Địa chất đô thị

Bạn đang xem bản rút gọn của tài liệu. Xem và tải ngay bản đầy đủ của tài liệu tại đây (1.73 MB, 6 trang )

(1)<div class='page_container' data-page=1>

388 BÁCH KHOA TH Ư Đ IA CHÁT
--- ---I ■ .

Trần Thục, Koos Neefjes, Tạ Thị Thanh Hương, N gu yễn Văn 
Thắng, Mai Trọng Nhuận, Lê Q uang Trí, Lê Đình Thành, 
Huỳnh Thị Lan Hương, Võ Thanh San, N gu yễn Thị Hiền 
Thuận, Lê N gu yên Tường, 2015. Báo cáo đặc biệt cùa Việt 
Nam v ề Quản lý rủi ro thiên tai và hiện tượng cực đoan

nhằm thúc đẩy thích ứng với biến đổi khí hậu. N X B Tài 
nguyên, M ôi trường và Bản đ ổ Việt Nam: 438 tr. Hà Nội.
Trần Văn Trị và Vũ Khúc (đổng chù biên), 2009. Đia chât và

Tài nguyên Việt Nam. N X B Khoa học T ự nhiên và Công nghệ: 
589 tr. Hà Nội.

Địa chất đô thị

Mai Trọng N h u ận (1), Vũ Chí H iế u (2), Nguyễn Thị Thu H à (1). 
(l)Khoa Đ ịa chất, Trường Đại học Khoa học Tự nhiên
(ĐH Q GH N); (2)Khoa Đ ịa chất, Trường Đại học Khoa học Tự
nhiên, (ĐHQG Tp.HCM ).

Giới thiệu

Đ ô thị là khu vự c tập trung dân cư sinh sổ n g có 
mật đ ộ cao và hoạt đ ộ n g chủ y ếu trong lĩn h vự c kinh 
t ế phi n ông n ghiệp, là trung tâm chính trị, hành 
chính, kinh tế, văn hóa hoặc ch u n ngành, có vai trị 
thúc đ ẩy sự phát triển kinh t ế - xã hội của m ột quốc 
gia hoặc m ột v ù n g lãnh thổ, m ột địa phương.

D ân cư th ế giớ i n gày càng số n g tập trung n hiều ở 
các thành phố, thị trấn, trong đ ó có nhừng thành p h ổ 
hơn 10 triệu n gư ời (Tokyo, Nevv York, Thượng Hải, 
v .v ...). Tại Việt N am , q trình đ ơ thị hóa đ ang d iễn 
ra m ạnh m ẽ, s ố lư ợn g đ ô thị tăng nhanh từ 629 (năm 
1999) lên 762 (năm 2012), với tốc độ đ ơ thị hóa là 
20,7% (năm 1999) và 31,5% (năm 2011). Tỷ lệ dân cư 
đ ô thị V iệt N am tăng từ 19,5% năm 1999 lên 29,62% 
năm 2009. Theo ch ư ơn g trình phát triển đ ô thị quốc 
gia giai đ oạn 2012 - 2020, tỳ lệ dân cư đ ô thị sè đạt 
khoảng 38% tốn g dân s ố vào năm 2015 vớ i 870 đô 
thị, 45% tổng dân s ố vào năm 2020 vớ i 940 đ ô thị, 
tương đ ư ơ n g với s ố dân đ ô thị khoảng 44 triệu 
người. Đ ô thị hóa dẫn tới n hiều chu yến đ ối quan 
trọng n h ư sử d ụ n g đâ't, kinh tế, dân số, p húc lợi, 
hành chính, xã hội và m ôi trường.

Đ ịa chất đ ô thị (ĐCĐT) là bộ phận của Đ ịa chất 
m ôi trường ứ n g d ụ n g cho khu vự c đ ô thị, cu n g câp 
cơ sở khoa học, d ữ liệu địa chất p hục vụ q uy hoạch, 
quản lý và p hát triển bển v ữ n g đ ô thị và các v ù n g 
phụ cận. Đ ối tư ợ n g của Đ C Đ T g ồm các thành p h ố 
và các khu v ự c x u n g quanh - nội thành, n goại 
thành của thành phố, n ội thị, n goại thị của thị xã, 
thị trấn; đ ặc b iệt là sự tác đ ộ n g của quá trình đ ơ thị 
hóa tới m ôi trường.

Tuy vâh đ ể địa châ't liên quan với các đ ô thị đã 
được nghiên cứu từ trước những năm 1950 nhưng

thuật ngữ "Địa chất đ ô thị" chi được Sở Địa chất Hoa 
Kỳ đ ề xuâ't vào nhửng năm 1970. ĐCĐT phát triển và

ngày càng hoàn thiện, gắn liền với q trình đ ơ thị 
hóa - xu h ướng sốn g tập trung của d ân cư tạo thành 
những khu đô thị lớn. Tập bản đ ổ Đ C Đ T (A tlas of 
Ưrban G eology) Đ ôn g N am Á đã đ ư ợ c Ưý ban Kinh 
t ế - Xã hội. khu vự c Châu Á - Thái Binh D ư ơng của 
Liên hợp quốc (ESCAP) tống h ọ p và côn g b ố năm 
1993 trên cơ sở báo cáo của các n ư ớ c thành viên (trong 
đ ó có Việt Nam ). Ở Việt N am , tử 1990 đ ến nay đã 
thực hiộn đ iều tra ĐCĐT của hầu h ết các thành p h ố 
lớn, bao hàm nhiều vấn đ ề v ể khoa h ọ c Trái Đâ't như 
địa tầng, địa đ ộng lực, địa m ạo, địa chất cơng trình, 
địa chất thủy văn, địa vật lý và địa hóa, v .v ...

N h iệm vụ của Đ C ĐT là cu n g câp cơ sở d ữ liệu, 
xác lập các luận cứ v ề địa châ't ch u n g , địa chất m ôi 
trường, địa chât sinh thái, p hân tích đ á n h giá n h ử n g 
thuận lợi và khó khăn v ể đ ịa chất, địa chất m ôi 
trường ch o v iệ c lập quy hoạch, xây d ự n g và quản lý 
đ ô thị, đảm bảo sự p hát triển đ ô thị b ển vừ n g. Đ C Đ T 
có n hiệm vụ phát hiện, đánh giá n h ữ n g vấn đ ề địa 
chất m ôi trường (ô n hiễm m ôi trư ờ n g địa chất, tai 
biến, su y thoái tài n gu yên , v .v ...) . T rên cơ sở đ ó, đ ề 
xuất các giải pháp hạn c h ế tác hại của tai biến địa 
chất và n h ữ n g tác đ ộ n g tiêu cự c đ ến m ô i trường địa 
chất d o đ ô thị hóa, các giải p h á p q u y hoạch, xây 
dự ng, phát triển bển v ừ n g và q u ản lý đ ô thị trên cơ 
sở địa chât, Địa chất m ôi trường (xác đ ịnh p h ư ơ n g

h ư ớ n g phát triển k h ôn g gian, p h át triển cơ sờ hạ 
tầng, cấp nước, thoát nước, q u ản lý v à xử lý chất 
thải, bảo tổn n gu ồn tài n g u y ê n th iên nhiên).

Cơ sở dữ liệu địa chất đô thị

</div>
(2)<div class='page_container' data-page=2>

Đ ỊA CHẤT M Ỏ I TR Ư Ờ N G 389

vể đặc đ iếm Đ C Đ T . Đ ặ c điểm Đ C ĐT gồm n h ữ n g nội 
d u n g sau đây.

- Đặc điểm địa chất và thủy vãn. Đ ặc trưng địa hình, 
thủy văn, cảnh quan, đ ịa chât khu vực, địa tầng, nền 
đá gốc, trầm tích trẻ, câu trúc, địa m ạo - tân kiến tạo, 
tài n g u y ê n địa ch ấ t, v.v...;

- Đặc trư n g địa k ỹ thuật. M ạng lưới khảo sát địa 
kỹ thu ật, n ển đ ịa chất, b ể d ày tầng đất yếu , đặc 
đ iểm sứ c ch ịu tải củ a đ ất nển, đ iện trở suất của đất;

k iến trúc cơn g trình, các cơ n g trình ngầm , các kiểu 
n ền m ó n g đ ặc trưng đ an g đ ư ợ c sử d ụ n g; các n g u ồ n 
cu n g cấp và khả n ăng đ áp ứ n g các loại vật liệu xây 
d ự n g ca bản (vật liệu san lâp, cát xây d ự n g , đá các 
loại, v .v ...);

- Tài nguyên nước. Đ ặc điểm , tiềm năng tài

n g u y ên nư ớc m ặt và nước ngầm của khu vực; n guy 
cơ ô n hiễm các tầng chứa nước; m ức đ ộ đáp ứng nhu

cẩu của khu đ ô thị;

B ả n g 1. Dữ liệu chính cần thu thập đẻ nghiên cứu Địa chất đô thị (Hathevvay, 2005).

Thông tin cần cun g cấp Chi tiết

1. Thông tin chung

1.1. Địa điểm

1.2. Lịch sử nghiên cửu

1.3. Các tác động địa chất đến phát triền đô thị

2. Điều kiện địa chất

2.1. Đặc điểm chung của địa chất khu vực
2.2. Đặc điềm địa chất của đô thị
2.2.1. Nền đá gốc

2.2.2. Thành phần các đơn vị bề mặt (đất)
2.2.3. Địa tầng

3. Điều kiện địa kỹ thuật

3.1. Thông tin chung về nền địa chát
3.2. Các phương pháp khảo sát

3.3. Các nền móng đặc trưng đang được sử dụng
3.4. Các phương pháp thí nghiệm trong phòng

4. Vật liệu

4.1.Các dạng vật liệu truyền thống
4.2. Nguồn và công nghệ khai thác

4.3. Các quy định và vùng ảnh hưởng do khai thác
4.4. Tác động môi trường khai thác

5. Tai biến địa chất

5.1. Phân loại
5.2. Tần suất xuất hiện
5.3. Giảm thiều

6. Lịch sử khai thác tài nguyên

6.1. Lịch sử

6.2. Phân loại nền khai thác, tài nguyên khai thác
6.3. Diện khai thác

6.4. Hiểm hoạ liên quan đến nền khai thác
6.5. Giảm thiểu các đe doạ do khai thác

7. Địa chấn

7.1. Lịch s ử rung động địa chấn
7.2. Các sự kiện đáng chú ý
7.3. Tần suất tái diễn

7.4. Các tác nhân gây rung chấn
7.5. Dự đoán rung chấn có thề xảy ra

8. C ác yếu tố môi trường

8.1. Nước cấp
8.2. Xử lý nư ớc thải

8.3. Xử lý chất thải rắn (đặc biệt là chất thải độc hại)
8.4. Cải tạo c á c dòng thải, chất thải

8.5. Các yếu tố đất ngập nư ớc

9. Kiến trúc cơng trình Lập bảng kê chi tiết

10. S ử dụng c á c cơn g trình ngầm Hiện trạng sử dụng

11. Tổng kết 11.1. Kết luận

11.2. Dự báo

12. C ác tài liệu tham khảo

12.1. Danh mục các bản đồ
12.2. S ơ đồ mặt bằng
12.3. Cột địa tầng

12.4. Mạng lưới khảo sát địa kỹ thuật
12.5.Băng địa chấn

</div>
(3)<div class='page_container' data-page=3>

390

BÁCH KHOA TH Ư Đ ỊA CHÁT

I_______

- H ệ thơhg thốt nước. Khả năng tiêu thoát tự 
nhiên và tiêu thoát cư ờ n g bức, m ức đ ộ đ áp ứ n g nhu 
cầu tiêu thoát nước;

- Quản lý chất thải đô thị. Tống lượng phát thải hiện 
tại và d ự báo, khối lượng chất thải (chất thải rắn, nước 
thải, khí thải)/ngày, m ức đ ộ ô nhiễm , khả năng tiếp 
nhận của hệ thống d òn g chảy, xử lý chất thải và ô 
nhiễm; điểu kiện địa chất p hục vụ xây d ự n g các bãi 
chôn lấp đảm bảo yêu cầu bảo v ệ m ôi trường;

- Tai biến địa chất. Đ ặc đ iểm các d ạng tai biến, 
trong đ ó lu n ý tai b iến có th ể bị cường hóa bởi các 
hoạt đ ộn g nhân sinh n h ư n gập lụt, sụt lún, sạt lở đât. 
Đặc trưng các d ạng tai b iến xảy ra tại khu vự c đ ô thị 
bao gồm phân loại, phân bố, tẩn suất xuất hiện, 
cường độ, tác đ ộng.

Các thông tin cẩn thiết th ể h iện ở d ạng bản đ ồ và 
thuyết m inh kèm theo, như bản đ ổ địa hình, thủy 
văn, địa chất, địa m ạo, địa chất cơn g trình, địa chất 
thủy văn, khoáng sản, đất ngập nước, bản đ ổ phân 
v ù n g đâ't yếu , phân v ù n g đ ộ n g đất, phân v ù n g ngập 
tự nhiên, ngập khi nư ớc b iển d âng lm . Phân v ù n g lũ 
quét, sạt lở đất, bản đ ổ hệ thốn g kênh rạch và hổ, 
bản đổ hệ thống cốn g ngầm , bản đ ồ vị trí các khu 
vự c dự kiến làm bãi chôn lấp chất thải.

Hệ thống cơ sở d ữ liệu đ iểu tra v ề địa chất đ ô thị 
tại Việt N am gồm m ột s ố n ội d u n g như sau: 1) Đặc 
đ iểm v ề địa lý tự nhiên, kinh tế, dân cư; 2) Đ ặc trưng 
địa chất (đặc đ iếm địa chất, đất và vỏ p h on g hóa, 
đặc điếm địa m ạo, đặc đ iểm địa chất thủy văn, đặc 
đ iếm địa chất cơn g trình, đặc trưng địa vật lý m ôi 
trường); 3) Tài n g u y ên khống sản (khống sản 
khơng kim loại, tài n g u y ên n àng lượng, khoáng sản 
kim loại, tài n g u y ên nư ớc d ư ới đât); 4) Tai biến địa 
chất (tai biến đ ộ n g lực, tai biến địa hóa, các loại tai 
biến khác); 5) Đ ặc trung địa chất cơn g trình (tính 
chất cơ lý của đất, đá; đặc đ iếm các quá trình đ ộng 
lực); 6) Đ ịa chât m ôi trường và phân vừ n g sử d ụ n g 
đất (đặc đ iểm m ôi trường địa chất, bản đ ổ địa châ't

m ôi trường, phân v ù n g định h ư ớ n g sử d ụ n g đất); và

7) Kết luận và hình v ẽ đi kèm.

Vấn đề Địa chất môi trường vùng đơ thị hóa
Trong n h ữ n g thập kỷ gần đây, tốc đ ộ đ ô thị hóa 
trên th ế giới d iễn ra nhanh và với cư ờ n g độ lớn. Môi 
trường địa chất v ù n g đ ơ thị hóa bị b iến đ ộ n g m ạnh 
d o tăng nhanh dân s ố và các h oạt đ ộ n g của con 
người. Sự m ở rộng và phát triển đ ô thị sa n g các 
v ù n g phụ cận, phát triển các côn g trình cao tầng và 
các cơn g trình ngẩm gây ra n h ữ n g biến đ ổi m ạn h v ề 
đ iểu kiện tự nhiên (địa hình, thủy văn, địa chẩt cơng 
trình, địa chât thủy văn, v.v...). H ệ sinh thái, và tài

n g u y ên thiên nhiên, kiến trúc cảnh quan bị b iến đổi, 
đ e dọa các vù n g đât quan trọng d ù n g ch o n ông 
nghiệp, nghỉ d ư ờng, và bảo tổn của khu vực; ô 
nhiễm nước mặt và nư ớc ngầm , ô n hiễm đất, ơ 
nhiễm trầm tích, ơ n hiễm k h ôn g khí; cư ờ ng hóa tai 
biến hoặc gia tăng m ứ c đ ộ tốn thư ơn g d o th iên tai, 
biến đ ổi khí hậu, nư ớc b iển d ân g (các đô thị ven 
biển) [H .l]. Có nhiều vấn đ ể địa chất liên quan đến 
đ ô thị và đ ô thị hóa n h ư xử lý n ền m ón g p h ụ c vụ 
xây d ự n g cơ sở hạ tầng, hạn c h ế su y thoái cảnh 
quan, xử lý chất thải và rác thải, ô nhiễm m ôi trường, 
khai thác và sử d ụ n g các n gu ổn tài n g u y ê n (tài 
n g u y ên nước, đất, vật liệu xây d ự ng, khoán g sản và 
năng lượng). Địa châ't đô thị góp phần xây dựng cơ sớ 
khoa h ọc ch o giải pháp phòng tránh và giảm n h ẹ tai 
biến, sử d ụ n g bến v ử n g và bảo v ệ tài n g u y ên , môi 
trường địa chất.

Kiến trúc cảnh quan

Cảnh quan thiên n hiên ban đ ẩu bị phá h ủy, được 
cải tạo và q u y hoạch theo ý tư ởng của con n gười, 
hình thành cảnh quan đ ô thị. Các khu dân cư tập 
trung với m ật đ ộ các côn g trình xây d ự n g râ't cao, hệ 
thốn g cơ sở hạ tầng liên hoàn (đ ư ờ n g giao th ôn g nội 
thị và liên thị, m ạng lưới cấp, thoát nước, năng

Giềng khoan

Ổ nhiẻm nước ngám

</div>
(4)<div class='page_container' data-page=4>

Đ ỊA CHẤT M Ố I TR Ư Ờ N G 391

lượng, v.v...), các m ảng cây xanh, v.v... Đ ây là tác 
đ ộ n g chính xảy ra trong quá trình đ ơ thị hóa, cẩn lưu 
g iữ đư ợc n hữ n g nét đặc trưng của thiên nhiên và hài 
hòa với cảnh quan khu vự c phụ cận.

Địa kỹ thuật mơi trường

Q trình m ờ rộng đ ô thị sang các v ù n g p hụ cận 
có th ể gây ảnh h ư ở n g lên đặc trưng địa m ạo, đặc 
đ iểm địa kỹ thuật, địa m ôi trường của khu vực. Q uá 
trình m ở rộng đ ô thị san g các v ù n g đ ồ n g bằng, các 
v ù n g d ốc hoặc ven biển có th ể cư ờ ng hóa các tai b iến 
nội sinh và n goại sinh. Đ ất bị phủ bê tông, xi m ăng 
hay n hựa rải đ ư ờ n g làm hạn c h ế sự trao đ ổi giữa 
m ôi trường đất với m ôi trường tự nhiên, tính thấm 
nước, đ ộ xốp, sự trao đ ồi khơng khí; tải trọng tĩnh 
tác đ ộ n g từ cô n g trình xây dựng, vật liệu san lấp 
(quá trình c ố kết nền) và tải trọng đ ộ n g tác đ ộ n g từ 
h ệ thốn g giao thơn g (són g rung, lắc) gây lún m ặt đất 
và lún cơn g trình. D o vậy, n gh iên cứu địa châ't đ ô thị 
cẩn đánh giá vai trò của m ôi trường địa chất đ ối với 
sự Ổn định của các cơn g trình đ ư ợ c xây d ự n g trên 
đó; đánh giá hành v i địa kỹ thuật của các th ể địa châ't 
d ư ới nền của khu đ ô thị/thành p h ố (tính chât cơ lý, 
đ ộ bền, tính chịu lực của đất nển, v .v ...).

Tài nguyên thiên nhiên

N g u ồ n nước mặt. Các khu đ ô thị th ư ờ n g k h ôn g

d ù n g n g u ổ n n ư ớ c m ặt tại ch ỗ d o n g u y cơ ô n h iễm 
m ô i trường bởi n ư ớ c thải côn g n g h iệ p và sin h h oạt 
xảm n h ập v à o h ệ th ỏ n g h ổ chứa nư ớc, đ ư ờ n g ố n g 
d ân n ư ớ c và các n g u ồ n n ư ớ c m ặt khác. M ức đ ộ ô 
n h iễ m ở m ỗi khu vự c rất khác nhau , p hụ th u ộc v à o 
khả n ă n g tự làm sạch của m ôi trường địa châ't và 
đ ặ c đ iểm n g u ồ n g â y ô n h iễm . Các đ ô thị lớ n đ ều 
p h ải khai thác các n g u ổ n nư ớc ở n h ữ n g khu v ự c 
p h ụ cận, có chất lư ợ n g ồn đ ịnh n h ư Tp H ổ Chí 
M in h d ù n g n ư ớ c sô n g Đ ồ n g N ai, Tp Hà N ộ i d ù n g 
n ư ớ c sô n g Đà, v.v...

N guồn nước dưới đất. N ếu khai thác nư ớc d ư ớ i đâ't

v ớ i côn g suất lớn, quá m ứ c cho p hép, m ự c nư ớc các 
tần g chứa bị giảm nhanh và kéo dài - k h ôn g có khả 
n ă n g hổi phục. Mất n g u ồ n b ổ cập n ư ớc d ư ới đất d o 
q trình phát triển các cơ n g trình xây d ự n g n h ư nhà 
cửa, đ ư ờ n g g ia o thông, v .v ... tạo ra các lớp p h ủ che 
kín phần lớn m ặt đất, giảm n gu ổn nư ớc b ổ su n g từ 
n ư ớ c m ưa. N h ữ n g hoạt đ ộ n g n hư san lấp sôn g, ngòi, 
ao h ồ và đâ't n gập nư ớc đ ể lấy m ặt bằng xây d ự n g 
cũ n g làm giảm lưu lư ợn g nước thấm từ n ư ớc m ặt 
x u ố n g các tầng chứa nước. C hôn lấp chât thải, các 
h oạt đ ộ n g khai thác nư ớc d ư ới đất gây ô n h iễm n ư ớc 
n g ầ m tầng sâu [H.2], sụt lún mặt đất và h iện tư ợng 
m a sát âm là n h ữ n g vấn đ ể lớn và câ'p thiết của

n h iề u đơ thị, trong đ ó có Hà N ội.

Các nguân tài nguyên nảng lượng và khoáng sản. Tốc

đ ộ khai thác và sử d ụ n g các n gu ồn tài n g u y ê n này 
n g à y càn g tăng và gây ra n hiểu vấn đ ề m ôi trường

n h ư ô n hiễm n gu ồn nước, khơng khí, đất và trầm 
tích, ơ n hiễm tiếng ổn, su y thoái cảnh quan và các hệ 
sinh thái, làm cạn kiệt n gu ồn tài n gu yên k h ôn g tái 
tạo, v.v...

Vùng nạp nước

H ình 2. S ơ đồ bải chôn lấp chất thải và tác động của nó đến 
nư ớc ngầm (theo https://w ww.ec.gc.ca).

Thoát nước. T ổng lư ợn g nư ớc phải tiêu thoát của

đ ô thị rất lớn, g ồm nước thải, nư ớc m ưa, nước sôn g 
chảy qua khu đ ô thị. D iện tích b ề m ặt đất bị bê tông 
h óa và các cơn g trình nhà ở, nhất là khu cao tầng 
ch iếm tỷ lệ lớn, làm giảm khả n ăng thấm nước, khi 
có m ưa to nư ớc chảy tràn nhanh, d ồn tụ lại ở vù n g 
trũng, thấp. H ệ thốn g sôn g, rạch, cốn g rãnh hoặc 
kênh đào k h ôn g đ ủ khả năng ch u yển tải kịp thời 
nư ớc đ ến các m iền thoát, gây n gập ú n g cục bộ. Địa 
chất đ ô thị sẽ gó p phẩn giải q uyết n h ữ n g vấn đ ề tiêu 
thoát nư ớc thơn g qua tính tốn cân bằng nư ớc cho 
khu vự c đ ô thị, xác đ ịnh n hu cầu tiêu thoát nước; xác

định miổn thoát và khá năng ticp nhận; các giải pháp

cải tạo, b ổ su n g h ệ thốn g kênh rạch, thiết k ế hệ 
th ốn g cố n g ngầm đáp ứ n g yêu cẩu tiêu thoát nước 
trên cơ sở địa chất m ôi trường.

Quản lý chất thải đô thị

M ột nhiệm vụ đặc thủ của Địa chất đ ô thị là 
n ghiên cứu, cung câp luận cứ, thông tin địa chất, địa 
tầng, địa châ't thủy văn, địa chất cơng trình, địa chất 
m ôi trường p hục vụ quản lý và xử lý châ't thải như 
chọn địa đ iểm và phương pháp chôn lấp rác thải hiệu 
quả, an toàn và đ ề xuất các p hư ơn g án xây d ự n g các 
bãi chôn lâ'p chất thải đ ô thị đảm bảo yêu cầu bảo vệ 
m ôi trường. Các khu đ ô thị thải ra m ột lượng chât thải 
lớn gồm chât thải sinh hoạt, chất thải côn g n ghiệp và 
xây dựng, bùn thải từ các bổn tự hoại, từ các hoạt 
đ ộn g nạo vét cốn g rãnh và kênh rạch, chất thải của 
các nhà m áy xử lý (nhà m áy xử lý nước cấp, nhà máy 
xử lý nước thải sinh hoạt), lò đ ốt chất thải.

</div>
(5)<div class='page_container' data-page=5>

392 BÁCH KHOA TH Ư ĐỊA CHÁT

côn trùng phát tán từ bãi chôn lấp chất thải đ ô thị 
vào m ôi trường đất, n ư ớc ngẩm . N ư ớ c rác tràn ra 
xu ng quanh theo d ò n g chảy m ặt ngấm xu ốn g hoặc 
thấm trực tiếp từ đáy và thành các bãi chôn lấp vào 
m ôi trường đất và nước n gẩm [H.2]. N g o à i ra cịn có

nhữ n g ảnh h ư ở n g khác đ ến m ôi trường n hư hiệu 
ứng "nhà kính" và tiến g ồn, bụi khi vận hành bãi 
thải d o m áy m óc gây ra tác đ ộ n g đ ến cảnh quan 
thiên nhiên, cảnh quan d u lịch, h ệ sin h thái, các di 
tích lịch sử, danh lam thắn g cảnh và các tài n gu yên 
thiên nhiên.

ứng phó với tai biến địa chắt

Các khu đ ô thị có m ứ c đ ộ tổn thư ơn g cao với các 
loại tai biên tự nhiên và nhân sinh v ì đ ây là nơi tập 
trung cao v ề dân cư, cơ sở hạ tầng và nhà cửa, v.v... 
Các tai biến địa chất g ổm đ ộ n g đâ't, trượt lở, n úi lửa, 
xói m òn đất, lũ lụt, sụ t lún đất, sạt lờ b ò sông, bờ 
biển, v.v... Đ ánh giá và giảm thiểu tai biến địa chất ở 
đ ô thị đ ư ợc tiến hành theo các nội d u n g và các bước 
nêu ở m ục từ "Tai biến địa chất nội sinh", "Tai biến 
địa chất ngoại sinh và nhân sinh", "Quản lý và giảm 
thiểu tai biến địa chất", đ ư ợ c đ iểu chỉnh ch o phù 
hợp vớ i đặc thù của đ ô thị.

Quy hoạch đô thị

Theo Luật q uy hoạch đ ô thị Việt N am năm 2012, 
nhiệm v ụ q uy hoạch ch u n g đô thị phải xác đ ịnh tính 
chất, vai trị của đ ơ thị, yêu cẩu cơ bản cho việc 
nghiên cứu đ ê khai thác tiềm năng, đ ộ n g lực phát 
triển, h ư ớng phát triển, m ở rộng đ ô thị, b ố trí hệ 
thống hạ tầng xã hội, hạ tầng kỹ thuật đ ô thị trong 
nội thị và khu vự c n goại thị, bảo v ệ m ôi trường, tài

n guyên, ứng p hó với thiên tai, biến đối khí hậu, 
v .v ... Q u y hoạch đ ô thị phải đáp ứ n g các yêu cầu 
của q uy hoạch k hôn g gian, q uy hoạch phát triển 
vùng, kinh t ế - xã hội, n gành có tính đ ến lổn g gh ép 
các vấn đ ể ứ n g p hó b iến đ ối khí hậu, bảo v ệ m ôi 
trường đ ược đ iểu chinh phù hợp với đặc đ iểm của 
đô thị và quá trình đ ơ thị hóa. Địa chất đ ô thị cu n g 
câp các thông tin và cơ sở khoa học v ể địa m ạo, địa 
c h ấ t kiến tạo, địa tầng, địa chất thủy văn, địa chất 
cơn g trình, địa chât m ôi trường cho v iệc xây d ự n g và 
thực hiện các q uy hoạch đ ô thị h ư ớ n g tới phát triển 
bền vữ n g.

về

địa chất môi trường vùng đô thị Hà Nội
Hà N ội là thành p h ố có diện tích lớn nhất Việt 
N am (3.328,9km 2), đ ứ n g thứ nhì v ề dân s ố (năm 2013 
là 7.212.300 n gư ời) trong 63 đơn v ị tinh và thành p h ố 
trực thuộc trung ương. Q uá trình phát triển của thủ 
đô Hà N ộ i có m ối quan hệ chặt chẽ với các sô n g như 
sôn g H ổng, sô n g Đ u ốn g, sô n g N hu ệ, sô n g Tô Lịch, 
và các h ổ n hư hồ H oàn Kiếm, H ổ Tây, hổ Bảy Mầu, 
v .v ... Q u y hoạch phát triển thủ đ ô dựa vào h ổ đã 
được thực hiện từ thời Pháp thuộc và dựa vào cả

sô n g và h ổ đ ư ợc thực h iện từ năm 1960. N h ữ n g 
th ôn g tin v ề đ iểu tra địa chất đ ô thị ở Hà N ộ i đã 
đ ư ợ c thu thập và đánh giá gổm : địa hình (độ dốc, 
m ặt chiếu), địa đ ộ n g lực (nâng lên /sụ t lún, k hoản g 
cách đ ến đ ứ t gãy), địa kỹ thuật, n ư ớ c ngầm (m ực 
n ư ớc ngầm , khả n ăng ăn m òn của n ư ớc n gầm , khai

thác nước n gẩm quá m ức), các tai biến địa châ't 
(đ ộn g đât, xói lở bờ sông, các đoạn đ ê yếu, đặc đ iếm 
sụ t lú n m ặt đất, đặc đ iểm n gập lụt, v .v ...) . D ựa vào 
các tiêu chí n ói trên, thủ đ ô Hà N ộ i có th ể đ ược phân 
thành năm v ù n g vớ i khả năng p hát triển các cơn g 
trình cao tầng khác nhau gồm : 2) V ù n g rất thuận lợi 
bao gốm phẩn lớn d iện tích h u yện Đ ô n g A nh ở phía 
bắc sơ n g H ồ n g và hai quận Bắc Từ Liêm và N am Từ 
Liêm; 2) V ùn g thuận lợi phân b ố chủ yếu ở m ột s ố 
khu v ự c hai quận Bắc Từ Liêm và N am Từ Liêm và 
m ột s ố dải d ọc sô n g H ổn g và sôn g Đ u ốn g, m ột phẩn 
d iện tích của các h u yện Đ ôn g A nh, Gia Lâm và 
Thanh Trì; 3) V ùn g thuận lợi trung bình phân b ố 
d ư ớ i dạng các thấu kính, có m ặt ở tât cả các quận, 
h u yện của thành phố, đặc b iệt là Sóc San, Thanh Trì 
và Từ Liêm; 4) V ùn g k h ôn g thuận lợ i gổm các khu 
v ự c phân b ổ giữ a h ệ th ốn g đ ê của sô n g H ổn g và 
sô n g Đ uống; 5) V ù n g rât k hôn g thuận lợi tập trung 
chủ yếu ở khu v ự c n ội thành, h u yện Thanh Trì, khu 
v ự c bãi giữa sô n g H ổng.

Q trình đ ơ thị hóa nhanh ờ H à N ội đã gây ra 
m ột s ố vấn đ ể n hư gia tăng tải trọng tĩnh và tải trọng 
đ ộ n g lên m ôi trường địa chất, tốc đ ộ và m ức đ ộ khai 
thác tài n gu yên , s ố lư ợn g và loại chất thải vào m ôi 
trường địa chất. V iệc khai thác quá m ức nước dưới 
đâ't làm m ực n ước n gẩm của Hà N ộ i bị hạ thấp theo 
thời gian (đặc biệt là các v ù n g phía nam sô n g H ổn g) 
dân đ ến m ặt đât bị sụ t lún ở vù n g trung tâm và phía 
nam Hà N ội. L ượng rác thải, n ước thải sinh hoạt và

cô n g n gh iệp lớn làm cho m ôi trường nước mặt của 
các sô n g n hư sô n g Kim N gư u , sô n g Tô Lịch, sô n g 
Sét, sôn g Lừ, sô n g Cà Lổ và sô n g Đ áy bị ô nhiễm 
nặng bời chất hữu co và các kim loại nặng. M ột s ố 
bãi rác ờ các khu vự c Gia Lâm và Sóc Sơn bị quá tải 
và trở thành n gu ổn gây ô n h iễm m ôi trường nước 
ngầm , m ôi trường đất và m ôi trường k hôn g khí. Khu 
v ự c Hà N ội có 21 đ iểm trượt đâ't, 2 đ iếm sụ t lún đâ't, 
67 đ iếm xói lở b ờ sơn g, 18 điểm xói m òn b ể mặt và 
10 đ iểm xói m ịn.

</div>
(6)<div class='page_container' data-page=6>

Đ ỊA CHẤT M Ố I TR Ư Ờ N G 393

gian cảnh quan khu vự c hai bên sô n g H ổng. Theo 
Luật Thủ đô năm 2012, quản lý và bảo v ệ m ôi trường 
thù đ ô đ ư ợ c thực hiện theo n g u y ên tắc phát triển 
bển v ữ n g gắn với việc d u y trì các yếu tố tự nhiên, 
văn hóa và lịch sử ở thù đô; bảo đảm tỷ lệ không 
gian xanh theo q u y hoạch. N g h iên cứu v ề Địa châ't 
đ ô thị v ù n g thủ đ ô Hà N ội cần làm sán g tỏ m ối quan 
h ệ giữ a đặc đ iểm m ôi trường địa châ't với quá trình 
đ ơ thị hóa và tăng dân số. Đ ánh giá chi tiết hiện 
trạng tài n g u y ên nước, tài n gu yên đất và các tai biến 
địa châ't; đánh giá m ức đ ộ tốn thương. Q uy h oạch sử 
d ụ n g đâ't hợp lý, bảo v ệ các h ệ sinh thái đất n gập 
nước, đ ặc biệt là hệ th ốn g sôn g hổ, các thảm thực vật 
tự n h iên . Đ ánh giá m ối quan hệ giữa thủ đ ô vớ i các 
v ù n g lân cận, đảm bảo cu ộc sốn g hài hòa với thiên 
n h iên và bảo v ệ m ôi trường. Các giải p háp phát triến 
b ền v ừ n g thủ đ ô dựa vào Địa chất đ ô thị gồm : ĩ) Xây

d ự n g thành p h ố sinh thái bển v ữ n g nhằm bảo tổn 
các h ệ sin h thái đất n gập nước, các h ệ sinh thái đ ô 
thị, đ ổi núi, phát triển các vành đai xanh xu n g quanh 
thành phố; 2) Khai thác k hôn g gian ngẩm ch o các 
m ụ c đ ích xây d ự n g tàu đ iện ngẩm , cửa hàng, chỗ đ ỗ 
xe, v .v ...; 3) N ân g cấ p và phát triển hệ thốn g giao 
th ô n g đ ô thị; h ệ thốn g hạ tầng kỹ thuật đ ô thị của 
thủ đ ô đ ư ợ c xây d ự ng, phát triển đ ổ n g bộ, h iện đại, 
bảo đ ảm định h ư ớ n g lâu dài và kết nối Thủ đ ô với 
các tinh, thành p h ố trực thuộc trung ư ơn g trong 
v ù n g thù đ ô và cả nước; 4) Q uản lý và bảo v ệ m ôi 
trường nước, k hôn g khí, đâ't; khai thác và sử d ụ n g 
b ển v ừ n g tài n g u y ên nước, cải thiện m ôi trường các 
con sô n g bị ô n hiêm . Tìm kiếm và khai thác các 
n g u ổ n tài n g u y ên n ư ớ c ở các v ù n g lân cận, xây d ự n g 
và thự c h iện quan trắc m ôi trường k hơn g khí, m ơi 
trường đất; 5) Giảm thiểu thiệt hại d o tai b iến dựa 
v à o đ á n h giá m ứ c đ ộ tổn thư ơn g và khả năng phục 
h ổi của h ệ th ốn g đ ô thị trước các tai b iến và m ôi 
trư ờn g trong bối cảnh b iến đối khí hậu tồn cầu; 6) 
Q u ản lý châ't thải rắn, phát triển các h ệ thốn g thu 
g o m chất thải, các bãi chôn lấp chất thải bảo v ệ m ôi 
trường, ưu tiên phát triển các ch ư ơn g trình d ù n g lại 
và tái sử d ụ n g châ't thải.

về

Địa chất đô thị thành phố Hồ Chí Minh

Tp H ổ Chí M inh là m ột đ ô thị lớn (diện tích 
2.029k m 2), dân s ố lớn nhất V iệt N am trong s ố 63 đơn 
v ị tinh và thành p h ố trực thuộc trung ư ơ n g (năm

2011 thành p h ố có 7.521.138 n gư ờ i và sẽ tăng lên 
k h o ả n g 10 triệu n g ư ờ i vào năm 2020). Tp H ổ Chí 
M inh th u ộc lưu v ự c h ệ thống sô n g Đ ổ n g N ai - Sài 
G òn, g ổ m các tiểu lưu vự c hạ lưu sô n g Đ ổ n g N ai, 
sô n g Sài Gịn, sơ n g V àm c ỏ . Cao đ ộ m ặt đất của

thành p hô so với m ực nư ớc biến tăng dẩn tử +0,5m 
(vù n g phía tây sơn g Sài Gòn) đến +30m (vù n g Đ ông 
Bắc). D iện tích vù n g đất thấp bị đ e dọa bởi ú ng ngập 
rộng khoảng 120.000ha, có m ạng lưới sôn g rạch 
chằng chịt gồ m 7.880km kênh rạch chính và khoảng 
33.500ha d iện tích m ặt nước. N gập lụt là hiện tượng 
tự nhiên đối với Tp H ổ Chí Minh, nhưng q trình đơ 
thị hóa nhanh và thiếu quy hoạch làm trầm trọng hơn 
tác hại của dạng tai biến này. Dựa vào đ ộ sâu ngập (h) 
và thời gian tiêu thoát nước (t), các điểm ngập lụt ở Tp 
H ổ Chí M inh được chia thành bốn cấp gồm : 1) Không

ngập với h ^ 0,lm ; 2) Ngập nhẹ (0 ,lm < h < 0,15m) và

không tiêu thoát nước hết trong thời gian t < 30 phút 
với diện tích ngập s < 2.000m 2 (nếu có m ột trong ba 
yếu tố lớn hơn là đ iếm ngập vừa); 3) Ngập vừa là vị trí 
nước tụ lại với độ sâu 0,15 ^ h ^ 0,3m và khơng tiêu 
thốt nước hết trong thòi gian 30 ^ t ^ 120 phút với 
d iện tích ngập 2.000m 2 ^ s ^ 4000m 2; 4) Ngập nặng là 
vị trí nước tụ lại với đ ộ sâu h > 0,3 m và khơng tiêu 
thốt nước hết trong thòi gian t > 120 phút với diện 
tích n gập s > 4.000m 2. N g u y ê n nhân gây ú n g n gập là 
d o địa hình thấp, thu ộc v ù n g n gập triều và chịu ảnh

h ư ởng c h ế đ ộ lũ của h ệ thốn g sô n g Đ ổ n g N ai và 
sô n g C ửu Long, d o m ưa và d o q trình đ ơ thị hóa. 
Trong đó, lũ sơ n g và c h ế đ ộ triều vận đ ộ n g ngược 
chiểu nhau, dẫn đ ến triều là trở ngại chính cho việc 
thốt lũ, làm gia tăng n gập lụt. Vì vậy, n gh iên cứu về 
Địa châ't đ ô thị cần phải đặt vấn đ ề kiểm soát triều 
và quy hoạch đ ô thị lên h àng đầu đ ể giảm thiểu 
ngập lụt ch o thành p h ố trong bối cảnh d âng cao mực 
nước biển và biến đ ối khí hậu.

Tài liệu tham khảo

Bélanger J. R. and Moore c . w ., 1999. The use and value of 
u rb a n geology in C anada: A case stu d y in the N ational
Capital Region. Geoscience Canada. 26: 121-129.

C ira D., D a stu r A., Jew ell H., Kilroy A., Lozano N., P h an Thị
Phương H uyển và Wang H. G., 2011. Đánh giá đô thị hóa ở 
Việt Nam. N gân h à n g T h ế giới. 239 tr. Hà Nội.

C ook p. ]., 1999. The role of the e arth sciences in su stain in g ou r
life -s u p p o rt sy s te m . Teachitig Earth Sciences. 2 4 : 17-28.
Eyles N., 1994. E nvironm ental geology of u rb a n areas. Ịo u rn a ỉ

of Geological Association o f Canada. 21: 159-162.

Hathevvay, 2005. Urban geology. In Selley Richard c ., Cocks L. 
Robin, P lim er lan R. (Eds), 2005. E ncyclopedia o f Geology.
Volume 5: 557-563. Elsevier.

</div>


<a href=''>https://w ww.ec.gc.ca</a>