Bảo tồn nền di sản của những người đang sống: Nền văn hoá phi vật chất và các chuẩn mực phát triển

<span class='text_page_counter'>(1)</span><div class='page_container' data-page=1>

<b>Báo tồn nền di sản của những người đang sống : </b>

<b>nền văn hoá phi vật chất và các ehuấn mực phát triển</b>

YV ES G O U D IN EA U *

<i>SỨ C S ố N G CỦ A N Ế N Vã n H O Á</i>

Tin đổn về sự suy vong của các tộc ngưừi thicu sô sinh

sống ớ dày Trường Sơn đã được nghe thấy từ lâu. Tư liệu

thời Pháp thuộc nói nhiều đến sự suy yếu về thế chất và

tinh thán cún nhừng cư dân bán địa, tất yếu dẫn đến sự diệt

vong hoặc thoái hoá khi tiếp xúc với các nền văn minh

"m ạnh hơn". Hơn nữa, những người đã thương xót, đơi khi

m ột cách thành thực, cho sự suy sụp gần như chắc chắn

này, cùng chính là những kẻ đã tạo điều kiện cho sự tiếp

xúc dó, được xem như là do định mệnh phù phàng gáy nên.

_J Nhưng lịch sử cho ta thấy rằng các nển văn hoá

thường có sức sống bền bi hơn ta tường. Chúng không đê

cho người ta huý diệt một cách dẻ dàng và tồn tại lâu trong

trí nhớ. Và việc tiếp xúc với các nền văn hoá khác khơniỉ

có nghĩa báo hiệu sự biến m ất đi nhanh chóng của chúng.

Chính vì vậy, ta cảm thấy khó chịu khi dùng khái niệm di

sản hoặc bào vệ di sản trong khi chúng không phải là các

công trình của nhữntĩ nền vãn minh đã qua, m à là các sản

phám còn đang rất sống động hay sẽ có thc là như vậy. Tất

nhiên, luôn ln có nguy cơ m ất m át hoặc làm nghèo đi,

nên cần phái xác định rõ nguy cơ đó và đề phòng trước.

N hưng nếu phái cảnh giác thì cũng phái báo đám ràng sự

đé phòng nguy cơ nói trên khơng trớ thành dấu hiệu báo

trước sự diệt vong không thê tránh khỏi của một nền vãn hố.

□ Người Tà Ơi, Pa Cô, Cà Tang. Cơ tu cũng nằm

trong sổ các nhóm dân tộc m à nơười ta dự báo, từ hơn một

<i>th ế kỷ nay, là sáp bị diệt vong. Họ cư trú ờ dày Trường </i>

Sơn gần H uế-Đ à Náng, sinh sống bằng nghé trồng trọt trcn

rầy theo kiêu du canh du cư theo chu kỳ.

-J Họ là những láng giềng gần gùi và gắn bó với nhau

vì cùng thuộc phân nhóm Cơ Tu của ngữ hệ Mòn - Khơ

me (Nam Á). Tòi đã có dịp làm việc với họ ớ Lào nhiều

năm và câu chuyện cua tôi cũng xuất phát từ những gì mà

tôi biết về họ.

—I Trước đây, các tộc người này ít phải chịu hậu quả

của chê độ thực dân hơn các tộc người khác, do họ cư trú

trên vùng núi cao hiểm trớ, giao thơng rất khó khăn và họ

biết chông trả lại ké địch m ột cách kiên cường. Ngược lại,

họ đã phải chịu đựng chiến tranh rất ác liệt. Vùng đất cúa

<i>họ nằm ờ biên giới V iệt - Lào, m ột trong những nơi bị </i>

không quân Mỹ rải bom nhiều nhất trong vùng. Các trận

chiến diễn ra ngay trong các buôn làng. Hầu hết những trai

tráng khoẻ mạnh đều theo các đội quân Lào và Việt Nam

đê giải phóng đất nước. Số cịn lại sơ tán lên vùng núi cao

hơn để tránh bom dạn.

□ Tuy nhiên, cho dù trải qua 30 năm chiến tranh và

bất chấp điều kiện sống bấp bênh sau hoà binh, các ncn

văn hoá này vẫn sơng cịn và giữ được hoặc tự định nshla

lại được m ột bản sắc mạnh mè. Lần đầu tiên tới Lào vào

năm 1991. tôi thấy nhiều làng vẫn được bơ trí, như thời

<i>xưa, thành hình vịng trịn với m ột nhà rông (gươl) ờ giữa. </i>

</div>
<span class='text_page_counter'>(2)</span><div class='page_container' data-page=2>

160

Pa Cô, với những kiến trúc rất đẹp. Khắp nơi vẫn diễn ra

các sinh hoạt lc nghi quan irọns. Thoạt đầu. tỏi ngạc nhicn

khi tháy ớ đây những điều tôi tưởng đã biến mát hoặc bị

biến đổi đi. tịi khơng hiểu được ngay rằn« đó vừa là sự hồi

sinh vừa là sự tiếp nôi.

□ Ý thức được mình là người đã góp phần quan trọng

trong cuộc chiến tranh giai phóng đất nước, họ tự thấv

mình có quyền được khảng định lại giá trị của chính họ và

thiết lập lại thố giới của họ: nhiều nhà cửa. ngay cả nhiều

làng, mới được xây dựng lại. BỊ cô lập trong suốt thời kỳ

chiến tranh, người miền núi qua việc làm lại buôn làng đà

thắt chật thêm tình đồn kết. Họ quan tâm đặc biệt đến

<i>việc dựng lại nhà gưưl, được những tay thợ điêu khắc giỏi </i>

nhất làng chạm trổ. Đó không phải là hành động cơ tình

rút lui đế sống biệt lập. Bằng thái độ rõ ràng, cư dán địa

phương đã chứng tỏ sự dán thân cua họ với cộng đổng

quốc gia. Tất cá các nhóm dân tộc này đéu ý thức được

rằng từ nay họ thuộc m ột thực thc rộng hơn cộng đồng

ngôn naừ cua họ trước kia. Là những anh hùng trong một

quốc gia mới đa tộc người, họ tin rằng khône gian ván hố

của mình sẽ được tơn trọng.

□ Nếu hiện nay, đối với một nhà quan sát, sự đối mới

về văn hoá vật chất (kiến trúc, đicu khác...) là hiển nhién

thì nén vãn hoá phi vật chất thật ra cũng không thua kém.

Việc đưa các sự kiện mới kẻ trên đây về chiến tranh vào

bài hát và truyền thuyết đã chứng tỏ khả năng đổi mới của

họ. Dù rằng đôi khi thanh niên ớ đây cũng có đài để nghe

các ca sĩ Lào hay Việt Nam hát, nhưng họ cũng biết các

bài hát truyền thống và biết ứng tác từ điệp khúc ncn táng.

Ngôn ngữ địa phương như vậy đã không là nạn nhân của

việc phố cập ngôn ngữ của dân tộc đa số trong thời kỳ

chiến tranh. Đa số dân làng xem hiện tượng song ngữ như

là một lợi thế.

<i><b>CH V Ắ N M ự c P H Á T TR ỉỂ N</b></i>

N hưns sự hồi sinh văn hoá diễn ra trong m ột bối cánh

cực kỳ nghèo khó, m à m ột phần nó cũng là sản phẩm. Sau

một phần tư th ế kỷ chìm ngập trong chiến tranh, công

cuộc xây đựng lại đất nước cũng đã rất khó khăn ngay ờ

đồ n s bằn^ đối với dân tộc Lào đa số thì đối với các huyện

miền núi heo lánh, nhiệm vụ này lại càng khó thực hiện

hơn rất nhiều, vì họ phái tự lo lấy và bị cắt đứt với các nổ

lực được tuycn bổ là nhằm phục vụ phát triến.

□ Do bị không quân Mỹ rai bom và chất độc hoá học

hàns loạt trong nhiều năm liền, môi trường tự nhiên của

vùng này bị tàn phá rất nặng nề: trồng trọt trcn rẫy cho sản

lượng thấp hơn 5 đến 8 lần so với trước, các con sông,

neọn suối cho tới bây eiờ vần bị nhiẻm độc, thú vật bị tiêu

diệt... Tinh trạng này khiến họ càng cám thấy đau đớn khi

bị bỏ rơi. Nên ò rất nhiều nơi, họ yêu cầu được trợ giúp đế

"phát triển ”, đặc biệt là trong lĩnh vực y tế, giáo dục hay

trợ eiííp lưưng thực cho một số xã có tình trạng suy dinh

dirỡns cao.

—1 Về mặt này, cũng cần ghi nhận răng, trone suốt thời

kỳ chiến tranh, đà có nhiều cố gắng thực sự trong chiều

hướng trên. Nhờ tiếp xúc với bộ đội, họ đà biết đánh giá

cao việc sử dụng thuốc, lợi ích của việc xố nạn mù chừ -

cho dù mới bắt đầu - hoặc của các tri thức kỹ thuật. Do

vậy, họ hoàn toàn có ý thức khi địi hỏi các điều nói trcn.

Hưn nữa, vì họ đà từng nuôi bộ đội irong chiến tranh nên

họ nghĩ ràng đơn lượt mình nhận được giúp đỡ trong lúc

khổ khăn cũng là điều chính đáng. Nhưng để những nguồn

lợi, do phát triển đem lại tới được vùng cao nguyên Lào

còn cần nhiều thời gian và nhiều vùng vẫn phái m òn mắt

trồnạ đợi. Trong khi đó, những dịch bệnh như bệnh sốt rét,

ho gà, lỵ, tả, lao, bệnh phong..., vẫn chưa được tiêu diệt

tận gốc, giờ đáy hoành hành trớ lại.

□ Tinh trạng này có thế lý giải cho sự trớ lại m ạnh mẽ

của sinh hoạt tôn giáo và việc rút lui về lại bản sắc của

mình, tạo điều kiện gián tiếp cho sự đổi mới các loại hình

nghệ thuật. M ột sô thực tiễn nghi lẻ, vốn bị tồ cáo là mơ

tín trong giai đoạn chiến tranh - giai đoạn “giáo dục các

tộc người” , như nhiều người nói với tơi ở khắp nơi - đang

quay trở lại m ạnh mẽ. Mặc dù trong tâm trí đã khắc sâu

bài học được dạy trong vài năm trước đáy, nhưng do thiếu

sự trợ giúp từ bên ngoài, nên phải xem là chính đáng việc

họ cầu viện đến tục cúng lễ hiến sinh đế trừ bệnh tật, chết

chóc. Nhiều người bỏ làng đi từ lâu cho tôi biết rằng họ đã

học lại được những lời khấn và các câu hát liên quan đến

</div>
<span class='text_page_counter'>(3)</span><div class='page_container' data-page=3>

_J Nhirng sir doi mdi van hoa do phai chang chi la m ot

sir co lich sir hoan toan co tinh cach phu du? Lieu no co

nen duoc khuyen khich va co t6n tai duoc lau dai? Sir doi

mdi nav vua la viec phat huy mot cach hinh thuc m ot sd

mat cua ndn van hoa phi vat chat (nhung dieu m ua, bai

hat...), vua la viec thuc daiy dan lang cai cach triet de loi

song, neu ho muon nhan duoc sir tra giup cua Nha nuoc de

phat trien. Nhirng ngudi dan trudc day von quen lam riy

theo chu ky cd khi keo dai tdi 15 nam va von quen ddi

lang, da duoc de nghi mot ke hoach dinh canh dinh cu gan

duong qua lai va yeu cau han che phan Idn dien tfch phat

ray. Dieu bat hanh la d cac lang mdi thanh lap. ngudi ta

<i>khong con thay bong dang nhung ngoi nha dai va nha guol </i>

dau nua. Sir phan bd nha d cung nhu loi kien true bi rap

khuon theo kieiu ngudi Lao. Moi tap tuc duoc quy dinh lai.

dac biet la 16 hoi dam trau hien sinh. G iao due duoc thuc

hien bang tieng Lao. vi hien nay dudng nhu khong ai nghi

den viec bao ton cac ngon ngu thieu so. Trong khi ch d doi

mot ngay nao do cd the gat hai duoc thanh qua cua sir tro

giup phat trien. nhirng ngudi dan cac lang mdi nay dot

nhien dang phai thu nghiem cac chuan m uc lien quan den

phat trien.

_l Tinh hinh nay dat ra ft nhat hai c&u hoi. T rudc tien.

viec bao ton nen van hoa phi vat chat con cd y nghla gi khi

ngudi ta lam bien tinh nen tang cua no? Ke do, lieu phai

trien va hoi nhap cd ddi hoi phai dinh ra nhung chuan

mi.rc? Neu can dat ra chuan muc thi do la nhirng chuan

muc nao va se tdi dau? N hung cau hoi nay phai duoc dat

ra de giup dd cac quan chirc dia phuong d Lao, thudng

quan tam den viec hoi nhap mot cach hai hoa va chdng lai

cac bien phap doc doan va de xac dinh cach lam thuc dung

vua ton trong cac di san van hoa van con sue song, vua tro

giup mot each cd hieu qua ve y te va giao due.

<i>N E N V A N H O A P H I V A T C H A T VA N E N T A N G </i>

<i>C ONG D O N G</i>

Trudc het, nen tranh mac phai sai liim cu tin rang nen

van hoa phi vat chat cd mot ddi song doc lap. Khai niem

van hoa phi vat chat duoc ap dung cho m ot sd san pha’m

t h i n my hay tinh th&n. khong le thuoc thudng xuyen vao

vat chat, trai vdi nghe thuat kien true hay dieu khac, hoac

rang rat cd gia tri cho viec phan loai cac tac pha’m do con

ngudi tao nen thi dong thdi no cd phdn gia tao trong khuon

kho ddi song cong dong buon lang. Moi san phaim, tac

pham deu n&m trong mot bdi canh xa hoi va van hoa toan

the trong dd viec chia c&t vat chat va phi vat chat la khong

chfnh dang. Chac chan trong cac xa hoi nay, cac cau hat,

dieu mua. bai ca deu duoc gan li£n vdi cac nghi thuc va

nhip song cua dan lang, va cac cau chuyen ke thudng lay

cam hung tu loi song cua nhung ngudi ke va chung duoc

lien tuc ddi mdi nhd sir sang tao va vdn song cua ngudi ke.

N hung, mot so ngudi lai cd tham vong, ddi khi vdi thien y,

bao ton nhirng phAn nhd cua mot nen van hoa ma ho dang

gop phan pha di cac n6n tang.

-J Vay ma. chfnh trong cac ngoi nha rong, vao budi

tdi, xung quanh nhung bcp lira trung tam, ngudi Co tu hay

ngudi Pa Cd da sang tao tap the nhung ban anh hung ca

<i>cua ho. Va chfnh trong ngoi nha gtfcfl. nhung ngudi gia tu </i>

hop lai de ca hat, ddi khi den khuya, ben che ruou can; ldp

<i>tre tdi dd de nghe va tham dan chu 66 cac bai hat cung nhu </i>

ky thuat hat. Chfnh trong nhung nghi thuc ldn, gia tri tinh

than ciia toe ngudi, cai cot loi cua van hoa phi vat chat,

mdi diroc the hien den muc cao nhat: cac nghi thuc ky

<i>niem viec tu bo xong nha gifcfl, nghi thuc cai tang, nghi </i>

thuc gat hai hay gieo hat, cudi xin...

_l Tren thuc te, Phat giao, mot dac tfnh cua dan toe

Lao, van chua vao duoc cac vung nay. Ddi khi ngudi ta

goi, theo nghla xau. the gidi tuong trung cua ngudi dan

mien nui la ton giao cua cac "hon m a” va ngudi ta len an

tfnh chat co lo cua ton giao dd bi xem la khong phu hop

vdi viec hoi nhap vdi the gidi duoc goi la tien tien. Nhung

ngudi ta lai quen rang, d Lao, v in ton tai phong tuc cung

"hon m a” d nhung muc do khac nhau trong tat ca cac cong

ddng van hoa chu khong rieng gi d ngudi dan mien niii.

Do vay, khong cd ly do gi phai phe phan tap tuc nay.

—1 Hon nua, dd con la thai do cua con ngudi trudc the

gidi xung quanh; thai do do da cho phep cau true hoa tri

tue cung nhu tinh cam va da chung td duoc su hieu qua

cua no qua nhi£u the ky. Chung ta khong the tuy tien xoa

bd nhung quy dinh tuong trung dd ma khong gay hai den

</div>
<span class='text_page_counter'>(4)</span><div class='page_container' data-page=4>

sdc lenh. mot so yeu to van hoa nao do ma khong gay hai

den tong the. Dac biet la trudng hop 16 hoi dam trau, bieu

hien ton giao cao nhat trong xa hoi nay. dong thdi do lai la

mot yeu to sap xep xa hoi quan trong. Cam doan nghi thuc

nay mot cach dot ngot co the se lam dao Ion nghiem trong

su can bang tinh than va xa hoi ciia toe ngudi ( ke ca su

can bang ve thuc pham vi cac 16 hoi la dip duy nhat d6 moi

ngudi dupe an thit trau bo) va do do. lam dao Ion ca n6n

van hoa.

DT nhien, chang co gi bat bien ca. Mac du thuoc

cung mot the gidi vdi ngudi Ta oi hay ngudi Pa Co, tir

nhi6u the he nay, nhieu lang ngudi Ca Tang sinh song d

vung dong bang da biet trong lua nude va bo thdi quen d

nha dai. Tuy vay, ho van rat gan bo vdi ban sac dan toe;

ddi song tinh than ciia ho van manh liet va nen van hoa phi

vat chat ciia ho phong phu. Chfnh d do toi da co dip dupe

nghe nhung cau ca dep nhat trong cac cuoc trao tinh.

□ Nhung cung phai ghi nhan rang chfnh cac dan lang

da tu thay ddi m ot sd thuc ti6n nong nghiep va xa hoi qua

qua trinh tiep xuc vdi nhung ngudi nong dan Lao lang

gieng. Nhirng bien doi nay tac dong d;in tirng budc, dii de

ngudi dan co thdi gian cau tao lai cac gia tri thfch nghi vdi

hoan canh mdi. Tir lau, xa hoi Lao da chung to dupe kha

nang hoi nhap cac tdc ngudi Nam A (d mi6n N am , ta ngh!

den ngudi Sui hay ngudi Loven). Nhin chung, do gan gui,

den bay gid, viec hoi nhap nay dang dan dan dupe thuc hien.

□ N gupc lai, m udn day nhanh sir chuyen ddi, muon

thu nhd lai, bang cac quy dinh, cac the gidi tupng trung, se

co nguy co gat nhung ngudi m ong m uon hoi nhap ra

ngoai. Va nhu vay, xoa di nhung n6n tang cong dong ciia

nen van hoa phi vat chat m a chung ta mudn bao vC.

<i>T H U Y E T T U O N G D O I V A N H O A VA T IN H P R O </i>

<i>B IE N CU A C A C N E N V A N H O A P H I V A T C H A T</i>

Cac chuan muc bat phai nhan d6 dupe hudng su trp

giup phat trien cang co kha nang bi cac cu dan vung bien,

nhu cac nhom Co* tu, xem nhu la sir doc doan ciia cac nen

van hoa da so, khi ho nhan thay cai dupe cho la tot d ben

nay day Trudng Son, lai bi bac bo d ben kia vi cho la

khong phu hop. Vf du nhu m ot ben coi nha san va lua nep

la nhirng dau hieu hoi nhap dupe vdi nen van minh dan

162_

toe. trong khi ben kia lai coi Ilia gao va nha thap mdi dap

ung dupe cac tieu chuan hoi nhap. Tai sao lai can phai

chon chan ly cua ben nay chu khong phai ben kia Trudng

Son va tai sao lai bo di nhung gia tri rieng cua m inh khi

chiing da dupe thiet lap tir lau ddi va da chung to la rat

vung chac?

J Thudng thi cac bien gidi chfnh tri dong thdi cung la

nhung ranh gidi van hoa, nhirng neu khdng coi chirng.

chung co the chia cat cac tdng the von thuan nhat. Vi nam

d viing bien gidi, nen mot ngay nao do, mot nhom ngirdi

bdng thay lanh tho ciia minh bi dudng bien chia cat; luc

dau ddi vdi ho, bien gidi dudng nhu la tudng tupng, nhirng

tren thuc te no lai tao thanh nhung cdt xen thuc su. Han la

dan viing bien thudng biet "loi dung" cac dudng bien gidi.

Tuy nhien, sir cudng birc do cac chuan muc khac nhau tao

ra van de nang len ho. Phai can co thdi gian va nhung

di6m mdc vung chac v6 ban sdc mdi duy tri dupe y tudng

v6 mot cong ddng van hoa.

□ Mot sd di san van hoa phi vat chat nhu cac bai hat,

dieu m ua thudng dupe cac nha chuc trach neu ra nhu la

cac yeu to cau thanh ban sdc ciia m ot toe ngudi. Thoat

nhin qua, chung dudng nhu xuyen bien gidi, vi dupe ca hai

ben phat huy nhdm minh chung cho sir da dang van hoa

ciia mdi quoc gia. Tuy nhien ngay trong trudng hop nay,

bien gidi cung co tac dung. Nhi6u lan nghe hat, toi rat

ngac nhien khi thay co sir khac biet giua cac bai hat cua

ngudi Co tu va ngudi Pa Co, tuy theo chung dupe thu d

Lao hay o' Viet Nam. Chua ke den ldi bai hat va su khac

biet ve phuong ngu, noi chung chi can xet den viec sir

dung cac nhac cu, nhip dieu hay each hat la co the biet

dupe cac bai hat dan gian do danh cho cong chung quoc

gia nao.

□ Viec bao ton di san van hoa phi vat chat ciia cac

toe ngudi thieu sd nhdm cac muc dfch nao va cho ai?

Phai chang de chung nhan su da dang d cap quoc gia?

Phai chang de’ co mat trong cac ho so luu tru ve cac di san

the gidi? Hoac del no tiep tuc song va tir phat tri6n theo sir

van hanh rieng ciia no?

□ Dieu nghich ly la, nhd sir phat trien ciia cac ky thuat

bao ton, di san phi vat chat ngay nay co the dupe vat chat

</div>
<span class='text_page_counter'>(5)</span><div class='page_container' data-page=5>

ca doi vdi mot cong dong bi phan tan. van hoa cua no -

tieng noi. cac dieu mua. truyen thuyet - v&n co the tiep tuc

ton tai diro'i dang so hoa va duoc luu lai trong m ot khong

gian rat hep.

J Nhirng neu khong duoc xa hoi luu hanh va nuoi

dudng thi di san nay se giong nhu nhirng xac udp. De ton

tai va doi moi. no can co moi trudng goc. Neu n hu chi

“bao ton" ben ngoai moi trudng do, no se mat di ban sac

manh me cua minh va bi phu thuoc vao lo chung. “da toe

nguoi” hay cua ca the gidi. Cuu lay di san phi vat chat

bang cach ghi lai cac bai hat cua ngudi Pa Co, dieu m ua

cua ngudi Co tu. nghi le cua ngudi Ta oi dung la m ot viec

lam tich cuc, bdi vi no gidi thieu vdi nhan loai mot n£n

nghe thuat, mot ddi song tinh than va chung nhan sir da

dang van hoa cua m ot quoc gia. Nhung chung ta khong the

dam bao se giu duoc sue song cua cac nen van hoa thieu so.

_J Cong viec bao ton van hoa phi vat chat cua cac toe

ngudi thieu so chi co nghTa neu no di doi vdi viec dam bao

duoc tuong lai xa hoi cua cac toe ngudi nay. Neu Nha

nude co bon phan phai dua ra chinh sach bao tdn su da

dang van hoa cua m ot quoc gia thi cung dung quen rang

moi di san d6u gan lien vdi mot nen van hoa dac thu va

chinh toe ngudi dac thu m ang van hoa do mdi co the tai

tao hoac lam cho no h6i sinh va mdi du tu each quan ly di

san cua no. Clin phai cung vdi cac dan toe thieu so dinh ra

cac phuong phap thfch dang nhat de duy tri sue song cua

di san cua chinh ho.

* Tien si nhan loai hoc xa hoi (Dai hoc Paris). Chuyen

gia nghien cuu cao cap (ORSTOM - Phap). Hien la co van

cho UNDP (d Vieng Chan. Lao) va la thanh vien danh du

</div>

<!--links-->