Phát triển văn hóa từ quan điểm của các nhà sáng lập chủ nghĩa mác lênin đến tư tưởng hồ chí minh và quan điểm của đảng cộng sản việt nam trong thời kỳ đổi mới

HỌC QUỐC GIA THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH
TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN
-------------------

TRẦN QUỐC HOÀN

PHÁT TRIỂN VĂN HÓA TỪ QUAN ĐIỂM CỦA
CÁC NHÀ SÁNG LẬP CHỦ NGHĨA MÁC – LÊNIN
ĐẾN TƢ TƢỞNG HỒ CHÍ MINH VÀ QUAN ĐIỂM
CỦA ĐẢNG CỘNG SẢN VIỆT NAM
TRONG THỜI KỲ ĐỔI MỚI

LUẬN ÁN TIẾN SĨ TRIẾT HỌC

THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH – 2017


ĐẠI HỌC QUỐC GIA THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH
TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN
-------------------

TRẦN QUỐC HOÀN

PHÁT TRIỂN VĂN HÓA TỪ QUAN ĐIỂM CỦA
CÁC NHÀ SÁNG LẬP CHỦ NGHĨA MÁC – LÊNIN
ĐẾN TƢ TƢỞNG HỒ CHÍ MINH VÀ QUAN ĐIỂM
CỦA ĐẢNG CỘNG SẢN VIỆT NAM
TRONG THỜI KỲ ĐỔI MỚI
Chuyên ngành: CNDVBC & CNDVLS
Mã số: 62.22.80.05

LUẬN ÁN TIẾN SĨ TRIẾT HỌC
Ngƣời hƣớng dẫn khoa học:
1. PGS,TS. ĐẶNG HỮU TOÀN
2. TS. THÁI THỊ THU HƢƠNG
Phản biện độc lập:
1: PGS,TS. ĐINH NGỌC THẠCH
2: PGS,TS. NGUYỄN THANH
Phản biện:
1: PGS,TS. ĐINH NGỌC THẠCH
2: PGS,TS. LƢƠNG MINH CỪ
3: PGS,TS. NGUYỄN THANH

THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH – 2017


LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là kết quả cơng trình nghiên cứu của tơi dưới sự hướng dẫn
của PGS.TS. Đặng Hữu Toàn và TS. Thái Thị Thu Hương. Những kết luận khoa học
trong luận án chưa từng được cơng bố trong bất kỳ cơng trình nghiên cứu nào.

Tác giả

TRẦN QUỐC HOÀN


MỤC LỤC
Trang
PHẦN MỞ ĐẦU ............................................................................................ 1
Chƣơng 1: QUAN ĐIỂM CỦA CÁC NHÀ SÁNG LẬP CHỦ NGHĨA

MÁC – LÊNIN VỀ VĂN HÓA VÀ PHÁT TRIỂN VĂN HÓA.............. 16
1.1. QUAN ĐIỂM CỦA C.MÁC VÀ PH.ĂNGGHEN VỀ VĂN HÓA VÀ VAI TRÕ
CỦA VĂN HÓA TRONG ĐỜI SỐNG XÃ HỘI.................................................. 16

1.1.1. Quan điểm của C.Mác và Ph.Ăngghen về văn hóa ............................ 16
1.1.2. Quan điểm của C.Mác và Ph.Ăngghen về vai trị của văn hóa trong
đời sống xã hội .............................................................................................. 20
1.2. QUAN ĐIỂM CỦA V.I.LÊNIN VỀ VĂN HÓA VÀ PHÁT TRIỂN VĂN HÓA .....27

1.2.1. Quan điểm của V.I.Lênin về văn hóa vơ sản ...................................... 27
1.2.2. Quan điểm của V.I.Lênin về phát triển văn hóa ................................. 31
1.3. Ý NGHĨA LỊCH SỬ TRONG QUAN ĐIỂM CỦA CÁC NHÀ SÁNG LẬP CHỦ
NGHĨA MÁC – LÊNIN VỀ VĂN HÓA VÀ PHÁT TRIỂN VĂN HÓA ................ 42

1.3.1. Quan điểm về văn hóa và phát triển văn hóa của các nhà sáng lập chủ
nghĩa Mác - Lênin là cơ sở lý luận cho sự phát triển xã hội ......................... 43
1.3.2. Quan điểm về văn hóa và phát triển văn hóa của các nhà sáng lập chủ

nghĩa Mác - Lênin là cơ sở phương pháp luận cho việc xây dựng và phát
triển nền văn hóa mới .................................................................................... 49
1.3.3. Quan điểm về văn hóa và phát triển văn hóa của các nhà sáng lập chủ
nghĩa Mác - Lênin là cơ sở cho việc xây dựng và phát triển con người mới
trong nền văn hóa mới ................................................................................... 53
KẾT LUẬN CHƢƠNG 1 ............................................................................ 60
Chƣơng 2: TƯ TƯỞNG HỒ CHÍ MINH VỀ VĂN HĨA VÀ PHÁT
TRIỂN VĂN HĨA ...................................................................................... 63
2.1. TƢ TƢỞNG HỒ CHÍ MINH VỀ VĂN HĨA ...................................................... 63

2.1.1. Hồ Chí Minh tiếp thu và phát triển quan điểm của các nhà sáng lập
chủ nghĩa Mác – Lênin về văn hóa ............................................................... 63

2.1.2. Tư tưởng Hồ Chí Minh về vị trí của văn hóa.......................................................... 78


2.2. TƢ TƢỞNG HỒ CHÍ MINH VỀ PHÁT TRIỂN VĂN HĨA ......................... 88

2.2.1. Tư tưởng Hồ Chí Minh về mục tiêu phát triển văn hóa ...................... 88
2.2.2. Tư tưởng Hồ Chí Minh về nội dung phát triển văn hóa ..................... 93
2.2.3. Tư tưởng Hồ Chí Minh về phương pháp phát triển văn hóa ............ 122
KẾT LUẬN CHƢƠNG 2 .......................................................................... 130
Chƣơng 3: QUAN ĐIỂM CỦA ĐẢNG CỘNG SẢN VIỆT NAM VỀ
PHÁT TRIỂN VĂN HÓA TRONG THỜI KỲ ĐỔI MỚI .................... 132
3.1. Q TRÌNH HÌNH THÀNH, PHÁT TRIỂN ĐƢỜNG LỐI VĂN HĨA VÀ
QUAN ĐIỂM CỦA ĐẢNG CỘNG SẢN VIỆT NAM VỀ NỘI DUNG PHÁT TRIỂN
VĂN HÓA TRONG THỜI KỲ ĐỔI MỚI ........................................................ 132

3.1.1. Quá trình hình thành và phát triển đường lối văn hóa của Đảng Cộng
sản Việt Nam trên cơ sở kế thừa, vận dụng và phát triển quan điểm Mác –
Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh về phát triển văn hóa ................................... 132
3.1.2. Quan điểm của Đảng Cộng sản Việt Nam về nội dung phát triển văn
hóa trong thời kỳ đổi mới trên cơ sở kế thừa, vận dụng và phát triển quan
điểm Mác – Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh về phát triển văn hóa .............. 149
3.2. QUAN ĐIỂM CỦA ĐẢNG CỘNG SẢN VIỆT NAM VỀ ĐỊNH HƢỚNG PHÁT
TRIỂN VĂN HÓA VỚI TƢ CÁCH NỀN TẢNG TINH THẦN XÃ HỘI TRONG
THỜI KỲ ĐỐI MỚI ...................................................................................... 164

3.2.1. Phát triển văn hóa với với thực hiện chiến lược xây dựng con người
Việt Nam phát triển toàn diện ..................................................................... 164
3.2.2. Phát triển văn hóa với tăng trưởng kinh tế, thực hiện tiến bộ và cơng
bằng xã hội .................................................................................................. 170
3.2.3. Giữ gìn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống Việt Nam với

chủ động hội nhập quốc tế về văn hóa. ....................................................... 177
KẾT LUẬN CHƢƠNG 3 .......................................................................... 186
PHẦN KẾT LUẬN .................................................................................... 189
DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................. 194
CÁC CƠNG TRÌNH KHOA HỌC ĐÃ CÔNG BỐ LIÊN QUAN ĐẾN
ĐỀ TÀI LUẬN ÁN


1

PHẦN MỞ ĐẦU
1. Tính cấp thiết của đề tài
Trong Hội nghị liên chính phủ về các chính sách văn hóa diễn ra tại
Vơnivơ (Italia), năm 1970, nguyên Tổng Giám đốc UNESCO - Fiderico
Mayor đã đưa ra một khái niệm văn hóa mà theo đó, văn hóa là cái vừa
mang tính khái quát, vừa mang tính đặc thù. Khái niệm văn hóa mà Fiderico
Mayor đưa ra đã được cộng đồng quốc tế cơng nhận, đó là: “Văn hóa bao
gồm tất cả những gì làm cho dân tộc này khác với dân tộc khác, từ những
sản phẩm tinh vi hiện đại nhất cho đến tín ngưỡng, phong tục, tập quán, lối
sống và lao động”[101, tr.798].
Theo khái niệm hay định nghĩa đó thì văn hóa Việt Nam là bao gồm tất
cả những giá trị vật chất và tinh thần, là sự thể hiện tư duy sáng tạo, sáng tác,
phát minh, là ý thức về ngơn ngữ, về lịch sử, về kinh tế, chính trị, xã hội và về
đạo đức, thẩm mỹ của người Việt Nam. Nền văn hóa Việt Nam hơm nay là
thành quả của hàng ngàn năm lao động sáng tạo và đấu tranh kiên cường
trong công cuộc dựng nước và giữ nước của cộng đồng các dân tộc Việt Nam.
Bằng lao động sáng tạo, bằng ý chí đấu tranh kiên cường, bất khuất, dân tộc
Việt Nam đã xây đắp nên một nền văn hóa kết tinh sức mạnh và in đậm dấu
ấn bản sắc dân tộc, chứng minh hùng hồn cho sức sống mãnh liệt và sự
trường tồn của cộng đồng các dân tộc Việt Nam. Nền văn hóa ấy cịn là kết

quả của sự giao lưu và tiếp thu tinh hoa văn hóa của nhiều nền văn minh nhân
loại trên con đường khơng ngừng tự hồn thiện và phát triển của nó.
Trong cơng cuộc đổi mới đất nước theo định hướng xã hội chủ nghĩa,
khi Đảng Cộng sản Việt Nam xác định lấy chủ nghĩa Mác - Lênin làm nền
tảng tư tưởng và kim chỉ nam cho mọi hành động của Đảng, văn hóa mácxít
mà cốt lõi, nền tảng là quan điểm văn hóa của các nhà sáng lập chủ nghĩa


2

Mác - Lênin đã trở thành một trong những cội nguồn văn hóa chủ đạo trong
nền văn hóa Việt Nam hơm nay. Đóng góp quan trọng nhất của văn hóa
mácxít nói chung, quan điểm văn hóa của các nhà sáng lập chủ nghĩa Mác Lênin nói riêng là góp phần xây dựng phương pháp tư duy khoa học về thế
giới, về lịch sử, về lẽ sống con người, làm cho văn hóa Việt Nam mang tính
hiện đại và giữ vững định hướng xã hội chủ nghĩa trong quá trình phát triển
của mình. Nghị quyết “Xây dựng và phát triển nền văn hóa Việt Nam tiên
tiến, đậm đà bản sắc dân tộc” mà Hội nghị Trung ương năm khóa VIII đưa ra
đến nay vẫn là Nghị quyết có ý nghĩa chiến lược, chỉ đạo quá trình xây dựng
và phát triển sự nghiệp văn hóa ở nước ta, cần được kế thừa, bổ sung và phát
huy trong thời kỳ mới. Với quan điểm đó, Đảng ta đã xác định: “Phương
hướng chung của sự nghiệp văn hoá nước ta là phát huy chủ nghĩa yêu nước
và truyền thống đại đoàn kết dân tộc, ý thức độc lập tự chủ, tự cường, xây
dựng và bảo vệ tổ quốc xã hội chủ nghĩa, xây dựng và phát triển nền văn hoá
Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc, tiếp thu tinh hoa văn hố nhân
loại, làm cho văn hố thấm sâu vào tồn bộ đời sống và hoạt động xã hội, vào
từng người, từng gia đình, từng tập thể và cộng đồng, từng địa bàn dân cư, tạo
ra trên đất nước ta đời sống tinh thần cao đẹp, trình độ dân trí cao, khoa học
phát triển, phục vụ đắc lực sự nghiệp công nghiệp hố, hiện đại hố vì mục
tiêu dân giàu, nước mạnh, xã hội công bằng, văn minh, tiến bước vững chắc
lên chủ nghĩa xã hội”[15, tr.54-55]. Cương lĩnh xây dựng đất nước trong thời

kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội (Bổ sung, phát triển năm 2011) được Đại hội
XI của Đảng thông qua đã xác định: “Xây dựng nền văn hóa Việt Nam tiên
tiến, đậm đà bản sắc dân tộc, phát triển toàn diện, thống nhất trong đa dạng,
thấm nhuần sâu sắc tinh thần nhân văn, dân chủ, tiến bộ; làm cho văn hóa gắn
kết chặt chẽ và thấm sâu vào toàn bộ đời sống xã hội, trở thành nền tảng tinh
thần vững chắc, sức mạnh nội sinh quan trọng của phát triển”[17, tr.75-76].


3

Với quan điểm “phát triển văn hóa vì sự hồn thiện nhân cách con người
và xây dựng con người để phát triển văn hóa”, tại Hội nghị Trung ương chín
khóa XI, Đảng ta một lần nữa khẳng định: “Trong xây dựng văn hóa, trọng
tâm là chăm lo xây dựng con người có nhân cách, lối sống tốt đẹp, với các
đặc tính cơ bản: u nước, nhân ái, nghĩa tình, trung thực, đồn kết, cần cù,
sáng tạo”[18, tr.48-49]. Do vậy, có thể nói, xây dựng và phát triển nền văn
hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc, “phát triển toàn diện, hướng
đến chân - thiện - mỹ, thấm nhuần tinh thần dân tộc, nhân văn, dân chủ và
khoa học; xây dựng văn hóa thực sự trở thành nền tảng tinh thần vững chắc
của xã hội; xây dựng con người Việt Nam phát triển toàn diện... Làm cho giá
trị văn hóa thấm sâu vào mọi lĩnh vực, mọi mặt hoạt động, mọi quan hệ xã
hội, thành sức mạnh nội sinh quan trọng của phát triển bền vững”[19,
tr.28,29], mà Đảng ta đã khẳng định tại Đại hội XII của Đảng, khơng thể
thiếu đóng góp quan trọng của văn hóa mácxít nói chung, quan điểm về văn
hóa và phát triển văn hóa của các nhà sáng lập chủ nghĩa Mác – Lênin, tư
tưởng Hồ Chí Minh và Đảng Cộng sản Việt Nam nói riêng. Qua đó, khẳng
định việc nghiên cứu văn hóa và phát triển văn hóa từ quan điểm của các nhà
sáng lập chủ nghĩa Mác – Lênin đến tư tưởng Hồ Chí Minh và quan điểm của
Đảng Cộng sản Việt Nam nhằm cung cấp những luận cứ khoa học cho Đảng
Cộng sản Việt Nam hoạch định, định hướng xây dựng và phát triển nền văn

hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc với tư cách nền tảng tinh thần
của xã hội, cần được coi là việc làm vừa có ý nghĩa lý luận bức thiết, vừa có ý
nghĩa thực tiễn thiết thực. Đó là lý do mà tác giả chọn vấn đề “Phát triển văn
hóa từ quan điểm của các nhà sáng lập chủ nghĩa Mác – Lênin đến tư
tưởng Hồ Chí Minh và quan điểm của Đảng Cộng sản Việt Nam trong thời
kỳ đổi mới” làm đề tài luận án tiến sỹ.


4

2. Tổng quan tình hình nghiên cứu đề tài
Từ năm 70 của thế kỷ XX, ở Liên Xô trước đây, các nhà lý luận mácxít
đã có nhiều cơng trình chun khảo liên quan đến vấn đề về quan điểm của
các nhà sáng lập chủ nghĩa Mác – Lênin về văn hóa và phát triển văn hóa
như: Bale A.E, “Tính kế thừa trong phát triển văn hóa”, Mátxcơva, 1969;
Migơlatep A.A, “Triết học văn hóa”, Mátxcơva, 1975; Acnơnđốp A.I (chủ
biên), “Cơ sở lý luận văn hóa Mác – Lênin”, Mátxcơva, 1976; Actanốpxki,
Lêningrát, “Một số vấn đề lý luận văn hóa”, Mátxcơva, 1977; v.v… Những
cơng trình này có nhiều luận điểm khoa học có giá trị có thể tiếp tục kế thừa,
song cũng có nhiều luận điểm và kết luận địi hỏi phải được bổ sung cho phù
hợp với thực tiễn cuộc sống hiện nay.
Đối với Đảng Cộng sản Việt Nam đã nhiều lần nói đến và khẳng định
quan điểm về văn hóa và phát triển văn hóa của các nhà sáng lập chủ nghĩa
Mác – Lênin, của Chủ tịch Hồ Chí Minh và của Đảng Cộng sản Việt Nam
trong các văn kiện đại hội của Đảng và các văn kiện hội nghị Ban Chấp
hành Trung ương Đảng mà lần đầu tiên, cách đây trịn 70 năm, trong “Đề
cương văn hóa Việt Nam” do cố Tổng Bí thư Trường Chinh khởi thảo và
được thông qua tại Hội nghị Ban Thường vụ Đảng Cộng sản Đông Dương
(tiền thân của Đảng Cộng sản Việt Nam) diễn ra từ ngày 25 đến ngày 28
tháng 2 năm 1943, ở Võng La, Đông Anh, Hà Nội. Trong báo cáo “Chủ

nghĩa Mác và vấn đề văn hóa Việt Nam” đọc tại Hội nghị này, cố Tổng Bí
thư Trường Chinh đã nói rõ quan điểm, chủ trương của Đảng ta là vận dụng
một cách tồn diện và có hệ thống quan điểm của chủ nghĩa Mác - Lênin về
văn hóa và phát triển văn hóa vào thực tiễn xây dựng và phát triển nền văn
hóa mới Việt Nam. Quan điểm và chủ trương này của Đảng ta, đã nhiều lần
nhắc lại trong các văn kiện mà gần nhất là Nghị quyết Trung ương chín khóa
XI và Văn kiện Đại hội XII của Đảng Cộng sản Việt Nam.


5

Trong công cuộc xây dựng xã hội mới vấn đề trên đã thu hút sự quan
tâm, tập trung nghiên cứu của giới nghiên cứu lý luận nước ta, nhất là từ khi
chúng ta tiến hành công cuộc đổi mới đất nước theo định hướng xã hội chủ
nghĩa, và khi Đảng ta khẳng định chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí
Minh là nền tảng tư tưởng, kim chỉ nam cho mọi hành động trong công cuộc
đổi mới, trong quá trình xây dựng và phát triển nền văn hóa Việt Nam tiên
tiến, đậm đà bản sắc dân tộc. Mặc dù chưa có một cơng trình nghiên cứu
chun sâu nào về vấn đề này, nhưng từ những góc độ khác nhau và theo
những mục đích khác nhau, nhiều nhà nghiên cứu, học giả trong giới nghiên
cứu lý luận nước ta đã đề cập đến khía cạnh này hay khía cạnh khác về quan
điểm về văn hóa và phát triển văn hóa của các nhà sáng lập chủ nghĩa Mác –
Lênin, của Chủ tịch Hồ Chí Minh và của Đảng Cộng sản Việt Nam trong
thời kỳ đổi mới. Trong số các công trình đó, chúng ta có thể kể đến một số
cơng trình của các tác giả sau đây:
Thứ nhất, các cơng trình khoa học liên quan đến quan điểm của các
nhà sáng lập chủ nghĩa Mác – Lênin về văn hóa và phát triển văn hóa
“Tìm hiểu về văn hóa văn minh”, tác giả Hồ Sĩ Quý (1999), Nhà xuất
bản Chính trị quốc gia, Hà Nội. Trong phần I của công trình này, “Văn hóa
và tính đa nghĩa của khái niệm văn hóa”, tác giả đã dành một tiết (tiết 6), để

nói về quan điểm của C.Mác và Ph.Ăngghen về vai trị của văn hóa.
“Quan điểm của chủ nghĩa Mác - Lênin về văn hóa”, tác giả Phạm Duy
Đức (2001) chủ biên, Nhà xuất bản Chính trị quốc gia, Hà Nội. Đây là cơng
trình tập hợp nhiều bài viết của nhiều nhà nghiên cứu nước ta trong đó có
một số bài viết trực tiếp đề cập đến quan điểm của C.Mác, Ph.Ăngghen và
V.I.Lênin về văn hóa.
“Chủ nghĩa Mác- Lênin và cơng cuộc đổi mới ở Việt nam”, tác giả
Đặng Hữu Toàn (2002), Nhà xuất bản Chính trị quốc gia, Hà Nội. Trong


6

phần V của cơng trình này, tác giả đã dành một tiết để trình bày vắn tắt về
quan điểm của các nhà sáng lập chủ nghĩa Mác - Lênin về văn hóa và vai trị
của văn hóa trong cơng cuộc xây dựng xã hội mới.
“Tư tưởng của V.I.Lênin về xây dựng nền văn hóa xã hội chủ nghĩa và
sự vận dụng của Đảng Cộng sản Việt Nam trong sự nghiệp cơng nghiệp
hóa, hiện đại hóa đất nước”, luận án tiến sĩ triết học của tác giả Thái Thị
Thu Hương (2004), bảo vệ tại Trường Đại học Khoa học xã hội & nhân văn,
Đại học Quốc gia thành phố Hồ Chí Minh. Luận án đã dành một chương
phân tích và luận giải khá rõ về quan niệm của V.I.Lênin về văn hóa và vai
trị của văn hóa trong cơng cuộc xây dựng xã hội mới.
“Văn hóa Việt Nam trên con đường đổi mới - những thời cơ và thách
thức”, tác giả Trần Văn Bính (2010), Nhà xuất bản Khoa học xã hội, Hà
Nội. Trong phần I của cơng trình này, “Vấn đề văn hóa trong di sản lý
luận kinh điển”, tác giả đã đề cập đến cách tiếp cận quan điểm của chủ
nghĩa Mác - Lênin về văn hóa; quan điểm của C.Mác về con người và sự
nghiệp xây dựng, phát triển nền văn hóa Việt Nam hiện nay; chính sách
văn hóa của V.I.Lênin và sự nghiệp đổi mới nhận thức về chủ nghĩa xã
hội hiện nay.

Ngồi ra, cịn có thể kể đến một số bài viết của các tác giả như: Lê
Thanh Sinh (1998), “V.I.Lênin nói về vai trị của văn hóa trong cơng cuộc
xây dựng xã hội mới”, đăng trong cơng trình,“Văn hóa và phát triển ở thành
phố Hồ Chí Minh”, do Nguyễn Thế Nghĩa và Lê Hồng Liêm đồng chủ biên,
Nhà xuất bản Sở Văn hóa – Thơng tin, Thành phố Hồ Chí Minh; Trần Thị
Minh (2010), “Quan điểm của V.I.Lênin về vai trị của văn hóa và phát triển
văn hóa trong thời kỳ q độ”, Tạp chí Triết học, số 4 - 2010; v.v…
Như vậy, có thể nói, các cơng trình, bài viết trên đã ít nhiều bàn về
quan điểm của các nhà sáng lập chủ nghĩa Mác – Lênin về văn hóa và phát


7

triển văn hóa trên một phương diện nào đó và từ những cách tiếp cận khác
nhau. Tuy nhiên, các công trình, bài viết trên chưa đề cập đến những giá trị
lịch sử được rút ra từ việc nghiên cứu những quan điểm của các nhà sáng lập
chủ nghĩa Mác – Lênin về văn hóa và phát triển văn hóa. Vì vậy, việc tìm
hiểu, nghiên cứu những quan điểm về văn hóa và phát triển văn hóa của các
nhà sáng lập chủ nghĩa Mác – Lênin, nhất là về những giá trị lịch sử, vẫn
cần phải được tiếp tục để có được cái nhìn tồn diện và sâu sắc hơn.
Thứ hai, các cơng trình khoa học liên quan đến tư tưởng Hồ Chí
Minh về văn hóa và phát triển văn hóa
“Tư tưởng Hồ Chí Minh về phát triển văn hóa và con người”, tác giả
Đặng Xuân Kỳ (2005) chủ biên, Nhà xuất bản Chính trị quốc gia, Hà Nội.
Cơng trình gồm ba phần: phần thứ nhất, tư tưởng về văn hóa và con người
trong lịch sử và sự kế thừa của Hồ Chí Minh; phần thứ hai, tư tưởng Hồ Chí
Minh về văn hóa và con người; phần thứ ba, vận dụng tư tưởng Hồ Chí
Minh về văn hóa và con người vào việc phát triển văn hóa và xây dựng con
người Việt Nam hiện nay. Nội dung cuốn sách được kết cấu một cách logic,
chặt chẽ, mạch lạc, công phu đã làm nổi bật sâu sắc tầm nhìn xa trơng rộng

trong tư tưởng Hồ Chí Minh về phát triển văn hóa và con người Việt Nam.
Trên cơ sở những tư tưởng chỉ đạo đó, tác giả đã đề xuất những kiến nghị về
xây dựng, phát triển văn hóa và con người Việt Nam trong thời kỳ cơng
nghiệp hóa, hiện đại hóa.
“Bác Hồ với nhân sĩ, trí thức”, tác giả Trần Đương (2005), Nhà xuất
bản Thông tấn, Hà Nội. Đây là cơng trình được tác giả chắt lọc từ nhiều
nguồn tư liệu, sách báo, lời kể của các nhân chứng, hệ thống hóa thành
những bài viết xung quanh mối quan hệ và ảnh hưởng của lãnh tụ Nguyễn
Ái Quốc – Hồ Chí Minh đối với các nhân sĩ, trí thức Việt Nam giai đoạn đất
nước mới giành được độc lập.


8

“Văn hóa và con người Việt Nam trong tiến trình cơng nghiệp hóa, hiện đại
hóa theo tư tưởng Hồ Chí Minh”, tác giả Hồng Chí Bảo (2006), Nhà xuất bản
Chính trị quốc gia, Hà Nội. Tác giả đã dành một chương (chương II, phát triển
văn hóa và xây dựng con người Việt Nam theo tư tưởng Hồ Chí Minh), để nói về
những nguyên tắc chỉ đạo việc vận dụng tư tưởng Hồ Chí Minh về văn hóa và con
người vào chiến lược phát triển văn hóa và xây dựng con người Việt Nam hiện
nay; xây dựng và phát triển nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân
tộc dưới ánh sáng tư tưởng Hồ Chí Minh; xây dựng con người Việt Nam theo
chiến lược “trồng người” của Hồ Chí Minh.
“Văn hóa và triết lý phát triển trong tư tưởng Hồ Chí Minh”, tập thể
tác giả Đinh Xuân Lâm và Bùi Đình Phong (2008), Nhà xuất bản Chính trị
quốc gia, Hà Nội. Đây là cơng trình tập hợp các bài viết của các giả liên
quan đến nội dung tư tưởng Hồ Chí Minh về văn hóa và triết lý phát triển
trong tư tưởng Hồ Chí Minh.
“Văn hóa Việt Nam trên con đường đổi mới – những thời cơ và thách
thức”, tác giả Trần Văn Bính (2010), Nhà xuất bản Khoa học xã hội, Hà Nội.

Tác giả đã đề cập đến tư tưởng Hồ Chí Minh về văn hóa, con người và sự nghiệp
xây dựng, phát triển nền văn hóa Việt Nam hiện nay.
“Tư tưởng Hồ Chí Minh về giáo dục và đào tạo”, tập thể tác giả Phạm
Ngọc Anh và Nguyễn Thị Kim Dung (2011), đồng chủ biên, Nhà xuất bản Lao
động – Xã hội, Hà Nội. Đây là cơng trình tập hợp nhiều bài viết của các học giả,
nhà nghiên cứu về nội dung liên quan đến tư tưởng Hồ Chí Minh về vai trị, mục
đích, phương pháp giáo dục...
“Tư tưởng Hồ Chí Minh và Đảng cộng sản Việt Nam về xây dựng con
người mới, văn hóa mới”, tác giả Nguyễn Trung Thu (2013), Nhà xuất bản
Chính trị quốc gia, Hà Nội. Đây là cơng trình tập hợp các bài viết của chính tác
giả đã được cơng bố trên các báo, tạp chí, hội thảo,…về chủ đề Hồ Chí Minh với
văn hóa – văn hóa Hồ Chí Minh.


9

Ngồi ra, cịn có thể kể đến một số cơng trình, bài viết của các tác giả
có đề cập ít nhiều đến tư tưởng Hồ Chí Minh về văn hóa và phát triển văn
hóa như: “Văn hóa và đổi mới”, tác giả Cố Thủ tướng Phạm Văn Đồng
(1994), Nhà xuất bản Chính trị quốc gia, Hà Nội; “Văn hóa xã hội chủ
nghĩa”, tập thể tác giả Khoa Văn hóa xã hội chủ nghĩa, Học viện Chính trị
quốc gia Hồ Chí Minh (1995), Nhà xuất bản Chính trị quốc gia, Hà Nội;
“Vấn đề văn hóa và phát triển”, tác giả Hồng Trinh (1996), Nhà xuất bản
Chính trị quốc gia, Hà Nội; “Tìm hiểu về văn hóa, văn minh”, tác giả Hồ Sĩ
Quý (1999), Nhà xuất bản Chính trị quốc gia, Hà Nội;“Văn hóa- mục tiêu và
động lực của sự phát triển xã hội”, tác giả Trần Bạch Đằng (2000), Nhà xuất
bản Thành phố Hồ Chí Minh; “Bản sắc dân tộc và hiện đại hóa trong văn
hóa”, tác giả Hồng Trinh (2000), Nhà xuất bản Chính trị quốc gia, Hà Nội;
Giáo trình “Lý luận văn hóa và đường lối văn hóa của Đảng”, tập thể tác giả
Khoa Văn hóa xã hội chủ nghĩa, Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh

(2000), Nhà xuất bản Chính trị quốc gia, Hà Nội; “Vai trị của văn hóa trong
đời sống xã hội”, tác giả Trịnh Đình Bảy (2001), Nhà xuất bản Chính trị quốc
gia, Hà Nội; “Văn hóa và phát triển”, tác giả Đỗ Huy (2005), Nhà xuất bản
Chính trị quốc gia, Hà Nội; “Văn hóa mục tiêu và động lực của sự phát
triển”, tác giả Nguyễn Văn Huyên (2006), Nhà xuất bản Chính trị quốc gia,
Hà Nội; “Văn hóa và phát triển trong bối cảnh tồn cầu hóa”, tác giả
Nguyễn Văn Dân (2006), Nhà xuất bản Khoa học xã hội, Hà Nội; “Văn hóa
và triết lý phát triển văn hóa trong tư tưởng Hồ Chí Minh”, tập thể tác giả
Đinh Xuân Lâm và Bùi Đình Phong (2007), Nhà xuất bản Chính trị quốc gia,
Hà Nội; “Quan điểm của chủ nghĩa Mác – Lênin về văn hóa”, tác giả Phạm
Duy Đức (2008) chủ biên, Nhà xuất bản Chính trị quốc gia, Hà Nội; “Một số
chuyên đề văn hóa và phát triển”, tác giả Giang Thị Huyền (2011) chủ biên,
Nhà xuất bản Chính trị hành chính, Hà Nội; v.v…


10

Như vậy, các cơng trình, bài viết trên đã ít nhiều bàn về tư tưởng Hồ
Chí Minh về văn hóa và phát triển văn hóa trên các phương diện khác nhau.
Tuy nhiên, các cơng trình, bài viết trên chưa đề cập nhiều đến việc Hồ Chí
Minh tiếp thu, phát triển các quan điểm của các nhà sáng lập chủ nghĩa MácLênin về văn hóa và phát triển văn hóa. Vì vậy, việc tìm hiểu, nghiên cứu tư
tưởng Hồ Chí Minh về văn hóa và phát triển văn hóa, nhất là về việc tiếp
thu, phát triển các quan điểm của các nhà sáng lập chủ nghĩa Mác- Lênin về
văn hóa và phát triển văn hóa của Hồ Chí Minh, vẫn cần phải được tiếp tục
để có được cái nhìn đầy đủ hơn.

Thứ 3, các cơng trình khoa học liên quan đến quan điểm của
Đảng Cộng sản Việt Nam về phát triển văn hóa trong cơng cuộc đổi
mới đất nước
“Tư tưởng của V.I.Lênin về xây dựng nền văn hóa xã hội chủ nghĩa và

sự vận dụng của Đảng Cộng sản Việt Nam trong sự nghiệp cơng nghiệp
hóa, hiện đại họa đất nước”, luận án tiến sĩ triết học của tác giả Thái Thị
Thu Hương (2004), bảo vệ tại Trường Đại học Khoa học xã hội & nhân văn,
Đại học Quốc gia thành phố Hồ Chí Minh. Luận án đã dành một chương
phân tích và luận giải khá rõ về sự vận dụng tư tưởng của V.I.Lênin về văn
hóa xã hội chủ nghĩa trong sự nghiệp cơng nghiệp hóa, hiện đại hóa đất
nước của Đảng Cộng sản Việt Nam.
“Văn hóa và con người Việt Nam trong tiến trình cơng nghiệp hóa,
hiện đại hóa theo tư tưởng Hồ Chí Minh”, tác giả Hồng Chí Bảo (2006),
Nhà xuất bản Chính trị quốc gia, Hà Nội. Tác giả đã dành một chương để
nói về quan điểm của Đảng Cộng sản Việt Nam về xây dựng và phát triển
nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc.
“Văn hóa Việt Nam trên con đường đổi mới – những thời cơ và thách
thức”, tác giả Trần Văn Bính (2010), Nhà xuất bản Khoa học xã hội, Hà


11

Nội. Tác giả đã đề cập đến quan điểm của Đảng Cộng sản Việt Nam về con
người và sự nghiệp xây dựng, phát triển nền văn hóa Việt Nam hiện nay.
“Phát triển văn hóa Việt Nam giai đoạn 2011 – 2020 – Những vấn đề
phương pháp luận”, tác giả Phạm Duy Đức (2010) chủ biên, Nhà xuất bản
Chính trị quốc gia, Hà Nội. Đây là cơng trình tập hợp nhiều bài viết của các
học giả, nhà nghiên cứu xoay quanh vấn đề “Phát triển văn hóa Việt Nam
giai đoạn 2011 – 2020” trên cơ sở tổng kết thực tiễn 25 năm xây dựng và
phát triển nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc, qua đó
nhằm phân tích, đánh giá thực trạng văn hóa Việt Nam và thực trạng lãnh
đạo, quản lý văn hóa của Đảng và Nhà nước…
“Tư tưởng Hồ Chí Minh và Đảng Cộng sản Việt Nam về xây dựng
con người mới, văn hóa mới”, tác giả Nguyễn Trung Thu (2013), Nhà xuất

bản Chính trị quốc gia, Hà Nội. Đây là cơng trình tập hợp các bài viết của
chính tác giả đã được cơng bố trên các báo, tạp chí, hội thảo,…về chủ đề
xây dựng con người mới, văn hóa mới theo quan điểm của Đảng cộng sản
Việt Nam.
“Vấn đề phát triển văn hóa - Qua Văn kiện Đại hội Đảng lần thứ
XI”, tập thể tác giả Đỗ Ngọc Anh và Đỗ Thị Minh Thúy (2013) đồng chủ
biên, Nhà xuất bản Văn hóa thơng tin và Viện Văn hóa. Đây là cơng trình
tập hợp nhiều bài viết của các học giả, nhà nghiên cứu xoay quanh vấn đề
lý luận về phát triển văn hóa; vấn đề xây dựng nền văn hóa tiên tiến, đậm
đà bản sắc dân tộc trong bối cảnh hiện nay; vấn đề phát triển văn hóa trở
thành nền tảng tinh thần, sức mạnh nội sinh của phát triển đấ nước; vấn
đề phát triển văn hóa tồn diện, thống nhất trong đa dạng; vấn đề xây
dựng văn hóa và phát triển con người Việt Nam…
Ngồi ra, cịn có thể kể đến một số cơng trình, bài viết ít nhiều có liên
quan như sau: “Văn hóa trong q trình đơ thị hóa ở nước ta hiện nay”,
tác giả Trần Văn Bính (1998), Nhà xuất bản Chính trị quốc gia, Hà Nội;


12

“Xây dựng và phát triển nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc
dân tộc”, tác giả Nguyễn Khoa Điềm (2002), Nhà xuất bản Chính trị quốc
gia, Hà Nội; “Về phát triển văn hóa và xây dựng con người thời kỳ cơng
nghiệp hóa, hiện đại hóa”, tác giả Nguyễn Khoa Điềm (2003), Nhà xuất
bản Chính trị quốc gia, Hà Nội; “Những thách thức của văn hóa Việt Nam
trong quá trình hội nhập kinh tế quốc tế”, tác giả Phạm Duy Đức (2006)
chủ biên, Nhà xuất bản Văn hóa thơng tin và Viện Văn hóa, Hà Nội; “Sự
biến đổi các giá trị văn hóa trong bối cảnh xây dựng nền kinh tế thị trường
ở Việt Nam”, tác giả Nguyễn Duy Bắc (2008), Nhà xuất bản Từ điển bách
khoa và Viện Văn hóa, Hà Nội; “Văn hóa và con người việt Nam trong đổi

mới và hội nhập quốc tế”, tác giả Hồng Chí Bảo (2010), Nhà xuất bản
Chính trị quốc gia, Hà Nội; “Thành tựu trong xây dựng và phát triển văn
hóa Việt Nam 25 năm đổi mới ( 1986 – 2010)”, tác giả Phạm Duy Đức
(2010) chủ biên, Nhà xuất bản Chính trị quốc gia, Hà Nội; “Văn hóa Việt
Nam trong bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế”, tác giả Nguyễn Chí Bền
(2010), Nhà xuất bản Chính trị quốc gia, Hà Nội; “Một số vấn đề lý luận và
thực tiễn xây dựng, phát triển văn hóa Việt Nam”, tác giả Nguyễn Thị
Hương (2011) chủ biên, Nhà xuất bản Chính trị quốc gia, Hà Nội; v.v…
Các cơng trình, bài viết trên đã ít nhiều bàn đến quan điểm của Đảng
Cộng sản Việt Nam về xây dựng và phát triển nền văn hóa Việt Nam tiên
tiến, đậm đà bản sắc dân tộc cũng như việc xây dựng con người Việt Nam
trong thời kỳ đổi mới trên các phương diện và cách tiếp cận khác nhau. Tuy
nhiên, việc tìm hiểu, nghiên cứu quan điểm của Đảng Cộng sản Việt Nam
xây dựng và phát triển nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân
tộc với tư cách nền tảng tinh thần của xã hội trong giai đoạn hiện nay vẫn
cần phải được tiếp tục nghiên cứu nhằm tìm ra những định hướng giải pháp
phù hợp.


13

3. Mục đích và nhiệm vụ của luận án
3.1. Mục đích nghiên cứu của luận án
Phân tích và làm sáng tỏ nội dung văn hóa và phát triển văn hóa từ
quan điểm của các nhà sáng lập chủ nghĩa Mác – Lênin đến tư tưởng Hồ Chí
Minh và quan điểm của Đảng Cộng sản Việt Nam trong thời kỳ đổi mới. Từ
đó, khẳng định cơ sở lý luận cho Đảng Cộng sản Việt Nam trong việc hoạch
định, định hướng xây dựng và phát triển nền văn hóa Việt Nam tiên tiến,
đậm đà bản sắc dân tộc với tư cách nền tảng tinh thần của xã hội.
3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu của luận án

Để đạt được mục đích nêu trên, luận án tập trung giải quyết ba nhiệm
vụ chủ yếu sau đây:
Thứ nhất, trình bày và phân tích quan điểm của các nhà sáng lập chủ
nghĩa Mác – Lênin về văn hóa và phát triển văn hóa.
Thứ hai, trình bày và phân tích nội dung tư tưởng Hồ Chí Minh về văn
hóa và phát triển văn hóa.
Thứ ba, trình bày và phân tích quan điểm của Đảng Cộng sản Việt Nam
về phát triển văn hóa trong thời kỳ đổi mới.
4. Cơ sở lý luận và phƣơng pháp nghiên cứu của luận án
4.1. Cơ sở lý luận của luận án
Luận án được thực hiện trên cơ sở lý luận, phương pháp luận của chủ
nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh và quan điểm của Đảng Cộng sản
Việt Nam về văn hóa và phát triển văn hóa.
Luận án dựa trên chính di sản lý luận của các nhà sáng lập chủ nghĩa
Mác – Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh và các văn kiện của Đảng Cộng sản
Việt Nam, đồng thời kế thừa có chọn lọc những cơng trình nghiên cứu có
liên quan đến đề tài của các tác giả đi trước.


14

4.2. Phương pháp nghiên cứu của luận án
Để nghiên cứu và trình bày kết quả nghiên cứu, tác giả sử dụng các
phương pháp như phân tích và tổng hợp, logic và lịch sử, khái quát hóa và
đặc biệt là phương pháp phân tích văn bản.
5. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu của luận án
5.1. Đối tượng nghiên cứu
Đối tượng nghiên cứu của luận án là quan điểm của các nhà sáng lập
chủ nghĩa Mác – Lênin về văn hóa và phát triển văn hóa, tư tưởng Hồ Chí
Minh về văn hóa và phát triển văn hóa và quan điểm của Đảng Cộng sản

Việt Nam về phát triển văn hóa trong thời kỳ đổi mới.
5.2. Phạm vi nghiên cứu
Phạm vi nghiên cứu của luận án là các di sản lý luận của các nhà sáng
lập chủ nghĩa Mác – Lênin, Hồ Chí Minh và các văn kiện, tài liệu của Đảng
Cộng sản Việt Nam.
6. Đóng góp mới và ý nghĩa khoa học, thực tiễn của luận án
6.1. Đóng góp mới của luận án
Thứ nhất, luận án khẳng định ý nghĩa lịch sử trong quan điểm của các
nhà sáng lập chủ nghĩa Mác – Lênin về văn hóa và phát triển văn hóa.
Thứ hai, luận án góp phần làm sáng tỏ sự kế thừa, vận dụng và phát
triển sáng tạo quan điểm của các nhà sáng lập chủ nghĩa Mác – Lênin về văn
hóa và phát triển văn hóa trong tư tưởng Hồ Chí Minh.
Thứ ba, luận án góp phần khẳng định đường lối, nội dung và định hướng
phát triển văn hóa của Đảng Cộng sản Việt Nam trong thời kỳ đổi mới là sự kế
thừa, vận dụng và phát triển sáng tạo quan điểm của các nhà sáng lập chủ nghĩa
Mác – Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh về phát triển văn hóa.
6.2. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của luận án
Ở một mức độ nhất định về phương diện lý luận, luận án góp phần làm
sáng tỏ quan điểm của các nhà sáng lập chủ nghĩa Mác - Lênin về văn hóa và


15

phát triển văn hóa; tư tưởng Hồ Chí Minh về văn hóa và phát triển văn hóa;
quan điểm của Đảng Cộng sản Việt Nam về phát triển văn hóa trong thời kỳ
đổi mới.
Luận án góp phần làm cơ sở lý luận cho Đảng Cộng sản Việt Nam
hoạch định, định hướng xây dựng và phát triển nền văn hóa Việt Nam tiên
tiến, đậm đà bản sắc dân tộc với tư cách nền tảng tinh thần của xã hội. Luận
án có thể được sử dụng như một tài liệu tham khảo cho việc nghiên cứu và

giảng dạy về chủ nghĩa Mác – Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh và Đường lối
cách mạng của Đảng Cộng sản Việt Nam nói chung, phát triển văn hóa nói
riêng trong các trường Đại học, Cao đẳng trên toàn quốc.
7. Kết cấu của luận án
Ngoài phần mở đầu, kết kuận, mục tài liệu tham khảo, luận án gồm ba
chương 7 tiết.


16

Chƣơng 1
QUAN ĐIỂM CỦA CÁC NHÀ SÁNG LẬP
CHỦ NGHĨA MÁC – LÊNIN VỀ VĂN HÓA
VÀ PHÁT TRIỂN VĂN HÓA
1.1. QUAN ĐIỂM CỦA C.MÁC VÀ PH.ĂNGGHEN VỀ VĂN HĨA VÀ VAI
TRỊ CỦA VĂN HÓA TRONG ĐỜI SỐNG XÃ HỘI

Như chúng ta đều biết, trong di sản lý luận đồ sộ để lại cho nhân loại,
C.Mác và Ph.Ăngghen không dành riêng một tác phẩm nào để nói về văn
hóa và vai trị của văn hóa trong đời sống xã hội. Đó là sự thật. Nhưng
khơng phải vì thế mà cho rằng các ông không dành sự quan tâm về phương
diện lý luận cho những vấn đề của văn hóa. Bởi lẽ, dẫu là không dành riêng
một tác phẩm nào để chuyên bàn về văn hóa, song bản thân di sản lý luận
của các ông cũng đã là một sản phẩm, một di sản văn hóa mà các ơng để lại
cho nhân loại và hơn nữa, trong khơng ít tác phẩm các ơng cịn trực tiếp luận
bàn về văn hóa, về vai trị của văn hóa trong đời sống xã hội.
1.1.1. Quan điểm của C.Mác và Ph.Ăngghen về văn hóa
Ngay từ những tác phẩm đầu tay, C.Mác và Ph.Ăngghen đã đưa ra
quan niệm của các ơng về văn hóa và khẳng định quan điểm phát triển văn
hóa với tư cách nền tảng tinh thần xã hội. Trong Bản thảo kinh tế - triết

học năm 1844, C.Mác đã đưa ra quan niệm, văn hoá là toàn bộ những
thành quả được tạo ra nhờ hoạt động lao động sáng tạo của con người hoạt động sản xuất vật chất và tái sản xuất ra đời sống hiện thực của con
người. Văn hoá là "thiên nhiên thứ hai" - thiên nhiên được con người cải
biến, được nhân hoá, mang ý nghĩa và nội dung con người. Văn hoá là "tác
phẩm của con người", là phương thức hoạt động sống đặc thù của con
người - phương thức mà con người "nhào nặn", tạo dựng thế giới tự nhiên
cho mình "theo các quy luật của cái đẹp". C.Mác viết: "Việc tạo một cách


17

thực tiễn ra thế giới vật thể, việc cải tạo giới tự nhiên vô cơ là sự tự khẳng
định của con người với tư cách là một sinh vật có tính lồi, có ý thức,
nghĩa là sinh vật đối xử với lồi như với bản chất của chính mình, hoặc đối
xử với bản thân mình như với một sinh vật có tính lồi... Cho nên chính
trong việc cải biến thế giới vật thể, con người lần đầu tiên thực sự khẳng
định mình là một sinh vật có tính lồi. Sự sản xuất đó là đời sống có tính
lồi tích cực của con người. Nhờ sự sản xuất đó, giới tự nhiên biểu hiện ra
là tác phẩm của nó (con người) và thực tại của nó"[68, tr.136,137].
Với tư cách là "tác phẩm của con người", là "thực tại" - "giới tự nhiên thứ
hai" của con người, văn hoá đã được C.Mác đồng nhất với phương thức hoạt
động sống đặc thù, phương thức hoạt động sống riêng có của con người phương thức mà con người sử dụng lao động sáng tạo, hoạt động sản xuất vật
chất của mình để khơng chỉ biến đổi và cải tạo giới tự nhiên xung quanh mình,
cải tạo hiện thực khách quan, mà cịn "xây dựng" hiện thực khách quan ("thực
tại") cho mình, "tái sản xuất ra toàn bộ giới tự nhiên" và cải biến giới tự nhiên
đó thành "giới tự nhiên thứ hai". Giới tự nhiên đó là giới tự nhiên cho sự tồn tại
và sự phát triển của con người, của xã hội loài người, được chính con người
“xây dựng theo các quy luật của cái đẹp"[68, tr.137]. Nói cách khác, với
C.Mác, văn hóa là “giới tự nhiên thứ hai” do con người sáng tạo ra.
Như vậy, có thể nói, trong quan niệm của C.Mác, văn hố là cái phản

ánh tính đặc thù của hoạt động con người và sự tồn tại cũng với tính đặc thù
như vậy của con người trong thế giới. Theo quan niệm đó, chúng ta cịn có
thể nói rằng, với C.Mác, văn hoá chỉ xuất hiện khi con người ý thức được
một cách rõ ràng về đời sống xã hội của họ, về hoạt động lao động sáng tạo,
hoạt động sản xuất vật chất để cải tạo và biến đổi tự nhiên vì sự tồn tại và
phát triển của chính họ, vì cuộc sống ngày một tốt đẹp hơn của họ, của xã
hội lồi người. Nói cách khác, trong quan niệm của C.Mác, văn hoá là cái


18

phản ánh việc con người tự ý thức về vai trị độc lập của mình, về khả năng
và năng lực sáng tạo của mình trong việc cải tạo và biến đổi tự nhiên vì sự
tồn tại và phát triển của chính con người, của xã hội lồi người. Thêm nữa,
trong quan niệm đó của C.Mác cịn cho thấy chủ thể của văn hoá là con
người, văn hoá là văn hoá của con người, do con người tạo ra cho chính
mình và con người sử dụng cái do chính mình tạo ra là văn hoá để phát triển
năng lực bản chất của mình trong quá trình cải tạo và biến đổi tự nhiên.
Bằng hoạt động lao động sản xuất của mình, con người không chỉ cải tạo tự
nhiên, cải tạo xã hội, mà cịn cải tạo chính bản thân mình. Trong quá trình
cải tạo tự nhiên, cải tạo xã hội và cải tạo chính mình, con người ngày càng ý
thức một cách rõ ràng hơn sức mạnh sản xuất xã hội của lao động con người
và họ cũng ngày càng ý thức một cách đầy đủ hơn khả năng, năng lực sáng
tạo mang bản chất người - tái sản xuất ra giới tự nhiên, "xây dựng" giới tự
nhiên cho chính con người "theo các quy luật của cái đẹp". Bằng cách đó,
bằng hoạt động, lao động sáng tạo đó và với chính sự tồn tại của mình trong
thế giới hiện thực, con người đã tự xác định cho mình ranh giới phân biệt
phương thức hoạt động sống của họ với phương thức hoạt động sinh tồn của
lồi vật. Ranh giới đó chính là văn hố.
Như vậy, chúng ta cịn có thể nói, trong quan niệm của C.Mác, văn hố

là cái thể hiện sự giải phóng của con người, sự tự giải phóng của con người
khỏi những ràng buộc và sự thống trị với một sức mạnh bí ẩn của thế giới tự
nhiên và thế giới "thần thánh" mà con người tưởng tượng ra do sự bất lực
của mình trước giới tự nhiên đầy bí ẩn. Văn hố là cái ghi nhận lĩnh vực
hiện thực được quy định khơng phải bởi tính thiết yếu tự nhiên và sự tiên
định của Thượng đế hay một đấng sáng thế nào đó, mà bởi hoạt động, lao
động sáng tạo của con người với tư cách một thực thể độc lập, có ý thức, có
năng lực tư duy và khả năng, năng lực lao động sáng tạo.


19

Không chỉ thế, trong quan niệm của C.Mác, thế giới văn hoá là thế giới
của con người, thế giới do con người tạo ra cho chính mình và với nghĩa đó,
con người là chủ thể sáng tạo văn hố, văn hoá là thành quả sáng tạo, là sự
"xây dựng" thế giới hiện thực của con người. Con người tạo ra thế giới văn
hố cho mình bằng hoạt động có ý thức, bằng lao động sáng tạo của mình.
Do vậy, khi nói tới văn hố khơng phải là nói tới cái thế giới sự vật và các tư
tưởng tự nó, mà là nói tới con người đã tạo ra nó. Song, sự phát triển của
con người lại chính là kết quả của q trình hoạt động có ý thức, lao động
sáng tạo của bản thân con người và do vậy, nói tới văn hố là nói tới hoạt
động có ý thức, lao động sáng tạo của con người và kết quả của hoạt động,
lao động đó. Cũng do vậy, qua hình thức văn hố của vật thể, chúng ta có
thể phán xét về con người đã tạo ra những vật thể văn hố đó, về những đặc
trưng, tính chất của thời đại đã sản sinh ra chúng, về trình độ phát triển trí
tuệ, đạo đức, thẩm mỹ của con người trong một thời đại lịch sử nào đó.
Quan niệm của C.Mác về văn hố cịn cho thấy, văn hố là cái thể hiện
sức mạnh xã hội của hoạt động lao động sản xuất của con người. Nói cách
khác, hoạt động lao động sản xuất của con người - cái thể hiện năng lực
sáng tạo của con người, năng lực tạo ra tồn bộ sự phong phú, đa dạng cho

tồn tại đích thực của con người, hình thành mối quan hệ của con người với
thế giới tự nhiên xung quanh và quan hệ của con người với con người trong
cộng đồng xã hội - chính là cội nguồn của văn hố. Song, nội dung của văn
hố khơng chỉ thể hiện ra ở đó, ở hoạt động lao động sản xuất của con
người, mà còn thể hiện ra ở sự phát triển của bản thân con người trong tồn
bộ tính đa dạng và toàn diện của sự tồn tại xã hội của con người, ở sự phát
triển và hoàn thiện của con người cả về thể xác lẫn tâm hồn, cả về đạo đức
lẫn năng lực trí tuệ của con người. Theo đó, văn hoá với tư cách phương
thức hoạt động sống đặc thù của con người cần phải được hiểu là hoạt động


20

đó khơng phải chỉ là hoạt động lao động sản xuất nhằm tạo ra những vật
phẩm thiết yếu cho cuộc sống con người, mà còn là hoạt động tinh thần,
hoạt động giáo dục và khai sáng theo nghĩa rộng nhất của từ này để tạo nên
những sản phẩm tinh thần cho con người, cho thế giới con người, làm nên
nền tảng tinh thần của xã hội - cái ghi nhận tầm cao và chiều sâu phát triển
của một cộng đồng xã hội, tạo ra hệ các giá trị nhân đạo, nhân văn cho một
cộng đồng xã hội và là sự kết tinh những giá trị tốt đẹp nhất trong quan hệ
giữa người với người, giữa con người với xã hội và với tự nhiên, quan hệ tạo
nên một chỉnh thể thống nhất: con người - tự nhiên - xã hội.
Với tư cách phương thức hoạt động sản xuất tinh thần, văn hố là lĩnh
vực hoạt động tích cực của con người nhằm sản xuất và tái sản xuất ra bản
thân mình với tư cách một thực thể xã hội. Đó là hoạt động của con người
nhằm tạo ra một hệ thống những giá trị mang tính định hướng cho sự phát
triển ý thức con người và cho lối ứng xử của con người trong cộng đồng xã
hội. Với hệ thống những giá trị định hướng này, mỗi nền văn hoá trở thành
một hệ thống những biểu tượng bao hàm trong đó các khn mẫu ứng xử xã
hội của con người. Đó cịn là hoạt động của con người nhằm tạo ra một hệ

thống những thể chế mà qua đó, những giá trị định hướng, những giá trị làm
nên truyền thống được giữ gìn, lưu truyền và phổ biến trong cộng đồng xã
hội, trở thành tài sản của mỗi người, của tất cả mọi người trong cộng đồng
xã hội ấy và trên hết, làm nên truyền thống văn hoá cho một cộng đồng xã
hội, một quốc gia hay một cộng đồng dân tộc.
1.1.2. Quan điểm của C.Mác và Ph.Ăngghen về vai trị của văn hóa
trong đời sống xã hội
Trong quan niệm của C.Mác, hai phương thức hoạt động sống mang
tính nền tảng của con người, làm cho con người trở thành một thực thể sinh
học - xã hội, đưa con người "từ vương quốc của tất yếu sang vương quốc