Xử lý vi phạm pháp luật về bảo hiểm xã hội ở việt nam

00050011090

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
KHOA LUẬT

NGUYỄN THỊ THIÊN LÝ

Xö Lý VI PHạM PHáP LUậT
Về BảO HIểM XÃ HộI ở VIÖT NAM

LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC

HÀ NỘI - 2020


ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
KHOA LUẬT

NGUYỄN THỊ THIÊN LÝ

Xö Lý VI PHạM PHáP LUậT
Về BảO HIểM XÃ HộI ở VIÖT NAM
Chuyên ngành: Luật Kinh tế
Mã số: 8380101.05

LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC

Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS NGUYỄN HỮU CHÍ

HÀ NỘI - 2020

LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan Luận văn là công trình nghiên cứu của
riêng tơi. Các kết quả nêu trong Luận văn chưa được cơng bố trong
bất kỳ cơng trình nào khác. Các số liệu, ví dụ và trích dẫn trong
Luận văn đảm bảo tính chính xác, tin cậy và trung thực. Tơi đã
hồn thành tất cả các mơn học và đã thanh tốn tất cả các nghĩa vụ
tài chính theo quy định của Khoa Luật Đại học Quốc gia Hà Nội.
Vậy tôi viết Lời cam đoan này đề nghị Khoa Luật xem xét để
tơi có thể bảo vệ Luận văn.
Tôi xin chân thành cảm ơn!
NGƯỜI CAM ĐOAN

Nguyễn Thị Thiên Lý


LỜI CẢM ƠN
Với những tình cảm chân thành nhất, tơi xin bày tỏ lịng biết ơn sâu sắc
đến tồn thể các thầy giáo, cơ giáo đã nhiệt tình giảng dạy, trang bị cho tôi hệ
thống tri thức về Luật học nói chung cũng như kiến thức về chuyên ngành
Luật Kinh tế nói riêng.
Xin trân trọng cảm ơn Ban Giám hiệu Trường Đại học Quốc gia Hà
Nội, Khoa Luật, Bộ môn Luật Kinh doanh đã giúp đỡ và tạo điều kiện thuận
lợi cho tôi trong thời gian học tập và nghiên cứu để hoàn thành được luận văn
đúng kế hoạch.
Đặc biệt, tơi xin bày tỏ lịng biết ơn sâu sắc đến giáo viên hướng dẫn
khoa học PGS.TS Nguyễn Hữu Chí đã tận tình chỉ bảo, hướng dẫn, giúp đỡ
tơi trong suốt q trình nghiên cứu và hồn thành luận văn “Xử lý vi phạm
pháp luật về bảo hiểm xã hội ở Việt Nam”.
Mặc dù tôi đã cố gắng để thực hiện đề tài một cách hồn chỉnh nhất.

Song cũng khơng thể tránh khỏi những thiếu sót, khiếm khuyết. Kính mong
được sự góp ý của q Thầy, Cơ giáo và các bạn để bài luận văn được hồn
thiện hơn.
Tơi xin chân thành cảm ơn!
Học viên

Nguyễn Thị Thiên Lý


MỤC LỤC
Trang
Trang phụ bìa
Lời cam đoan
Mục lục
Danh mục các từ viết tắt
Danh mục các bảng
MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1
CHƯƠNG 1: MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ VI PHẠM PHÁP
LUẬT BẢO HIỂM XÃ HỘI VÀ VIỆC XỬ LÝ............................... 9
1.1.

Vi phạm pháp luật về bảo hiểm xã hội .............................................. 9

1.1.1. Khái niệm và đặc trưng của vi phạm pháp luật về bảo hiểm xã hội .......... 9
1.1.2. Cấu thành của vi phạm pháp luật về bảo hiểm xã hội ........................ 12
1.1.3. Phân loại vi phạm pháp luật về bảo hiểm xã hội ................................ 14
1.2.

Xử lý vi phạm pháp luật về bảo hiểm xã hội .................................. 16

1.2.1. Khái niệm xử lý vi phạm pháp luật về bảo hiểm xã hội ..................... 16
1.2.2. Các hình thức truy cứu trách nhiệm pháp lý đối với các vi phạm
pháp luật về bảo hiểm xã hội................................................................ 16
Tiểu kết Chương 1 ......................................................................................... 21
CHƯƠNG 2 : THỰC TRẠNG PHÁP LUẬT VỀ XỬ LÝ VI PHẠM
BẢO HIỂM XÃ HỘI VÀ THỰC TIỄN THỰC HIỆN.................. 22
2.1.

Thực trạng các quy định pháp luật về xử lý vi phạm trong
lĩnh vực bảo hiểm xã hội ................................................................... 22

2.1.1. Thực trạng các quy định pháp luật về xử phạt vi phạm hành chính
trong lĩnh vực bảo hiểm xã hội ........................................................... 22
2.1.2. Thực trạng các quy định pháp luật về xử lý vi phạm hình sự trong
lĩnh vực bảo hiểm xã hội ..................................................................... 24
2.2.

Thực tiễn thực hiện pháp luật về xử lý vi phạm trong lĩnh vực
bảo hiểm xã hội .................................................................................. 32

Tiểu kết Chương 2 ......................................................................................... 42


CHƯƠNG 3: HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT VÀ NÂNG CAO HIỆU
QUẢ THỰC HIỆN PHÁP LUẬT VỀ XỬ LÝ VI PHẠM
TRONG LĨNH VỰC BẢO HIỂM XÃ HỘI ................................... 43
3.1.

Yêu cầu hoàn thiện pháp luật và nâng cao hiệu quả thực hiện
pháp luật về xử lý vi phạm trong lĩnh vực bảo hiểm xã hội .......... 43

3.2.

Hoàn thiện quy định pháp luật về xử lý vi phạm trong lĩnh
vực bảo hiểm xã hội........................................................................... 46

3.3.

Giải pháp nâng cao hiệu quả xử lý vi phạm pháp luật về bảo
hiểm xã hội ......................................................................................... 50

3.3.1. Cải cách thủ tục hành chính trong cơng tác giải quyết chế độ bảo
hiểm xã hội .......................................................................................... 50
3.3.2. Ứng dụng công nghệ tin trong quản lý nhằm hạn chế vi phạm
pháp luật về bảo hiểm xã hội .............................................................. 52
3.3.3. Nâng cao năng lực của đội ngũ cán bộ thanh tra, kiểm tra ngành
Bảo hiểm xã hội .................................................................................. 53
3.3.4. Đẩy mạnh tuyên truyền, giáo dục pháp luật và cơng khai thơng tin
tình hình xử lý các hành vi vi phạm pháp luật trong lĩnh vực bảo
hiểm xã hội .......................................................................................... 55
3.3.5. Tăng cường công tác phối hợp giữa các cơ quan có thẩm quyền
trong xử lý các hành vi vi phạm trong lĩnh lực bảo hiểm xã hội ........ 56
Tiểu kết Chương 3 ......................................................................................... 58
KẾT LUẬN .................................................................................................... 59
DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ..................................................... 60
PHỤ LỤC ....................................................................................................... 63


DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT

BHTN:

Bảo hiểm thất nghiệp

BHXH:

Bảo hiểm xã hội

BHYT:

Bảo hiểm y tế

VPHC:

Vi phạm hành chính

VPPL:

Vi phạm pháp luật

"tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương" gọi chung là: "tỉnh"
"quận, huyện, thị xã, thành phố thuộc tỉnh" gọi chung là: "huyện"


DANH MỤC CÁC BẢNG

Số hiệu

Tên bảng

Trang

Bảng 2.1

Kết quả xử lý vi phạm hành chính từ năm 2016 đến hết
năm 2019

24

Số đơn vị được thanh tra, kiểm tra của ngành BHXH (từ
năm 2016 đến hết năm 2019)

30

Kết quả thực hiện công tác TTKT ngành BHXH từ năm
2016 đến hết năm 2019

31

Số nợ bảo hiểm xã hội từ năm 2016 đến hết năm 2019

35

Bảng 2.2

Bảng 2.3

Bảng 2.4

MỞ ĐẦU
1. Tính cấp thiết của đề tài nghiên cứu
Chính sách bảo hiểm xã hội (BHXH), bảo hiểm y tế (BHYT) và bảo
hiểm thất nghiệp (BHTN) là những chính sách lớn, là trụ cột chính của hệ
thống bảo đảm an sinh xã hội của mỗi quốc gia, Việt Nam chúng ta cũng
khơng đứng ngồi xu thế chung đó của thế giới.
Chính sách BHXH, BHYT, BHTN đã được Đảng, Nhà nước ta coi
trọng và từng bước điều chỉnh để phù hợp với điều kiện kinh tế - xã hội và sự
phát triển của đất nước trong từng thời kỳ, trong đó BHXH là sự bảo đảm
thay thế hoặc bù đắp một phần thu nhập của người lao động khi họ bị giảm
hoặc mất thu nhập do ốm đau, thai sản, tai nạn lao động, bệnh nghề nghiệp, hết
tuổi lao động hoặc chết, trên cơ sở đóng vào quỹ BHXH; ngày 20/11/2014, tại
kỳ họp thứ 8 Quốc hội khóa XIII đã thơng qua Luật BHXH, theo đó việc tham
gia BHXH là quyền và nghĩa vụ của người lao động và người sử dụng lao động
“Người sử dụng lao động, người lao động phải tham gia BHXH bắt buộc,
BHYT bắt buộc, BHTN và được hưởng các chế độ theo quy định của pháp
luật về BHXH và pháp luật về BHYT” [16, Điều 186, khoản 1].
Hiện nay, cùng với sự phát triển không ngừng của hệ thống an sinh xã
hội quốc gia mà trong đó chính sách BHXH là một trong những trụ cột chính,
thì việc lợi dụng các kẽ hở hoặc cố tình vi phạm các quy định gây thiệt hại
cho hệ thống an sinh xã hội, cho Nhà nước và những người tham gia BHXH
đang ngày càng lan rộng và phức tạp. Tìm hiểu thực trạng các quy định về xử
lý vi phạm pháp luật (VPPL) về BHXH ở Việt Nam và bản chất, ngun nhân
của tình trạng trên có ý nghĩa quan trọng để đưa ra các biện pháp đấu tranh
một cách có hiệu quả nhằm ổn định xã hội, đảm bảo quyền và lợi ích hợp
pháp của người lao động.

1

Theo quy định của pháp luật, hiện có nhiều cơ quan được giao nhiệm
vụ giám sát việc thực thi chính sách pháp luật về BHXH (Bộ Lao động Thương binh và Xã hội, Bộ Tài chính, BHXH Việt Nam), theo đó: Thanh tra
lao động - thương binh và xã hội thực hiện chức năng thanh tra chuyên ngành
về việc thực hiện chính sách, pháp luật về BHXH, Thanh tra tài chính thực
hiện chức năng thanh tra chuyên ngành về quản lý tài chính BHXH theo quy
định của pháp luật về thanh tra và cơ quan BHXH thực hiện chức năng thanh
tra chuyên ngành về đóng BHXH, BHTN, BHYT song chế tài xử lý, lực lượng
tham gia, phương thức tham gia, ... cịn bộc lộ những hạn chế nhất định.
Để cơng tác thanh tra, kiểm tra, phát hiện và xử lý các hành vi VPPL
trong lĩnh vực BHXH, đảm bảo quyền lợi chính đáng của người lao động địi
hỏi phải có cơng trình nghiên cứu một cách cơ bản, cụ thể cả về lý luận và thực
tiễn, cần đánh giá được tình hình VPPL và việc xử lý các hành vi VPPL trong
lĩnh vực BHXH trong thời gian qua; chỉ ra những mặt đạt được và những tồn
tại hạn chế để từ đó rút ra kinh nghiệm, đề xuất những giải pháp nhằm nâng
cao hơn nữa hiệu quả công tác này. Đó cũng chính là lý do tác giả quyết định
lựa chọn Đề tài: "Xử lý vi phạm pháp luật về bảo hiểm xã hội ở Việt Nam".
2. Tổng quan tình hình nghiên cứu của đề tài
Trong những năm gần đây, xuất phát từ thực tế tình hình VPPL về
BHXH nên vấn đề xử lý VPPL về BHXH luôn được các ngành, các tổ chức,
cá nhân quan tâm, nghiên cứu với nhiều góc độ khác nhau. Trong số đó, đáng
chú ý một số cơng trình nghiên cứu như:
(1). Đề án “Xây dựng quy trình tham gia tố tụng và chế tài xử phạt vi
phạm pháp luật về BHXH, BHYT và BHTN" của tác giả Lê Quyết Thắng và
nhóm nghiên cứu (BHXH Việt Nam, năm 2009).
Trên cơ sở đánh giá thực trạng VPPL trong lĩnh vực BHXH, BHYT và
những phân tích về tình hình vi phạm, nguyên nhân vi phạm, cùng với việc

2

nghiên cứu các nội dung liên quan đến hồ sơ tham gia tố tụng và chế tài xử
phạt VPPL về BHXH, BHYT và BHTN ở Việt Nam, đề án của tác giả Lê
Quyết Thắng và nhóm nghiên cứu đã góp phần nâng cao nhận thức cho các
cán bộ ngành BHXH trong công tác thanh tra, kiểm tra, phát hiện và xử lý các
hành vi vi phạm về BHXH, BHTN, BHYT, đóng góp tích cực trong việc kiến
nghị sửa đổi Nghị định số 135/2007/NĐ-CP quy định về xử phạt vi phạm hành
chính (VPHC) trong lĩnh vực BHXH và kiến nghị cần phải tội phạm hóa một
số hành vi vi phạm nghĩa vụ đóng BHXH nhằm tạo ra sự đồng bộ của hệ thống
pháp luật liên quan đến việc phòng ngừa tội phạm trong lĩnh vực BHXH, qua
đó góp phần bảo đảm quyền và lợi chính đáng của người lao động.
(2). Luận án tiến sĩ luật học năm 2012 “Tội phạm trong lĩnh vực BHXH
- Những vấn đề lý luận và thực tiễn” của tác giả Nguyễn Thị Anh Thơ tại
Trường Đại học Luật Hà Nội.
Đây là cơng trình nghiên cứu đầu tiên về tội phạm trong lĩnh vực
BHXH, một lĩnh vực chuyên ngành hẹp nhưng lại có liên quan đến nhiều
ngành, lĩnh vực và có tác động khơng nhỏ tới đời sống chính trị - xã hội của
đất nước. Mục đích mà luận án hướng tới là xây dựng cơ sở khoa học cũng
như thực tiễn cho các kiến nghị hoàn thiện quy định của pháp luật hình sự về
nhóm tội phạm trong lĩnh vực BHXH. Để đạt được mục đích này luận án đã
nghiên cứu một cách toàn diện lý luận về tội phạm và VPPL trong lĩnh vực
BHXH; nghiên cứu thực tiễn lập pháp và thực tiễn áp dụng các quy định về
tội phạm trong lĩnh vực BHXH của Việt Nam và một số nước trên thế giới,
trên cơ sở đó kiến nghị hướng hồn thiện các quy định của pháp luật hình sự
về tội phạm trong lĩnh vực BHXH cũng như hướng hoàn thiện các quy định
của pháp luật hành chính về vi phạm trong lĩnh vực BHXH để đảm bảo tính
thống nhất của hệ thống pháp luật.

3

Luận án cũng là cơng trình nghiên cứu đầu tiên ở Việt Nam đề xuất mơ
hình tổng thể bổ sung quy định về tội phạm trong lĩnh vực BHXH với các
phương án khác nhau - phương án mở rộng nguồn trực tiếp của pháp luật hình
sự cũng như mở rộng phạm vi chủ thể của tội phạm và phương án giữ nguyên
như quy định hiện nay. Trong đó, luận án không chỉ xác định các tội danh
thuộc lĩnh vực BHXH mà cịn mơ tả các dấu hiệu pháp lý của các tội danh này.
Bên cạnh đó, luận án cũng đề xuất hoàn thiện một số quy định của pháp luật về
xử phạt vi phạm hành chính có liên quan nhằm tạo ra sự đồng bộ của hệ thống
pháp luật liên quan đến việc phòng ngừa tội phạm trong lĩnh vực BHXH.
(3). Đề tài "Đề xuất giải pháp để tổ chức thực hiện nhiệm vụ thanh tra
chuyên ngành về đóng BHXH, BHTN, BHYT" của tác giả Mai Xuân Nam và
nhóm nghiên cứu (BHXH Việt Nam, năm 2016).
Trên cơ sở nghiên cứu Luật BHXH, Luật BHYT, Luật Thanh tra và
những quy định pháp luật về thanh tra chuyên ngành; đề tài đã đi sâu phân
tích, đánh giá thực trạng cơng tác thanh tra chuyên ngành, phối hợp thanh
tra chuyên ngành tại các đơn vị sử dụng lao động về đóng BHXH, BHTN
và BHYT, từ đó đề xuất được những giải pháp chủ yếu về rà sốt, hồn
thiện hệ thống văn bản quy phạm pháp luật về thanh tra chuyên ngành và
xử lý vi phạm trong lĩnh vực đóng BHXH, BHTN, BHYT, nâng cao chất
lượng đào tạo, bồi dưỡng cán bộ làm công tác thanh tra - kiểm tra của tổ
chức BHXH, ... để tổ chức thực hiện nhiệm vụ thanh tra chuyên ngành về
đóng của cơ quan BHXH được thực hiện hiệu quả hơn, trong đó việc hồn
thiện các quy định pháp luật về tổ chức và hoạt động thanh tra chuyên
ngành không chỉ đơn thuần dừng lại trong phạm vi các chế định của pháp
luật về thanh tra mà còn liên quan đến pháp luật chuyên ngành và pháp
luật về xử lý VPHC.

4

(4). Bài viết "Xử lý VPPL BHXH, BHYT: Cần chế tài mạnh" của tác giả
Hùng Anh được đăng tại ngày 11/02/2019.
Trong bài viết, tác giả đã nêu ra nhiều hành vi sai phạm về pháp luật
BHXH, BHYT: Lao động thuộc đối tượng phải tham gia BHXH, BHYT,
BHTN nhưng chưa tham gia hoặc đóng thiếu thời gian tham gia, lao động
tham gia thiếu mức quy định hay tình trạng các đơn vị sử dụng lao động nợ
đọng, trốn đóng BHXH, BHTN, BHYT; qua đó khẳng định cần chế tài mạnh
xử lý VPPL BHXH, BHYT "Theo các chuyên gia, cần có chế tài mạnh xử lý
nghiêm tình trạng VPPL về BHXH, BHYT cùng với đó có kế hoạch phối hợp
thanh tra, kiểm tra, giám sát phát hiện, xử lý nghiêm các đơn vị, doanh nghiệp
VPPL về BHXH, BHYT".
(5). Bài viết "Xử lý VPPL về BHXH, BHYT, BHTN" của tác giả Thủy Hà
được đăng tại tapchibaohiemxahoi.gov.vn ngày 12/10/2018.
Bài viết đề cập tới một số nội dung được nêu tại Hội thảo khoa học
"Các giải pháp triển khai thực hiện Bộ luật Hình sự về tội phạm trong lĩnh
vực BHXH, BHYT, BHTN" với sự tham gia của Tòa án Nhân dân tối cao,
Viện Kiểm sát nhân dân tối cao, Thanh tra Chính phủ, Bộ Tư pháp, Bộ Lao
động - Thương binh và Xã hội, Bộ Y tế, Tổng Liên đoàn Lao động Việt Nam,
Phịng Thương mại và Cơng nghiệp Việt Nam, Tổng cục Thuế, Cục Cảnh sát
kinh tế, BHXH Việt Nam ... và một số đơn vị có liên quan.
Qua việc thẳng thắn trao đổi, phối hợp nghiên cứu xây dựng văn bản
hướng dẫn về hồ sơ, trình tự thủ tục chuyển hồ sơ vi phạm có dấu hiệu tội
phạm về BHXH, BHYT sang cơ quan điều tra của các thành viên tại Hội thảo
đã góp phần đẩy nhanh q trình ban hành Nghị quyết của Hội đồng Thẩm
phán, Tòa án nhân dân tối cao hướng dẫn áp dụng 1 số điều trong Bộ luật
Hình sự hướng dẫn áp dụng Điều 214 về tội gian lận BHXH, BHTN, Điều
215 về tội gian lận BHYT và Điều 216 về tội trốn đóng BHXH, BHTN,
BHYT cho người lao động của Bộ luật Hình sự) [10].
5

(6). Bài viết "Xử lý vi phạm qua thanh tra trong lĩnh vực bảo hiểm" của tác giả
Ths. Nguyễn Thị Hồng Thắm được đăng tại http:// />ngày 02/10/2019
Bài viết đã phân tích thực trạng quy định pháp luật về xử lý vi phạm
qua thanh tra; những khó khăn, vướng mắc trong việc thực hiện các quy định
về xử lý vi phạm qua thanh tra, từ đó đưa ra các giải pháp: Nâng cao nhận
thức về thanh tra thực hiện chính sách BHXH, BHYT, BHTN; hoàn thiện thể
chế về thanh tra thực hiện chính sách BHXH, BHYT, BHTN; tăng cường đào
tạo, bồi dưỡng, tập huấn nghiệp vụ, tổng kết kinh nghiệm và nâng cao chất
lượng kết luận thanh tra và xử lý sau thanh tra. Những giải pháp này đã góp
phần quan trọng trong việc nâng cao hiệu quả xử lý vi phạm qua thanh tra.
3. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu
3.1. Mục đích nghiên cứu
Nâng cao hiệu quả cơng tác xử lý các hành vi VPPL về BHXH ở Việt Nam.
3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu
Để đạt được mục tiêu đề ra, nhiệm vụ nghiên cứu cụ thể:
- Nghiên cứu làm rõ cơ sở lý luận có liên quan đến đề tài nghiên cứu.
- Đánh giá thực trạng tình hình vi phạm và xử lý VPPL trong lĩnh vực
BHXH ở Việt Nam.
- Đề xuất các giải pháp và kiến nghị nhằm nâng cao hiệu quả công tác
xử lý các hành vi VPPL về BHXH trong thời gian tới.
4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
4.1. Đối tượng nghiên cứu
- Các quy định về VPPL và chế tài xử lý các hành vi VPPL về BHXH ở
Việt Nam.
- Tình hình vi phạm và thực trạng xử lý VPPL về BHXH ở Việt Nam.

6

- Các cơ quan, tổ chức, cá nhân có liên quan đến hoạt động thanh tra,
kiểm tra về BHXH.
4.2. Phạm vi nghiên cứu
Trong khn khổ có hạn của một luận văn thạc sỹ, tác giả tập trung
nghiên cứu các quy định của pháp luật và thực trạng việc xử lý VPHC và xử
lý hình sự trong việc thực hiện chính sách BHXH ở Việt Nam của cơ quan
BHXH trong giai đoạn từ năm 2016 đến năm 2019.
5. Phương pháp nghiên cứu
Trong quá trình nghiên cứu, tác giả luận văn đã sử dụng các phương
pháp nghiên cứu sau đây:
- Phương pháp thu thập tài liệu: Tác giả đã thu thập tài liệu thơng qua
các nguồn bên trong và bên ngồi ngành BHXH nhằm đưa ra những thông tin,
tài liệu và quan điểm, định hướng đầy đủ, chính xác nhất.
- Phương pháp thống kê phân tích: Số liệu được thơng qua điều tra xã
hội học được thống kê, phân tích để tính các chỉ số, thống kê theo thời gian để
thấy đặc điểm biến động của vấn đề cần nghiên cứu.
- Phương pháp so sánh: Qua số liệu thu thập được và các chỉ số phân
tích, so sánh kết quả đạt được giữa các năm của đối tượng nghiên cứu, giữa
đối tượng nghiên cứu và đối tượng khác.
- Phương pháp phỏng vấn: Phỏng vấn sâu, phỏng vấn trực tiếp một số
cán bộ Lãnh đạo và các cán bộ trực tiếp thực hiện công tác thanh tra, kiểm tra
của BHXH Việt Nam về tình hình vi phạm và các biện pháp xử lý vi phạm
pháp luật về BHXH ở Việt Nam.
6. Đóng góp mới của đề tài
Vấn đề xử lý vi phạm trong lĩnh vực BHXH đã có các cơng trình, bài
báo nghiên cứu ở mức độ và phạm vi khác nhau. Tuy nhiên, các cơng trình
nghiên cứu hoặc do đã thực hiện cách đây q lâu, khơng cịn phù hợp với
7

quy định pháp luật hiện hành hoặc mới chỉ dừng lại ở việc phân tích các quy
định của pháp luật, ở góc độ lý luận mà chưa gắn với thực tiễn để đưa ra các
giải pháp hoàn thiện pháp luật có ý nghĩa xác thực hơn.
Trong phạm vi luận văn, tác giả đi sâu phân tích các quy định của pháp
luật hiện hành về xử lý vi phạm trong lĩnh vực BHXH, phân tích và đánh giá
tình hình vi phạm, công tác xử lý vi phạm và những tồn tại, hạn chế, vướng
mắc để từ đó đưa ra những đề xuất phù hợp.
Trên cơ sở lý luận và thực tiễn, luận văn đưa ra định hướng và một số
giải pháp nhằm góp phần hồn thiện pháp luật về xử lý vi phạm trong lĩnh
vực BHXH, nâng cao hiệu quả công tác phát hiện và xử lý các hành vi VPPL
về BHXH, bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của người lao động.
7. Kết cấu luận văn
Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo, phụ lục, nội
dung của luận văn được kết cấu thành 3 chương:
Chương 1: Một số vấn đề lý luận về vi phạm pháp luật bảo hiểm xã hội
và việc xử lý.
Chương 2: Thực trạng pháp luật về xử lý vi phạm bảo hiểm xã hội và
thực tiễn thực hiện.
Chương 3: Hoàn thiện pháp luật và nâng cao hiệu quả thực hiện pháp
luật về xử lý vi phạm trong lĩnh vực bảo hiểm xã hội.

8


Chương 1
MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ VI PHẠM PHÁP LUẬT
BẢO HIỂM XÃ HỘI VÀ VIỆC XỬ LÝ
1.1. Vi phạm pháp luật về bảo hiểm xã hội
1.1.1. Khái niệm và đặc trưng của vi phạm pháp luật về bảo hiểm xã hội
VPPL là một khái niệm được sử dụng phổ biến trong các sách, báo, tài

liệu pháp lý ở nước ta. Khái niệm VPPL được nhiều cơng trình của giới
nghiên cứu khoa học pháp lý nước ta tìm hiểu, giải mã.
Theo Giáo trình Lý luận Nhà nước và Pháp luật của Bộ Công an năm
2010 định nghĩa: "Vi phạm pháp luật là hành vi (hành động hoặc không hành
động) trái pháp luật và có lỗi, do chủ thể có năng lực trách nhiệm pháp lý thực
hiện, xâm hại các quan hệ xã hội được pháp luật bảo vệ" [26, tr.157]. Có bốn
loại VPPL: Vi phạm pháp luật hình sự, vi phạm pháp luật dân sự, vi phạm
pháp luật hành chính và vi phạm kỷ luật Nhà nước; tương ứng với mỗi loại vi
phạm là một hình thức truy cứu trách nhiệm pháp lý cụ thể.
Theo đó: VPPL trong lĩnh vực BHXH là hành vi trái pháp luật, có lỗi
của người lao động, người sử dụng lao động, tổ chức BHXH hoặc cá nhân, tổ
chức liên quan khác có năng lực trách nhiệm pháp lý thực hiện một cách cố ý
hoặc vô ý xâm hại đến quan hệ BHXH được pháp luật bảo vệ.
VPPL nói chung và VPPL trong lĩnh vực BHXH nói riêng là một loại sự
kiện pháp lý đặc biệt. Tìm hiểu bản chất, nguyên nhân của tình trạng VPPL có ý
nghĩa quan trọng để đưa ra các biện pháp đấu tranh với chúng một cách có hiệu
quả nhằm lập lại trật tự và ổn định xã hội, đảm bảo quyền lợi cho người dân.
VPPL về BHXH có những đặc trưng cơ bản:
Thứ nhất: Là hành vi nguy hiểm cho xã hội
VPPL trước hết phải là hành vi của con người hoặc hoạt động của các
cơ quan nhà nước, các tổ chức xã hội ... (các chủ thể pháp luật) nguy hiểm

9


hoặc có khả năng nguy hiểm cho xã hội. Khi xác định một VPPL thì hành vi
nguy hiểm cho xã hội là khơng thể thiếu. Khơng có hành vi nguy hiểm của
con người thì khơng thể có VPPL. Hành vi đó có thể thể hiện dưới dạng hành
động hoặc khơng hành động của các chủ thể pháp luật. Pháp luật khơng điều
chỉnh những suy nghĩ tình cảm hay những đặc tính cá nhân khác của con

người cho dù nó có nguy hiểm cho xã hội hay khơng.
Tính nguy hiểm cho xã hội của hành vi VPPL trong lĩnh vực BHXH
thể hiện ở việc gây thiệt hại hoặc đe dọa gây thiệt hại cho quan hệ BHXH qua
vi phạm các nghĩa vụ phát sinh do luật định liên quan đến quan hệ đóng,
hưởng và quản lý hoạt động BHXH, ... Mức độ gây thiệt hại cho quan hệ
BHXH của các hành vi VPPL trong lĩnh vực BHXH phụ thuộc chủ yếu vào
các nhóm yếu tố sau: Mức độ thiệt hại đã gây ra hoặc đe dọa gây ra cho quỹ
BHXH được tính thành tiền và mức độ thiệt hại được xác định bằng số lượng
hồ sơ sai phạm, số lượng người lao động bị thiệt hại do hành vi vi phạm,
khoảng thời gian mà hành vi vi phạm diễn ra, ...
Thứ hai: Trái pháp luật xâm hại tới các quan hệ xã hội được pháp luật
xác lập và bảo vệ.
VPPL không những phải là hành vi nguy hiểm cho xã hội mà hành vi
đó cịn phải trái pháp luật, xâm phạm tới các quan hệ xã hội được pháp luật
xác lập và bảo vệ. Do vậy, những hành vi trái với các quy định của các tổ
chức xã hội, trái với tập qn, đạo đức và các tín điều tơn giáo nhưng khơng
trái các quy định pháp luật thì khơng bị xem là VPPL. Tính trái pháp luật
cũng là một đặc tính khơng thể thiếu của hành vi VPPL.
Hành vi trái pháp luật trong lĩnh vực BHXH, BHTN, BHYT có thể
được thể hiện dưới các hình thức: Chủ thể thực hiện những hành vi bị pháp
luật đóng BHXH, BHTN, BHYT cấm (ví dụ: Cố ý báo cáo sai sự thật, cung
cấp sai lệch thông tin, số người thuộc diện tham gia BHXH, BHTN, BHYT);

10


chủ thể không thực hiện những nghĩa vụ mà pháp luật bắt buộc phải thực hiện
(ví dụ: khơng tham gia BHXH, BHTN, BHYT cho người lao động theo quy
định) hoặc chủ thể sử dụng quyền hạn vượt quá giới hạn cho phép, ... Tính trái
pháp luật hình sự được hiểu là một dấu hiệu mà trong đó có nội dung chính

được quy định trong luật hình sự; theo đó, tội phạm trong lĩnh vực BHXH chỉ
có thể là các hành vi nguy hiểm cho xã hội gây thiệt hại hoặc đe dọa gây thiệt
hại đáng kể cho quan hệ BHXH đã được quy định trong Luật Hình sự.
Thứ ba: Có lỗi của chủ thể
Dấu hiệu trái pháp luật chỉ là dấu hiệu bên ngoài của hành vi VPPL. Để
xác định VPPL cần xem xét cả mặt chủ quan của hành vi mà ở đây mặt chủ
quan là yếu tố lỗi của người thực hiện hành vi. Lỗi là yếu tố chủ quan thể hiện
thái độ của chủ thể đối với hành vi trái pháp luật.
Cũng như mọi hành vi VPPL nói chung, hành vi VPPL trong lĩnh vực
BHXH cũng địi hỏi phải có dấu hiệu có lỗi. Lỗi của hành vi vi phạm trong
lĩnh vực BHXH là sự phủ định chủ quan các đòi hỏi về nghĩa vụ của pháp luật
BHXH được đặt ra cho các bên tham gia quan hệ BHXH, đó có thể là lỗi cố ý
hoặc lỗi vơ ý.
Thứ tư: Chủ thể có năng lực trách nhiệm pháp lý
Năng lực trách nhiệm pháp lý là khả năng phải chịu trách nhiệm pháp lý
của chủ thể do nhà nước quy định. Thông thường nhà nước chỉ quy định những
người có khả năng nhận thức và điều khiển hành vi mới phải chịu trách nhiệm
đối với hành vi của mình. Đối với những người do mất năng lực nhận thức
hoặc khả năng lựa chọn, điều khiển hành vi của mình ở thời điểm khi thực hiện
hành vi thì họ cũng khơng có năng lực trách nhiệm pháp lý theo quy định pháp
luật. Theo đó, chủ thể thực hiện các hành vi VPPL trong lĩnh vực BHXH có thể
là người lao động, người sử dụng lao động, tổ chức BHXH hoặc cá nhân, tổ
chức liên quan khác có năng lực trách nhiệm pháp lý thực hiện hành vi.

11


1.1.2. Cấu thành của vi phạm pháp luật về bảo hiểm xã hội
Cấu thành VPPL là những dấu hiệu đặc trưng của một VPPL cụ thể.
Trong phạm vi Luận văn, tác giả đi sâu phân tích khách thể, mặt khách quan,

chủ thể và mặt chủ quan của vi phạm trong lĩnh vực BHXH.
Thứ nhất: Khách thể của VPPL là quan hệ xã hội được pháp luật bảo vệ
nhưng bị hành vi trái pháp luật xâm hại tới.
Các quan hệ xã hội trong lĩnh vực BHXH được pháp luật bảo vệ và trở
thành khách thể, đó là quan hệ giữa các chủ thể: Nhà nước, cơ quan BHXH,
người sử dụng lao động và người lao động, ... Quan hệ này được hình thành,
duy trì và phát triển là nhằm mục đích đảm bảo quyền lợi trực tiếp cho người
lao động, qua đó đảm bảo cho sự ổn định của xã hội.
Quan hệ xã hội trong lĩnh vực BHXH chỉ có thể duy trì và phát triển
để thực hiện chức năng xã hội tốt đẹp đó khi các chủ thể thực hiện đúng
trách nhiệm, nghĩa vụ của mình, tuy nhiên xuất phát từ chính nghĩa vụ và
quyền lợi của các bên trong quan hệ BHXH đã dẫn tới nguy cơ các chủ thể
không tuân thủ nghĩa vụ ở những mức độ khác nhau. Chính bởi tầm quan
trọng của vấn đề an sinh xã hội đối với sự ổn định xã hội và phát triển của
nền kinh tế xã hội mà các quan hệ trong lĩnh vực BHXH đã được coi là
khách thể bảo vệ của pháp luật.
Thứ hai: Mặt khách quan của VPPL là những dấu hiệu biểu hiện ra
bên ngoài thế giới khách quan của VPPL. Yếu tố mặt khách quan của vi
phạm trong lĩnh vực BHXH gồm trước hết là hành vi khách quan, hậu quả
nguy hiểm cho xã hội và mối quan hệ nhân quả giữa hành vi khách quan và
hậu quả nguy hiểm cho xã hội, bên cạnh đó cịn có thể là thủ đoạn vi phạm,
thời gian vi phạm...
Hành vi khách quan của vi phạm trong lĩnh vực BHXH tuy đa dạng
nhưng có cùng tính chất là vi phạm nghĩa vụ phát sinh trong quá trình thực

12


hiện các quy định của pháp luật về BHXH, đó có thể là khơng làm, làm khơng
đúng u cầu của pháp luật BHXH hoặc làm những việc mà pháp luật BHXH

không cho phép.
Về hậu quả nguy hiểm cho xã hội: Hậu quả của vi phạm trong lĩnh vực
BHXH trước hết là thiệt hại về vật chất gây ra cho quỹ BHXH. Thiệt hại này
được thể hiện dưới dạng bị chiếm đoạt, bị thất thu (không thu được hoặc
không thu đủ) hay bị thất thoát. Vi phạm trong lĩnh vực BHXH cịn có thể gây
ra thiệt hại cho người lao động, đó là thiệt hại đe dọa gây ra đối với lợi ích
trước mắt (các quyền được hưởng chế độ ốm đau, thai sản, tai nạn lao động
hoặc bệnh nghề nghiệp, chế độ BHYT, BHTN) và những quyền lợi lâu dài mà
người lao động được hưởng khi hết tuổi lao động (quyền được hưởng lương
hưu và chế độ tử tuất).
Thứ ba: Chủ thể của VPPL là cá nhân, tổ chức có năng lực trách nhiệm
pháp lý và đã thực hiện hành vi trái pháp luật.
Trong lĩnh vực BHXH, chủ thể VPPL là cá nhân thường là người thuộc
đối tượng tham gia BHXH, riêng về chủ thể tham gia BHXH bắt buộc được
quy định là: Người làm việc theo hợp đồng lao động không xác định thời hạn,
hợp đồng lao động xác định thời hạn, hợp đồng lao động theo mùa vụ hoặc
theo một cơng việc nhất định có thời hạn từ đủ 03 tháng đến dưới 12 tháng, kể
cả hợp đồng lao động được ký kết giữa người sử dụng lao động với người đại
diện theo pháp luật của người dưới 15 tuổi theo quy định của pháp luật về lao
động; Người làm việc theo hợp đồng lao động có thời hạn từ đủ 01 tháng đến
dưới 03 tháng; Cán bộ, công chức, viên chức; .... và người tham gia BHXH tự
nguyện là công dân Việt Nam từ đủ 15 tuổi trở lên và không thuộc đối tượng
tham gia BHXH bắt buộc.
Ngồi ra cịn có chủ thể đặc biệt của vi phạm trong lĩnh vực BHXH cịn
có thể là người có chức vụ, quyền hạn nhất định trong hệ thống BHXH (có

13


hành vi lợi dụng chức vụ, quyền hạn chiếm đoạt tài sản hoặc làm trái quy định

trong khi thực hiện hoạt động BHXH).
Thứ tư: Mặt chủ quan của VPPL là trạng thái tâm lý bên trong của chủ
thể khi thực hiện hành vi trái pháp luật. Nó bao gồm các yếu tố: Lỗi, động cơ,
mục đích VPPL.
Dấu hiệu lỗi ở vi phạm trong lĩnh vực BHXH cũng bao gồm 2 hình
thức lỗi là lỗi cố ý và lỗi vơ ý. Tuy nhiên, trong khi lỗi của chủ thể ở nhóm
hành vi vi phạm nghĩa vụ đóng BHXH được giới hạn chỉ là lỗi cố ý thì ở
nhóm hành vi vi phạm liên quan đến quản lý và thực hiện hoạt động BHXH,
lỗi của chủ thể có thể là cố ý và cũng có thể là lỗi vơ ý (trong các trường hợp
hành vi khách quan thể hiện sự thiếu trách nhiệm của những người có chức
vụ, quyền hạn). Mục đích vi phạm của nhiều vi phạm thuộc nhóm này là mục
đích tư lợi, trước hết là ở nhóm hành vi vi phạm quyền thụ hưởng BHXH
cũng như ở một số hành vi vi phạm nghĩa vụ đóng BHXH, xuất phát từ động
cơ vụ lợi hoặc động cơ cá nhân khác, trong đó có thể có động cơ có tính “tập
thể” như để tăng nguồn vốn của đơn vị hoặc tăng thu nhập một cách khơng
chính đáng cho thành viên trong đơn vị…
1.1.3. Phân loại vi phạm pháp luật về bảo hiểm xã hội
Căn cứ vào tính chất và mức độ nguy hiểm cho xã hội của vi phạm
pháp luật, vi phạm pháp luật về BHXH được chia thành các loại sau:
1.1.3.1. Vi phạm pháp luật hình sự (tội phạm)
Trong những năm gần đây, vi phạm pháp luật về BHXH có chiều
hướng gia tăng, ảnh hưởng đến quyền lợi của người lao động, điển hình là
tình trạng chậm đóng, nợ đọng, trốn đóng BHXH, BHYT, BHTN cho người
lao động tiếp tục xảy ra ở hầu hết các tỉnh, thành trên cả nước. Nghiêm trọng
hơn có nhiều đơn vị nợ BHXH trong thời gian dài hoặc cá biệt có đơn vị
chiếm dụng tiền đóng BHXH của người lao động dẫn đến ảnh hưởng quyền
lợi của hàng trăm nghìn người lao động trong việc hưởng các chế độ BHXH.
14

Mặc dù đã có quy định trong Luật BHXH cho phép truy cứu trách
nhiệm hình sự đối với các hành vi vi phạm pháp luật BHXH, tuy nhiên, do Bộ
luật Hình sự năm 1999 khơng quy định tội danh cụ thể đối với những hành vi
bị coi là tội phạm về BHXH nên thực tế khơng xử lý được. Chính vì vậy, Bộ
luật Hình sự năm 2015 đã bổ sung thêm 03 tội danh liên quan đến lĩnh vực
này, đó là tội gian lận BHXH, BHTN; tội gian lận BHYT và tội trốn đóng
BHXH, BHYT, BHTN cho người lao động [19, Điều 214 - 216].
1.1.3.2. Vi phạm pháp luật hành chính
Hoạt động thanh tra trong lĩnh vực bảo hiểm là hoạt động thanh tra
chuyên ngành của cơ quan nhà nước có thẩm quyền theo ngành, lĩnh vực đối với
cơ quan, tổ chức, cá nhân trong việc chấp hành pháp luật chuyên ngành, quy
định về chuyên môn - kỹ thuật, quy tắc quản lý thuộc ngành, lĩnh vực BHXH.
Việc xử lý hành chính được áp dụng đối với các hành vi vi phạm chưa
đến mức độ nghiêm trọng. Đối với chủ thể vi phạm là cơ quan, tổ chức, cá
nhân liên quan khơng phải là cán bộ, cơng chức thì sẽ bị xử phạt vi phạm
hành chính theo quy định Luật Xử lý vi phạm hành chính, nếu gây thiệt hại
điều phải bồi thường theo quy định. Do vậy, qua công tác thanh tra khi phát
hiện hành vi vi phạm không có dấu hiệu tội phạm thì sẽ xử lý về hành chính
đối với hành vi vi phạm đó, ngồi ra có thể kiến nghị xử lý về kinh tế và kiến
nghị xử lý về trách nhiệm, áp dụng các biện pháp quy định tại Luật Xử lý vi
phạm hành chính [15, Điều 46].
1.1.3.3. Vi phạm kỷ luật Nhà nước
Trách nhiệm kỷ luật là trách nhiệm pháp lí áp dụng đối với cán bộ,
công chức, viên chức do vi phạm kỷ luật, vi phạm quy tắc hay nghĩa vụ trong
hoạt động công vụ hoặc vi phạm pháp luật mà chưa đến mức truy cứu trách
nhiệm hình sự.
Thơng qua hoạt động thanh tra trong lĩnh vực bảo hiểm, thanh tra tài
chính hoặc thanh tra chuyên ngành có liên quan, nếu chủ thể vi phạm là cán
15

bộ, cơng chức, viên chức thì sẽ bị xử lý kỷ luật theo Luật Cán bộ công chức
[12, Điều 78-79], Luật Viên chức [14, Điều 52] nếu gây thiệt hại phải thực
hiện việc bồi thường theo Luật Trách nhiệm bồi thường của nhà nước [20] và
các văn bản hướng dẫn.
1.1.3.4. Vi phạm dân sự
Việc khởi kiện ra Tòa các đơn vị vi phạm pháp luật trong lĩnh vực
BHXH cịn ít so với các đơn vị vi phạm, bên cạnh đó việc tổ chức thi hành
án chưa hiệu quả. Thực tế trong các vụ kiện đòi nợ của BHXH Việt Nam,
mặc dù các đơn vị đều thừa nhận nợ nhưng việc thu hồi tiền nợ cịn gặp
nhiều khó khăn.
Từ ngày 01/01/2016 khi Luật BHXH năm 2014 có hiệu lực thi hành, tổ
chức cơng đồn được trao quyền khởi kiện ra Tịa án đối với các hành vi vi
phạm pháp luật về BHXH gây ảnh hưởng đến quyền và lợi ích hợp pháp của
người lao động, tập thể người lao động. Tuy nhiên, việc khởi kiện của tổ chức
cơng đồn gặp nhiều khó khăn, khơng phát huy được hiệu quả như mong đợi
do quy định về việc ủy quyền của người lao động, quyền khởi kiện của các tổ
chức Cơng đồn cịn nhiều bất cập.
1.2. Xử lý vi phạm pháp luật về bảo hiểm xã hội
1.2.1. Khái niệm xử lý vi phạm pháp luật về bảo hiểm xã hội
Xử lý VPPL là việc xem xét, quyết định áp dụng các hình thức trách
nhiệm pháp lí đối với các cá nhân, tổ chức VPPL.
Theo đó, xử lý VPPL về BHXH là việc các cơ quan nhà nước có thẩm
quyền xem xét, quyết định áp dụng các hình thức trách nhiệm pháp lý đối với
các cá nhân, tổ chức VPPL về BHXH.
1.2.2. Các hình thức truy cứu trách nhiệm pháp lý đối với các vi phạm
pháp luật về bảo hiểm xã hội
Các hình thức truy cứu trách nhiệm pháp lý đối với các VPPL về BHXH

16

được quy định tại Bộ luật Hình sự 2015; Luật Xử lý VPHC và Nghị định số
28/2020/NĐ-CP ngày 01/3/2020 của Chính phủ quy định xử phạt VPHC
trong lĩnh vực lao động, BHXH, đưa người lao động Việt Nam đi làm việc ở
nước ngồi theo hợp đồng; Luật Cán bộ cơng chức, ...
Khi phát hiện hành vi VPPL trong lĩnh vực BHXH, tùy theo tính chất,
mức độ vi phạm mà đối tượng vi phạm có thể bị xử phạt VPHC, xử lý kỷ luật
hoặc truy cứu trách nhiệm hình sự; nếu gây thiệt hại thì phải bồi thường theo
quy định của pháp luật. Cụ thể:
Thứ nhất: Trách nhiệm hành chính
Các hình thức xử phạt VPHC trong lĩnh vực BHXH bao gồm: Phạt
cảnh cáo và phạt tiền, trong đó: Cảnh cáo được áp dụng đối với cá nhân, tổ
chức VPHC không nghiêm trọng, có tình tiết giảm nhẹ và theo quy định thì bị
áp dụng hình thức xử phạt cảnh cáo hoặc đối với mọi hành vi VPHC do người
chưa thành niên từ đủ 14 tuổi đến dưới 16 tuổi thực hiện; cảnh cáo được quyết
định bằng văn bản [15, Điều 22]. Đối với hình thức phạt tiền, mức phạt tiền
tối đa trong lĩnh vực BHXH, BHYT là 75 triệu đồng đối với cá nhân, mức
phạt tối đa đối với tổ chức bằng 02 lần mức phạt đối với cá nhân [15, Điều 24,
Khoản 1, điểm d và khoản 2]. Hành vi vi phạm, hình thức xử phạt, mức xử
phạt và biện pháp khắc phục hậu quả đối với các hành vi vi phạm trong lĩnh
vực BHXH được quy định tại văn bản có liên quan [6, Điều 38 - 40].
Thứ hai: Trách nhiệm hình sự
Việc truy cứu trách nhiệm hình sự chỉ đặt ra khi hành vi vi phạm có
mức độ nghiêm trọng, vi phạm có dấu hiệu tội phạm tức là có đủ các yếu tố
cấu thành tội phạm theo quy định của Bộ luật Hình sự.
Các vi phạm về BHXH đã được đề cập trong Bộ Luật Hình sự năm
2015 có hiệu lực thi hành từ ngày 01/01/2018. Lần đầu tiên nhóm tội danh về
các hành vi vi phạm trong lĩnh vực BHXH, BHTN, BHYT đã được đưa vào

17