m a n m a cho lam
trong bdi c a n h tQdng ddi b i n h yen nhQ vay.


S Q b a t dn chfnh t r i dien r a n g a y c a n g
m a n h me dQdi thdi c h u a Vo vQdng, t r a m


trgng dudi t a y p h e d a n g ciia TrUdng P h u c
Loan, tQ giQa the' ky XVIII h i e n t u g n g
"trgm cUdp nd'i day tQ t u n g " d D a n g Trong...
Va sau n a y , day cQng la dia b a n cho cudc
khdi n g h i a n d n g d a n Idn n h a t , m a n h me
nha't la p h o n g t r a o n d n g d a n T a y Sdn dien


ra vao t h a p n i e n 70. Cuoc ngi chien ke't
thuc, g i a n h gidi D a n g N g o a i - D a n g T r o n g
bi xda bo, t r o n g thdi gian d a u , t r i e u
N g u y l n (1802-1945) dUdc coi la mgt t r o n g


nhQng t h e che m a n h , m g t cUdng qud'c t r o n g
khu vQc.


Ne'u n h u d a u t h e ky XVIII, vi tri cua
D a n g T r o n g da sdm dudc n h i n n h a n nhUng
sU t h i e u thd'ng n h a t h a y lUdng lu qua
nhQng bao cao ra't ngQdc n h a u t h a m chi
tQdng p h a n , ta't ye'u se trd t h a n h ke di sau.
BQdc n g o a t chi thQc sQ xay r a khi ngQdi
Anh day P h a p de'n n g u y cd p h a i tim ngay
mdt 'diem tQa', lap mgt cd sd mdi d Vien
Ddng (tQ t h a p nien 60). "Neu hg [ngUdi
A n h ] q u y e t d i n h trQdc c h u n g ta, c h u n g ta
se mai m a i bi loai; c h u n g ta se m a t mdt
diem tQa q u a n t r g n g d p h a n nay ciia chau
A, [neu cd] nd se cho c h u n g ta trd t h a n h
nhQng ba c h u de n g a n c h a n ngudi Anh
t r o n g thdi chien b o a t ddng t h u d n g mai ciia
hg vdi T r u n g Qud'c, b a n g each bao ve p h a n
da't cua c h u n g t a d An Do va se khien hg
ludn p h a i lo liing k h d n g ngudi" (47). Cd
dudc cd sd Cochinchine, P h a p se tao t h a n h
t h e c h a n kieng: h a i c a n h la An Do (vdi cac
thQdng diem) va Cochinchine, cdn dinh se
la M a s c a r e i g n e s (48).


NhQ vay, cac chuye'n di ciia Poivre vao
k h o a n g giQa t h e ky XVIII, t r e n cd sd so
s a n h vdi nhQng p h a i doan k h a c , cd t h e



dQdc coi la k h a dien h i n h . TQ mgt c h a n g
t r a i tre tuoi, s a n g D a n g T r o n g d a u tien khi
<i>mdi 22 tuoi, vdi t a m thQc ciia mdt nhd khoa </i>
<i>hgc, thdy tu, h a m mud'n di de k h a m pha, </i>
tim h i e u ve cac xQ d Vien Ddng, n e n nhQng
ghi chep cua Poivre n h i n c h u n g k h a phong


p h u , cdi md, trQc q u a n va p h a n nao k h a c h
q u a n ve xQ D a n g Trong. T r a i q u a nhQng
thii t h a c h va ma't m a t s a u chuye'n di n a m
1741, Poivre dQdc p h a i s a n g D a n g Trong
n a m 1749 Otic dd 30 tud'i, rdi M E P n a m
<i>1747) vdi t u each ciia m d t chinh khach, nhd </i>


</div>
<span class='text_page_counter'>(9)</span><div class='page_container' data-page=9>

<b>44 </b> Rghien euu Lich siir. sd 12.2009


la mdt ngUdi giau kinh nghiem, tQng trai,
phQc tap, cung day tham vgng. Cho den
trudc khi cd phai doan chinh thQc tQ Phap
de'n Dai Viet dau the ky XIX, thi day la nd
lUc Idn nha't ciia trieu dinh Versailles cho
mgt chuye'n di de'n Dang Trong, trong khi
phan nhieu ngQdi khdi xQdng chi la nhdm
hay nhung ca nhan ddn le.


ThQc te lich sQ sau nay cho tha'y da cd
ra't nhieu chuyen di, dai dien thUdng
thuyet de'n Dang Trong, tQ muc tieu
thUdng mai den tim mgt chd dQng rdi thudc
dia. Chuye'n di cua Poivre cQng nam trong


chuoi lien tuc nhQ vay. Neu chuyen di cua
Poivre dUdc nghien cQu (khai thae) cii the
va dQdc quan tam hdn thi nhieu kha nang
CIO d Pondichery se thQc hien nhQng dQ an
tiep theo. NhQng cung de di den danh dong


nhQng ghi chep va danh gia ciia Poivre
(sau nam 1750) vdi chu nghia thQc dan
Phap. Han nhien cac bao cao, ghi chep, md
ta... sau dd n h u Rabec, Estaing... dUdc dua
tren nhQng tai lieu trUdc, nha't la trong thdi
diem hien tai, nhUng dien bien chfnh tri
-kinh te tQ niia sau the ky XVIII da thay dd'i
va khac ra't nhieu. Ke hoach dd da dUdc
Cling cd'bdi quyet tam ciia chfnh quyen mdi,
cung nhu con ngUdi mdi tren cd sd nhQng
nhan thQc ciia thdi dai. Luc nay muc tieu
kinh te (budn ban song phUdng) da nhudng
chd cho nhQng tinh toan chat che vdi
nhQng bien phap hieu qua, quye't liet hdn.
Su thay dd'i dd, cung nhQ viec md rgng
banh trQdng cua Phap tQ giQa the ky XVIII
la qua trinh lich sii phQc tap, ddi hdi nhQng
cdng trinh nghien cQu tiep theo.


Phu luc


Cac chuven di cua Poivre tir nam 1741-1757


(Tir nam 1741 - 10/1748 chung tdi dua v i o Idi k^ trong hdi ky cua Poivre. Cac chuye'n di til ngdy 23/10/1748-1757 da


<i>duoc Henri Cordier trong Voyages de Pierre Poivre de 1748 jusqu'd 1757, pp. 56-59 nghiSn cO^ v^ Ii6t kS. </i>


Nam
1741


1742


1745


1746


<i>Khai hanh tir Pon Louis trSn tau Mars dd </i>
<i>i d^n Trunp Qu6c. • </i>


Khai hinh til Quang Chau qua Ding
_Tron£


<b>-^ </b>


<i>TC; Quang Chau tren tau Dauphin tro v^ </i>
_Phap


Den Pondicherv


1753
21-2


7 ^


20-10



2-12


<i>R&i Manila tren tiu Cheval Marin </i>


Tdfi Pondichery


<i>Tiu Rouitle, cdng Lys nh6 neo 6 Pondichery </i>


Tcri lie de France
1747 J I Doi He dj: Franc^ ve_Phap


Thang
6


1-5


1748 h


Den Phdp 1754 Thang


9


<i>I TrSn chie'n thuySn Colomhe roi lie de France </i>
Tcri Manila


Ngiy


23-10 <i>Trdn tiu Montaran khai hanh til Lorient </i> 2-2



13-3 DSn He de France 11-2


1749


<i>! 16-4 i Tr&n lau Sunuilra rai khai lie de France </i>
<i>1 20-6 I Trdn tiu Sumatra d€n Pondicherv </i>


! 26-2


<i>Rin Manila tcri Mindanao (Caldeiia). Qua </i>


Eo Basilan


7-7 i Tren tiu A/at/jai^//khoi hinh tCr
_ I PojicDchery


"i 1755 i-- 19-3


_Eo Xulla - Celebes_
Eo Laurentone


• Boeton - Solor


29-3 i Eo Lamaker


29-;


1750
11-2



<i>Tren tiu Machault lai H6i An </i>
Khai hinh tCi H5i An


JO-4 i Lifao (Timor)


10-4 j DSn lie de France <b>--1 </b> <b>I </b>


-2-5 I Rai Lifao
8-6 Den He de France
<i>2-6 i TrSn tiu Mascarin rai He de France </i>


14-8 j Den Quang Chiu


25-4 <i>Roi Macao IrSn lau Santa Rita </i> <i>-\ 1756 </i>
1751


25-5 De'n .Manila [Philippin]


1757
26-4


4-5
6-9
23-12


22-4


Rai lie de France
T6i Madagascar
Rai Madagascar



</div>
<span class='text_page_counter'>(10)</span><div class='page_container' data-page=10>

<b>Xung q u a n h c h u y e n di c i i a P i e r r e Poi\7re. </b> <b>4 5 </b>


<i><b>CHU THICH </b></i>


<i>(1). Hogt dong ciia Cong ty Dong An Phap vdi </i>


<i>Dgi Viet (niia sau the ky X\ni-giQa the ky XVIII). </i>


<i>Tap chi Nghien cUu Lich sii, so 9 (365)-2006, tr. </i>


51-64.


(2). Ngi.Ic)i Anh rdi D a n g Ngoai nam 1697,


n ^ d i Ha L a n n a m 1700. NgiJdi Bo v^n con di lai


giiia Macao va D a n g Ngoai nliiing cdng rat h a n


che.


(3). 'Dai dien thutdng mai' do la nhiing giao si.


(4). Cac cuoc &u da giiia mot ngUdi P h a p v6i


<i>mot ngUdi Bd Dao Nha, thil i\l cua Anh va Ha Lan </i>


ciing de cap de'n cuoc t r a n h cai thSm chi vdi nhiing


ngUdi Cling thtidng diem.



<i>(5). Denys Lombard, Voyageurs francais dans </i>


<i>VArchipel insulindien, XVIIeme, XVIIIeme, </i>


<i>XIXemes.Archipel, vol 1, No 1, 1971, p. 150. </i>


(6). Trong mot biic t h u gUi til Xiem de ngay


5-11-1686. Doc doan thii do noi c h u n g V6ret d a n h


gia rat cao ve Con Dao t r e n ca hai phiidng dien Idi


ich kinh te (ngudn h a n g buon ban) va vi tri dia ly.


<i>Xem Memoire sur t'Isle de Poulo Condor, </i>


<i>surnommee Isle d'Orleans en Chine. Revue </i>


<i>d:Extreme-Orient, 1883, pp. 305-306, </i>


<i>(7). Gaide, Notice historique sur Poulo Condore. </i>


BAVH, avril-juin, 1925, pp. 87-103.


(8). Btic t h u ciia R e n a u l t de nay 25-7-1723 ke't


luan; "une isle a a b o n d o n n e r plutot qu'a occuper".


<i>Henri Cdrdier, Melanges d'histoire et de </i>



<i>geographic orientate. Tome III. J e a n Maisonneuve </i>


<i>& fils, P a r i s , 1922. Voyages de Pierre Poivre de </i>


<i>1748 jusqu'd 1757. p. 68. </i>


(9). une a u t o r i s a t i o n de libre commerce (licence


de cdmmerce). Thed nhU Malleret thi chi tim tha'y


dUdc ban dich biic t h u ma Friell giii cho Godeheu


(de ngay 26-2-1747) tii Quoc ngii, va cua mot ban


dich tieng Latin. Van b a n nay de ngay 3-11-1744.


<i>Louis Malleret, Une tentative ignoree </i>


<i>d'etablissement francais en Indoehine au XVIIIe </i>


<i>siecle. Les vues de I'Amiral d'Estaing. Bulletin de </i>


la Societe des e t u d e s Indochinoises. Tome XVII,


N°l, 1942, Sai Gon, p, 37.


(10). Luc do c) P h a p c6 y t a p hdp nhiing ghi


ch6p ctia nhiing nha du h a n h , va Poivre, ngiidi



hoat dong suo't 2 t h e ky qua dtidc nhac de'n trong


qua t r i n h chu^n bi chd P h a p co duoc cho diing


<i>chan viing chac b Indo-Pacifique. Madeleine </i>


<i>Ly-Tid-Fane, Pierre Poivre et I'expansion francaise </i>


<i>dans ITndo-Pacifique. BEFEO, vol 53, N° 2, 1967, </i>


pp. 453-512.


<i>(11). Voyages de Pierre Poivre de 1748 jusqu'd </i>


<i>1757. Da dan, p. 66: "L'autre tdii an thii hai] avail </i>


pour objet I'acquisition des plants d'epiceries fines


pour les t r a n s p o r t e r d a n s nos Isles de France et de


Bourbon".


(12), (21), (27), (35), (38). Charles Maybon,


<i>Histoire moderne du Pays d'Annam (1592-1820). </i>


E t u d e sur les premiers rapports des europeens et


des A n n a m i t e s et sur I'etablisseiTient de la



dynastie A n n a m i t e des N g u y i n , Paris, Librairie


Plon, 1919, tr. 159, 166, 164, 171-172, 170-172.


<i>(13, (39), (44). Madeleine Ly-Tio-Fane, Pierre </i>


<i>Poivre et I'expansion francaise dans </i>


<i>t'lndo-Pac'ifique. BEFEO, vol 53, N 2, 1967, p. 460, </i>


461-462, 471,


<i>(14), Oeuvres complettes de P.Poivre. Intendant </i>


<i>des Isles de France et de Bourbon, correspondant </i>


<i>de I'academie des sciences, etc; Paris. 1797. Notice </i>


<i>sur la vie de P.Poivre, Ancient intendant des Isles </i>


<i>de France et de Bourbon. In n a m 1786. p. 5 </i>


(15). NhQng t u lieu ve Poivre dtidc H,Cordier


<i>cong bo lan dau t r e n Revue d'Extreme-Orient (Tap </i>


<i>chi Viin Dong - REO): Voyage de Pierre Poivre en </i>


<i>Cochinchine. REO, vol 3, n 1, 1885, pp. 81-121. </i>



<i>Memoire sur la Cochinchine. 1744. REO, vol 2, </i>


juil-sept, 1884, pp. 324-327. Cac nghien ciiu ve


Poivre c6 t h e tra ciiu cac tac gia: Henri Cordier,


Louis Malleret, M.Ly-Tio-Fane, Yves Laissus,,,


(16). Trong tai 900 ta'n, t r a n g bi 22 k h a u dai


bac, 181 ngUdi, t h u y e n trUcfng Jolif du Colombier,


khcli h a n h tti Orient ngay 23-10, t a u giai giap


<i>7-1750. Voyages de Pierre Poivre de 1748 jusqu'd </i>


</div>
<span class='text_page_counter'>(11)</span><div class='page_container' data-page=11>

45 Rghien cijru Lich sii", 5612.2QQ9


(17), J o s e p h - F r a n c o i s Dupleix (1697-1763)


thay D u m a s tii cuoi n a m 1741.


(18), Theo t u lieu con ghi lai thi Friel doi 5,000


pagoda (= 17.500 rupi) t h a y vi 3,000 pagoda ma


<i>Hoi dong cho Friel, C h a r l e s Maybon, Histoire </i>


<i>moderne du Pays d'Annam (1592-1820)... p, 160. </i>



(19), Trong tai 600 t a n , t r a n g bi 300 kha'u dai


bac, chd 180 ngUdi, t h u y e n trUdng Christy de la


<i>Paltiere, giai giap 7-1751, Voyages de Pierre Poivre </i>


<i>de 1748jusqu'd 1757. Da dan, p, 75, </i>


(20), Trong hoi ky ciia m i n h Poivre noi la den


<i>cdng Faifo (le port do Faifo) ma chiing ta vhn goi </i>


la Hoi An, n h u n g t r e n thtic te t a u ctia Poivre da


vao vinh Da N a n g ngay 29-18-1749, Dieu nay da


<i>dtidc H,Cordier dinh chinh t r o n g Voyages de Pierre </i>


<i>Poivre de 1748 jusqu'd 1757. Da dan, p. 75. Ve </i>


thai do cua Dupleix da dtidc C.Maybon noi ro trong


<i>tac p h a m ctia minh, C h a r l e s Maybon, Histoire </i>


<i>moderne du Pays d'Annam (1592-1820)... p, 160, </i>


<i>(22), (23), (30), Voyages de Pierre Poivre de </i>


<i>1748jusqu'd 1757. Da dan, pp, 58, 59, 56-57, </i>



<i>(24), Nguyen P h a n Quang: IIoi ky ve xU </i>


<i>Cochinchine ndm 1744. T a p chi Nghien cUu Lich </i>


<i>sie, so 1 (254)-1991, tr, 75-79. Mgt p h a n trdng sach </i>


<i>Charles Maybon, Histoire moderne du Pays </i>


<i>d'Annam (1592-1820)... ChUdng: "Nhiing ngUdi </i>


chau Au d ntidc An Nam" da dUcJc dich s a n g tieng


Viet, Nxb, The gidi, Ha Noi, 2006,


(25), Chii ctia K n s t i n e A h l u n a s - R o d g e r s trong


<i>p h a n Description of Cochinchina, 1749-50. In </i>


<i>trong Southern Vietnam under the Nguyen. </i>


<i>Documents on the Economic History of </i>


<i>Cochinchina (Ddng Trong), 1602-1777. Edited by </i>


Li Tana, Anthony Reid. I n s t i t u t e of S o u t h e a s t


Asian Studies, Singapore, 1993, pp. 61-97,


<i>(26), Tieu bieu n h u cuo'n Mcit chuyen du hdnh </i>



<i>den Ddng Ngodi ndm 1688 ciia W,Dampier, Mot </i>


<i>chuye'n du hdnh den xU Nam Hd (1792-1793) ctia </i>


J,Barrow,,.


<i>(28), C h a r l e s Maybdn, Histoire moderne du </i>


<i>Pays d'Annam (1592-1820)... Da dSn, p, 165, P h d n </i>


nay tac gia n h a n m a n h (in nghieng) n h u sau:


<i>'Cependant je suis parte a croire qu'elle a bien agi, </i>


<i>puisqu'elle n'a pasjuge d propos de le faire'. </i>


<i>(29), le chappe, "la permissidn de faire le </i>


commerce d a n s t o u t e I'etendue de son Royaume,


avec I'exemption de t o u t e s sortes de droits...".


<i>Voyages de Pierre Poivre de 1748 jusqu'd 1757. Da </i>


dan, p, 79.


<i>(31). Notice sur la vie de P.Poivre, Ancient </i>


<i>intendant des Isles de France et de Bourbon. In </i>



n a m 1786, Da dan, pp, 17-18. Ve sau (1787),


T h o m a s Jefferson, n h a n chuye'n s a n g Phap, sau


khi ddc cud'n sach cua Poivre, co n h a c tdi 6 loai Itia


(3 Ilia ntldc, 3 liia nUdng) m a Poivre ndi den d


D a n g Trdng,


(32). "defaut de reussite". C h a r l e s Maybon,


<i>Histoire moderne du Pays d'Annam (1592-1820)... </i>


Da dan, p. 165.


<i>(33). G a u d a r t , Les archives de Pondichery et les </i>


<i>entreprises de la compagnie francaise des Indes en </i>


<i>Indoehine au XVIIIe siecle. BAVH, N°4, Oct-Dec, </i>


1937, tr, 357,


(34), Kliong chi rieng gi ngUdi P h a p ma sau


Thda Udc Lally (1-1761) t o a n bp cac k h u ngUdi Au


d day bi pha litiy, thildng mai cua P h a p dinh ddn,



<i>G a u d a r t , Les archives de Pondichery et les </i>


<i>entreprises de la compagnie francaise des Indes en </i>


<i>Indoehine au XVIII' siecle. BAVH, N°4, Oct-Dec, </i>


1937, tr. 357.


<i>(36). Gedrges Taboulet, La geste Francaise en </i>


<i>Indoehine. Histoire par les textes de la France en </i>


<i>Indoehine des origines d 1914. Tome 1, </i>


Adrien-maisonoeuve, P a r i s , 1955, pp. 151-153. Charles


<i>Maybon, Histoire moderne du Pays d'Annam </i>


<i>(1592-1820)... Da dSn, p. 170. </i>


<i>(37), A l a s t a i r L a m b , The Mandarin Road to </i>


<i>Old Hue, Archon Books, 1970, pp. 64-65. </i>


<i>(40), Notice sur ta vie de P.Poivre, Ancient </i>


<i>intendant des Isles de France et de Bourbon. Da </i>


dan, p, 21,



<i>(41), J o s e p h Buttinger, The Smaller Dragon -A </i>


<i>Political History of Vietnam, P r a e g e r Publishers, </i>


</div>
<span class='text_page_counter'>(12)</span><div class='page_container' data-page=12>

Xung quanh chuyen di ciia Pierre Poivre. <b>47 </b>


<i>(42). Louis Malleret, Une tentative ignoree </i>


<i>d'etablissement francais en Indoehine au XVIIIe </i>
<i>siecle. Les vues de I'Amiral d'Estaing Da d i n . </i>


<i>Georges Taboulet, La geste Francaise en </i>


<i>Indoehine... p. 146 </i>


(43). "une preuve de plus de la perspicacite de


<i>Poivre". C h a r l e s Maybon, Histoire moderne du </i>


<i>Pays d'Annam (1592-1820)... p. 170, ndte 2 </i>


<i>(45). Madeleine Ly-Tio-Fane, Pierre Poivre et </i>


<i>I'expansion francaise dans ilndo-Pacifique. </i>


BEFEO, vol 53, N° 2, 1967, pp, 453-512, Georges


<i>Taboulet, La geste Francaise en Indoehine... pp. </i>



153-154.


<i>(46). Milton Osborne, Southeast Asia-An </i>


<i>Introductory History. Ninth edition, Allen&Unwin, </i>


Australia, 2004, pp, 41-43,


<i>(47). Lduis Malleret, Une tentative ignoree </i>


<i>d'etablissement francais en Indoehine au XVIIIe </i>


<i>siecle. Les vues de I'Amiral d'Estaing. Da dan, p, </i>


57,


(48), Mascareignes n a m d An De Dudng.


<i>Madeleine Ly-Tio-Fane, Pierre Poivre et </i>


<i>I'expansion francaise dans I'Indo Pacifique. </i>


BEFEO, vol 53, N" 2, 1967, p, 472,


<i>(49). poivre (m) trong tie'ng P h a p la hgt (ho) </i>


<i>tieu (= pepper trong tieng Anh) </i>


<b>NEN CHUYEN CHINH DAN CHU CACH MANG JACOBIN... </b>




<i>(Tiep tlieo tran^ 35) </i>


(5), (7), (8), (9), (11), (20), Luu To XUdng,


<i>Quang N h a n Hong, H a n Thiia Van, Lich sii the </i>


<i>giai thai can dgi (1640-1900), tap 3, Nxb, T h a n h </i>


pho Ho Chi M m h , 2002, tr. 258-259, 299, 299, 300,


301-302, 309.


<i>(6). The National Convention, Proclamation of </i>


<i>the Convention to the Nations, December 1792, </i>


L/texts/natcdn, html


<i>(10). Natidnal Assembly of France, Declaration </i>


<i>of the Rights of Man-1789, e </i>


<i>.edu / 18th_century / rightsofasp </i>


<i>(13), French Constitution 1791, http://www,fdrd </i>


h a m . e d u / h a l s a l l / m o d / l e c t / m o d l l . h t m l


<i>(14), (21). D a n theo D a n g T h a n h Tinh, Lich sii </i>



<i>nUdc Phdp, Nxb. Van hoa Thong tin, T h a n h pho' </i>


Ho Chi Minh, 2006, tr, 114, 118,


<i>(15), Uy ban cdch mgng dUdc thdnh lap a khdp </i>


<i>cdc dia phuang, do cong xd cdc dia phuang bau ra </i>


<i>nham tap hgp, tdchUc qudn chung nhdn ddn tham </i>


<i>gia vdo nhUng cuoc ddu tranh chinh tri; Cdu tgc bg </i>


<i>Jacobin vdi thdnh phdn chii ye'u ban dau gom </i>


<i>trung vd tieu tU sdn, ve sau thdnh phdn tham gia </i>
<i>vd tu tudng khd phUc tgp, cd chi nhanh d hau khdp </i>


<i>cd nUUc vdi hon 3.000 chi bg; Hiep hgi nhdn ddn Id </i>


<i>16 chUc gido due chinh tri do'i vdi qudn chung, Id </i>


<i>ncti dien ra lat cd cdc cuoc thdo ludn nhUng vdn de </i>
<i>chinh tri quan trong. </i>


<i>(16), Ddn theo Theda Skocpol and Meyer </i>


<i>Kestnbaum, Mars Unshackled: The French </i>


<i>Revdlution in World-Historical Perspective, The </i>



<i>French Revolution and the Birth of Modernity, </i>


University of California Press, http://www,es


cholarship,org/editions/view?docId=ft2h4nblh9;br


and=ucpress


<i>(17), Hippolyte A. Taine, The French </i>


<i>Revolution, Volume 2 (of 3), eBddk, http/www.gu </i>


tenberg.drg


(18), Dad l u a t qui dinh ve viec co the bat giam


va xet xii do'i vdi nhQng ngUdi bi tinh nghi bdi mot


toa an dUdc t h a n h lap va xet xQ ra't n h a n h ,


<i>(19), (22), N o r m a n Hampson, Dgi cdch mgng </i>


<i>Phdp, Nxb. Van hoa Thdng tin. Ha Noi, 2004, tr </i>


</div>

<!--links-->
<a href='L/texts/natcdn'>L/texts/natcdn,</a>
<a href='e'> e </a>
<a href='http://www,fdrd'> http://www,fdrd </a>
<a href=''> http/www.gu </a>

×