Mấy vấn đề về ảnh hưởng của thiết chế truyền thống làng Việt trong hệ thống chính trị ngày nay

Bạn đang xem bản rút gọn của tài liệu. Xem và tải ngay bản đầy đủ của tài liệu tại đây (2.66 MB, 6 trang )

(1)<div class='page_container' data-page=1>

ĐẠI H Ợ C T Ồ N G H Ợ P HÀ NỘI

T ẠP CHÍ K H O A H Ọ C No 2 - 1993

MẤY VẤN Đ ầ v ầ ẢNH H Ư Ở N G CỦA

THI ẾT CHẾ TRUY Ề N T H Ố N G LÀNG VIỆT

T R O N G HỆ T H Ố N G CHÍ NH TRỊ NGÀY NAY

P H A N Đ Ạ I D O Ả N +

1. M ột t h ự c t ế lịch s ử và xã hội là sự duy trì và tồn tại n h ữ n g gia đình tiều n ơ ng 
kh ô n g t hè k hơ n g c ó m ối liên kết. N h i ề u nhà nghi ên c ứ u c h o rằng gi a đình n ơ n g dân Vi ệ t 
Na m là t h e o kiều hạt nhân, vài ba t h ế hệ và phân tán, rời rạc.

Đ ó là một mặt, mặt k há c c hí n h nh ữn g gia đình tiẾu n ơ n g m u ố n duy trì, t ồ n tại c ũng 
đòi hỏi phải liên kểt lại. N g h ề t rồ n g lúa m uõ n bám đất, g i ứ n ư ớ c , m u ố n thu h o ạ c h đ ú n g 
t h ờ i vụ. .. k hô n g thề k h ô n g d ự a v à o s ứ c mạnh c ộ n g đ ồ n g . Mặt khác m u ố n b ả o vộ c u ộ c 
s ố n g cá nhân, gia đì nh, c h ố n g t hiê n tai, dị ch họa và n h ữ n g tai nạn xầy ra c ũ ng phải c h u n g 
s ứ c đ ơ n g l ị n g đ o à n kết t hà nh một khối. Đ ơ n đ ộ c t ro n g sản xuất, t r o n g c h i ế n đắu, t rong 
sinh ho ạt h àng ngày là k h ô n g t hề tồn tại đ ư ợ c . Ngay cả n h ữ n g n g ư ờ i t h ợ thủ c ô n g , n hữ n g 
ngư<Vi b u ô n bán n h ị c ũng k h ơ n g t hề riêng biệt, mà phả i "buôn c ó bạn, bán c ó phường".

Ở Vi ệt N am và nhi ều n ư ớ c Đ ô n g Á, làng có nhi ều m ố i liên kết. N h i ề u n ư ớ c (V N am 
Á, Đ ô n g N am Á, m ối liên kết làng d ự a trên tôn g iáo. Đ ạ o Hồ i, Đ ạ o Phật, Đ ạ o Islam là 
mối dây thắt chặt n h ữ n g gia đình tiều n ô ng trong một làng, t ro ng một vùng, c ó khi cả 
n ư ớ c . Ở L à o , C ă m p u c h i a , T h á i Lan, Phật g i á o c ó vai trị n h ư vậy. Ỏ' c á c n ư ớ c T ru n g Cận 
đô ng , đ ạ o Islam lại c ó vai trò thắt chặt c ộ n g đ ồ n g từ t h ờ i T ru n g c ồ c h o đ ế n ngày nay.

Ở Vi ệt N am nhìn c h u n g t ôn g i á o khơ ng đ ó n g vai trò quan t rọ n g n h ư trên; k hô ng tạc 
ra m ối liên kết chặt c h ẽ g i ữ a c á c thành vicn trong làng ( tr ừ c á c l à n g T h i ê n c húa g i á o ) , 
mà liên kết t ro ng c ộ n g đ ồ n g làng lại dự a trên nhiều CCT s ở khác m a n g tính t h ế t ục hcrn lả 
tôn g iáo.

2. C h ú n g tôi c h o rằng ỉ àng Vi ệt Na m c h o đến g i ữ a t h ế kỷ X X này c ó nh i ều k ế t c ấ u

p h ứ c t ạ p , nhi ều q ua n hệ c ộ n g d ò n g c h ò n g x ế p . D o tính c hẩ t c ộ n g đ o n g khá đậ m nên c é

nhà n g hi c n c ứu gọi làng Vi ệt Na m là "công xã". G ọ i n h ư t hế , t h e o tơi, c ó c h ỗ c hư a thỏa 
đáng, n g ư ờ i ta dễ nhăm làng là c ô n g xả n ông thôn hay c ô n g xã t ô n g tộc. S ự thật thì làng 
Viột N a m k hô n g c ò n là kiều loại c ô n g xả nửa.

T u y nhi ên, c h ú n g tôi lại c h o làng Vi ệt Na m tích c h ứ a khá đậm hình ảnh và c á c mối 
quan hộ c ô n g xã - mà t r ư ớ c hết là q ua n hệ t ô n g t ộc gia t r ư ờ n g phụ quyỄn. M ỏ t h ứ c kiều

</div>
(2)<div class='page_container' data-page=2>

này là l à n g và họ c h ò n g x ế p lên nhau, quan hệ huyết t h ố n g và q ua n hộ địa v ự c hò a quy ộn 
v à o nhau. V à o t h ờ i B ắc t h u ộ c đả c ó n h ử n g loại Ml à n g - h ọ ", c h ẳ n g hạn Dưcrng X á ( n a y là

xả T h i ê u Dưcrng) là làng của họ D ư ơ n g ( D ư ư n g Đ ì n h N g h ệ ) ờ Th a nh H ó a , an X á là 
làng của họ Ma n ( n a y đồ i là Mãn X á t h u ộ c T h uậ n Thà nh, Hà Bắ c ).

N gà y nay, t ừ T h a n h N g h ệ trỏr ra đ ế n đ ô n g bằ ng Bắc B ộ c ị n c ó nhi eu làng m a n g t ên 
d ò n g họ nhir Đ ặ n g Xá , Đ ỗ Xá, C a o X á, H o à n g Xá, Lưu Xá, Phạ m Xá, Mận Xá v.v...

N h ữ n g ki ều "làng họ" n h ư trên, m a n g cấu trúc kiều c ô n g x ã thị tộc. C h o đố n c u ố i the 
ký X I X , ai m u ố n n h ậ p c ư c h í n h t h ứ c v ào l àng D ư ơ n g X á ( T ha n h H ó a ) phải đồ i là họ 
Dưcrng ( c ó thê d ư ớ i hình t hứ c làm c o n nuô i ) . T ồ tiên họ D ư ơ n g c ũng là t h à n h h o à n g

làng, r u ộ n g đ ì n h c ú ng t h àn h h o à n g l à n g c ũng là t ộc đi ền của họ này. Ở đây c ộ n g đ o n g

tín n g ư ở n g l ồ n g v à o c ộ n g đ ồ n g t ò n g tộc.

Ở c á c l à n g trên, làng lay một vài họ làm trụ cột. C o n n g ư ờ i , t r ư ớ c khi họ là t hành

v i ên của l à n g thì phải là t hành v i ên c ủa một họ g ố c . Đ ế n đău the kỷ này, c ó n hi ề u làng ờ 
đ ồ n g b ằ n g s ô n g H ồ n g c òn d o một s ố họ lớn t ruyền nhau nắm chí nh q u ye n . V ù n g N am 
Đ ị n h cũ c ó c â u "Hoành Nh a họ VQ, Trà Lũ họ Trăn" là đ ề chỉ đại loại hi ện t ư ợ n g này.

Qu a n hệ t ô n g t ộ c d ư ớ i ánh h ư ở n g cùa N h o g i á o l ại d ư ợ c c ù ng c ố c h ặ t c h ẽ h ơ n . Cá c

q ua n n i ệ m vê hi ếu đễ , thuận t ò n g đã t ạo ra n h ử n g quy phạm đ ạ o đ ứ c luân lý t r o n g ứ n g 
x ử g i ữa n g ư ờ i v ới n g ư ờ i . Đ ồ n g t h ờ i v à o c á c t h ế kỷ, X V I I về sau, đã xuẵt h i ệ n p h ò h i ế n 
c á c loại g i a p h á , t ộ c p h á , sau lại t h ê m g i a p h á di ễn ca, t ộ c ư ớ c , t ộc lệ mà ngày nay đây 
đ ố đ a n g tái l ập lại. Vặy là t ro n g làng, d ị n g họ tơn tại như một t h ự c the, một t hà nh t ố 
q u a n t r ọ n g c ó c h i ề u d ọ c lịch s ử, c ó luật tục riêng c h o mình. Q u a n hộ d ò n g họ lại đ ư ợ c 
c ù n g CỐ v ữ n g c h ắ c h ằ ng c á c c ơ S(V vật chất n h ư ruộ ng họ, r u ộ ng h ư ơ n g hỏa, r u ộ n g hâu 
họ, và lặp t ừ đ ư ờ n g c ú n g t ế q ua n h năm.

V à o t h ờ i N g u y ễ n , T h ọ M a i g i a lễ lại đ ư ợ c lưu hành "làm chuăn mực" c h o t ang ma. 
V à o lúc này gia h uấ n c ũ n g p h o b i ế n . Đ à u t hế kỷ X X , t ộc ư ớ c và gia huấn vân t i ế p tục 
xuất hiện. N ă m 1905 họ N g u y ễ n T h ạ c (V làng t h ư ư n g n g hi ệ p Đ ì n h Bảng ( T i ê n S ơ n , Hà 
B ắ c ) c ò n l ập 10 đ i ề u quy đị nh t r o n g d ò n g họ. H ọ N g u y ễn ờ làng Xu ân Cầ u, một l àng c ó 
n g h ề b u ô n thịnh v ư ợ n g t h u ộ c V ă n G i a n g ( C h â u G ia n g , Hải Mưng) c òn t i ế p tục d i ễ n ca 
gi a phả: B à n t ộ c t ư ơ n g m i ễ n q u ố c â m ca dài hàng trăm câu. V à gần đây, k h o ả n g n h ữ n g 
nảm 6 9- 70 , họ H ồ ờ Q u ỳ n h Lưu, N g h ệ A n c òn c h o s oạ n lại gia phà hằng hài văn dài ( t h e o 
ki ều hát d ăm N g h ệ T ĩ n h ) in r ô n ê ô p h ồ b i ế n c h o c ác thành vi ên.

N h i ề u h i ệ n t ư ợ n g c òn c h o b i ế t m ột s ố nơi , d ò n g họ c ò n c ỏ n g khai t r ự c t i ế p q uả n lý 
l à n g xã. C h ẳ n g hạn n h ư ờ làng T r a n g L i ệ t ( T i ê n S ơ n, Hà B ắ c ) , v à o c u ố i t h ế kỷ t r ư ớ c , c ó 
10 d ò n g họ l i ê n kết lại thành một hội đ ồ n g ra lời cam kết g ọi là T h ậ p t ộc tân ư ớ c v ớ i 26 
đ i c u qui đị nh VÈ h ả o vệ sản xuất và an ninh t hơn xóm.

N h ư vậy, d ỏ n g họ kh ôn g d ừ n g lại ờ c h ứ c năng bả o lưu quan hệ huy ết t h ố n g đ ơ n 
t h uầ n, chi lo b ả o vệ c ác thành vi ên t r o n g họ mà c ồn là một t h i ế t c h ế x ã h ộ i rẵt q u a n t r ọ n g

đã t ồ n tại lâu dài và c ó vai trị lịch s ử rất lớn c ó c h ứ c năng chủ c h ố t t rong làng. V ớ i d ò n g 
ho, c ó t ừ đ ư ờ n g , gi a phả, t ộ c phả , t ộ c ư ớ c , t ộc lệ, r uộ ng họ và c á c quy p hạ m luân lý đ ạ o 
đ ứ c ( h i ế u đẻ , thuận t ỏ n g ) dễ t ạo nên m ộ t h ệ t h ố n g t ô n g p h á p , b ê n cạnh hộ t h ố n g t ự q u ả n 
l à ng xã là c á c hội đ ồ n g quan v i ên và hệ t hố ng chí nh q u yề n lý d ị ch. C h ú n g n ư ơ n g t ựa và 
h ồ s ung c h o nhau c ó s ứ c manh g h ê g ớ m . H ệ t h ố n g t ông p h á p này í h ư c s ự t ạo k ỷ c ư ư n x

x ã h ộ i r i ê n g b i ệ t , c ù n g t ồn tại v ởi n h ữ n g kỷ cưcrng trật tự khác t ro ng làng, t r o n g n ư ớ c .

</div>
(3)<div class='page_container' data-page=3>

t ro n g xã hội.

C ố n g ư ờ i c h o rằng q ua n hệ hàng hóa tiền tệ sẽ làm c h o liên kết h uy ế t t h ố o g suy
g i ả m, giải thề. C ố lẽ k h ô n g h o à n t oàn n h ư vậy. M ột t h ự c tế là q u a n hệ họ h à n g (V đ ồ n g
ồ ằ n g s ô n g H ồ n g lại đ ậm đà h ơ n m i ề n núi Tây Bắc; q ua n hệ họ h àng ờ n g ư ờ i V i ệ t lại nặng 
h ơ n n g ư ờ i M ư ờ n g , q u a n hộ h ọ h àng ỏr thành thị k h ô n g c ó gì gi ảm nbẹ s o v ớ i n ô n g t h ôn . 
Ở n h i ê u l à n g c ó kinh tế phá t t ri ền, thủ c ô n g n g h i ệ p và b u ô n bán m ờ rộ ng . Và cả n h ữ n g
l àng c ố n h i ề u c án bộ, c ô n g nhân, b ộ đ ộ i , t h ư ơ n g nhân n h ư n g quan hệ t ô n g t ộ c và l à n g xã
vẫn c hặ t c h ẽ . Ý t h ứ c "họ", "làng" nơ i đây c ò n n ặng nè h ơ n nơi khác.

Q u a n hệ h ọ hàng, một đ i ề m t ự a VỄ vật chẵt và tinh thằn c ủa n g ư ờ i V i ệ t . Và nhi ều 
khi g ặ p kh ó khăn, q u a n hệ này đả gi úp c h o n g ư ờ i ta t ho á t khỏi c ả n h bẫt hạnh. N g à y nay 
nó c ị n chi p h ổ i t ừ n g mặt t ro n g c u ộ c s ố n g c o n n g ư ờ i ở n ô n g t h ô n và t h àn h thị. O u a n hệ 
gi a đì nh và mỏr r ộ n g ra là q ua n hệ họ hàng ( li ê n gi a đì n h) c ũ n g c ó o h i ỉ u đ i ề m , m à t h e o 
tôi là c ó ý nghĩ a t í c h c ự c . Đ ó là:

4- T í n h l i ê n kết m ạnh t r o n g sản xuẫt, là c ơ sỏr đầu tiên t r o n g h ợ p t ác kinh t ế - c h í n h

trị.

+ Là cá t hè , hay c ộ n g đ ô n g nhỏ nê n dẻ t h íc h ứ n g nhanh, nhạy v ớ i kinh t ế thị 
t r ư ờ n g .

+ T í n h hỗ t r ợ và n hâ n n b ư ợ n g t h e o tinh t hă n nghĩ a vụ.

-ỉ- B ả o l ưu n h i ề u y ế u t ổ văn h óa t ruy ền t h ố n g dân tộc. N ó đã t ừ n g c ó ý ng hĩ a tích 
c ự c , n h ư n g k h ô n g khỏ i c ó n h ữ n g hạn c hế , t iê u c ự c . Đ ó là:

+ T í n h đ ó n g kín, c ụ c bộ , d ễ đ ư a t ới gia đình c hủ nghĩ a, bản vị h ẹ p hò i, đ ư a t ớ i một

SỐ b i ệ n t ư ợ n g " c h í n h q u y ề n c ủ a họ", "chi b ộ c ủ a họ'’ n h ư b á o c h í đ ã n ói .

+ T í n h ỷ lại, d ự a d ẳm, t ạo ra hiện t ư ợ n g "nhất t hân nhì thế".

+ S ự xâm n h ậ p qu á m ứ c c ủa c ác quan hệ h ọ h àng sẽ làm m ề m y ẽ u , làm s u y g i á m 
c á c q u a n hệ nhà n ư ớ c . V à n ế u q ua n hệ họ hàng nồi l ên quá m ứ c thì q u a n hệ p h á p luật CC1

khi k h ơ n g c ị n c ó h i ệ u l ực.

3. L à n g c ò n là t ồ n g h ợ p của n h ữ n g c ộ n g đ ò n g c ư trú đ ị a vực nhỏ. Ở M i ề n Bắ c, M i ẽ n 
T r u n g c á c c ư dâ n t h ư ờ n g c ụ m lại. N h i ề u làng c ò n c ó lũy tre b a o b ọ c . M ộ t s ổ nơi (V M i ẽ n 
T r u n g l àng c ó c h i a ra t ừ n g c ụm nhỏ, n h ư n g kh ôn g k é o dài h àng c h ụ c km nhir ờ Mi ẽn 
N a m . Ở m ỗi l àng t h ư ờ n g c ố t rụ c đ ư ờ n g l ớn chạy d ọ c h ợ p v ớỉ c á c đ ư ờ n g n ga ng nh ỏ chia 
t h à nh t ừ n g x ó m , h o ặ c t ừ n g g i á p ( g i á p là tồ c h ứ c kết h ợ p địa v ự c v ớ i d ò n g họ ).

N g à y nay đ ơ n vị g i á p k h ô n g c ò n nửa, n h ư n g xóm thì van cịn. M ơi l àng vẫn c ò n 3,4 
x óm trỏr l ên. Mố i x ó m ờ đ ò n g b ằ ng Bắc B ộ t h ư ờ n g 3 - 4 0 gia đình. O u a n hệ kiều x ó m g iềng 
này n h i ẽ u n ơ i b ô s u ng b ầ n g d ò n g họ, n h ư n g p hà n ỉ(Vn vẫn là dân cư.

X ư a nay, x ó m g i ề n g vẫn là đièra tựa q ua n t rọ ng t ro ng c u ộ c s ố n g n ơ n g thị n. M ố i khi 
g ặ p kh ó khản n h ư mẫt mùa, đó i kém, dị ch b ệ n h và tai nạn thì n g ư ờ i t r o n g xóm c ỏ trácli 
n h i ệ m v ớ i nhau g i ú p đ ỡ nhau v ư ợ t qua t rờ ngại. Đ i ề u này đ ư ợ c đ ú c kết n h ư một t r i ế t ỉj

"bán anh e m xa, mua l áng g i ề n g gần", Htổi l ửa tắt đè n c ó nhau". Lúc g ặ p vụ mùa c ấ y cà) 
b ừ a khần t r ư ư n g c h o kịp t h ờ i t iế t thì xóm là tò c h ứ c đị i c ơ ng , vẫn c ô n g linh hoạt, nhanh 
c h ó n g c ó kết quả tốt.

</div>
(4)<div class='page_container' data-page=4>

đcrn vị bé nhỏ n h ư n g chặt c h ẽ , đăm ẵm đã, đ a ng và s ẽ c òn lâu dài là tồ c h ứ c n ô n g t hô n 
gắn HSn v ớ i n g ư ờ i n ô n g dân kề cả n g ư ờ i n ô n g dân sản xuất hàng hóa. T r ê n ý nghĩ a này, 
tồ c h ứ c x ó m, một c ộ n g đ ồ n g tự nhi ên căn lưu ý t ro ng quản lý.

4 L à n g V i ệ t N a m lại c ò n c ó thêm p h ư ớ n g hội. K h ô n g phải là l àng n à o c ũ n g có. 
N h ư n g t r o n g l à n g xã c ó t h ê m p h ư ờ n g hội c h o đ ế n c ác t h ế kỷ X V I I I - X X thì k h ơ n g c ò n là 
hi ện t ư ợ n g cá b i ệ t , đ ặ c thù nửa. P h ư ờ n g hội nằm t ro ng làng là kết quả của quá trình xuất

h i ệ n n g à y c à n g n h i ề u ki ề u l à n g n ô n g c ô n g t h ưc r ng, h a y l à n g n g h i .

/

Ở P h ư ư n g Tây, p h ư ờ n g là tồ c h ứ c nghề n g h i ệ p của c ư dân thành thị t ru n g đại. Tại 
đây, p h ư ờ n g là c ô n g xả t ự trị của t h ợ thủ c ô ng , của t h ư ơ n g nhân. Ở V i ệ t N a m , rất n hi ề u 
l àng xã lại c ó kết c ấu kinh tế- xã hội ba thành phần: n ô n g , c ô n g , t h ư ơ n g ( c ố l à n g lại 
t hê m s ĩ) . C ó thè kề n h ư Đ ì n h Bảng, Liệt, Phù L ưu , Phù Ch ẵn v.v... của Hà Bắc; K iê n 
L a o, V â n C h à ng , B á o Đ á p v.v... của Nam Hà. H u y ệ n nà o <v đ ò n g b ằ ng c ũ n g c ó 5, 7 l àng c ó 
kết c ẫ u n ô n g c ô n g t h ư ơ n g . Mộ t s ổ ít làng là n ô n g , c ô ng , thưcrng, sĩ.

K ế t cấu kinh t ế- xả hội n h ư trên lại t ạo ra n h ữ n g quan hệ c ộ n g đfing m ớ i t h e o 
p h ư ờ n g , t h e o hội và rồi lại c ó t hêm p h ư ờ n g lệ, p h ư & n g h ộ i r à n g b u ộ c c o n n g ư ờ i . 
P h ư ờ n g hội v ố n của n g ư ờ i làm nghề phi n ô ng n g hi ệ p, n h ư n g t ro n g làng q u ê thì p h ư ờ n g 
hội c ũ n g là to c h ứ c c ủa n h ử n g n g ư ờ i n ông dân làm t hê m nghề thủ c ô n g và b u ô n bán.

Ỏ' L à n g xã V i ệ t N a m , n go à i p h ư ờ n g hội của n h ữ n g làm nghỄ thú c ô n g và b u ô n bán, 
c ị n c ó hội c ủa n h ử n g n g ư ờ i c a o tuồi ( h ộ i l ã o) , hội c ò n g g i ới tính ( c h ư b à) , hội c ủa

n h ữ n g n g ư ờ i c ù n g tuồi ( đ ồ n g n i ê n) , hội của kẻ sĩ ( t ư vă n) , hội c ủa n h ữ n g n g ư ờ i đi l ính 
( t ư võ và l àng b i n h ) và cả hộ i của n h ữ n g trẻ c hă n trâu ( hộ i m ục đ ồ n g ) . N h ữ n g hội, họ c h o 
vay m ư ợ n t r o n g làng x ó m đ ề gi úp nhau l ợ p nhà, lo tang ma hay c ư ớ i xin ( n h ư là l oạ i tín 
d ụ n g dâ n g i a n) khá p h ồ b i ế n . . . N h ữ n g hộ i n h ư trên c ũng g ó p p h a n k h ô n g n h ỏ t à n g t h ê m

t ính c ộ n g d ò n g ở l à n g quê.

N g à y nay, ờ n ô n g t h ô n n ư ớ c ta, chủ y ế u là MiỄn Bắc, nhi ều c ộ n g đ ồ n g t rê n đ ư ợ c tái 
lập d ư ớ i n h ữ n g hình t h ứ c gần t ư ư n g tự. Ở Hà Bắc, Hải H ư n g đả xuất hi ện n h ữ n g hội 
đ ồ n g n i c n , đ ồ n g h ọ c , hội c h ư bà, hội l ảo lại đ ư ợ c b ồ s ung hằng c á c câu lạc b ộ vẽ hư u, hội 
b ả o t họ . C á c hội c h o vay (tưcrng t r ợ ) , p h ư ờ n g b uô n bán, ph ờ n g thủ c ô n g đây đ ó đã xuất 
h i ệ n . N h ữ n g (ồ c h ứ c c ộ n g d ồ n g này c ó tính dân gian - c h ú n g t ôi gợi là "thiết chế" phi q u a n 
phưcrng "hoặc” hán q u a n phư ư ng " c ó xu t h ế ngày c àng phát triền. C ó thề c h o rằng t r o n g 
khi c á c đ o à n the t r o n g Mặt trận ờ xả thôn đ a ng lúng t úng t ro n g hoạt đ ộ n g , c ó mặt c h ư a

t h e o k ị p V(VỈ s ự c h u y ề n đ ồ i k i n h t ế x ã h ộ i t h ì c á c t ồ c h ứ c xã h ộ i d â n g i a n l ại h o ạ t đ ộ n g đ a

dạng,

ĩ ì ì ờ

rộng.

5. Đ i ề u đ á n g lưu ý là k h ô n g nên d ố i l ậ p c ác q ua n h ệ t ô n g t ộ c , q u a n h ệ t h ô n x ó m ,

p h ư ờ n g h ộ i vờ l à n g tiẽu n ô n g . T h ự c tế là t ro n g c á c làng Vi ệt N a m , c á c q u a n hệ trên vẵn

đ ồ n g t h ờ i tồn tại, c h ồ n g x ế p , đan xen, có khi c ó ncri c ủ ng c ó mâu t huầ n v ớ i nha u, t hậ m 
c h í c ị n x ung đ ột , n h ư n g nhìn c h u n g là n ư ơ n g t ựa v à o nhau. C h ú n g b ồ s u n g c h o nhau 
d ư ớ i hình t h ứ c tín n g ư ở n g ( t h ờ c ú n g to t iên, t hành h o à n g ) , kinh t ế - x á hội ( t ộ c ư ớ c , 
phưừne; lệ v . v . . . ) . M ột đcrn vị c ộ n g c ư m ới lập c ũ ng sẽ tái sinh c ác q ua n hệ họ hàng, c ũ n g 
s ẽ c ó hộ phận x ó m g i ẽ n g và nế u đ i ề m kinh t ế m á i đ ó c ó cả thủ c ô n g và thưcrng n g h i ệ p 
phát t ri ền thì c ũ n g sẽ sinh ra p h ư ờ n g hội.

</div>
(5)<div class='page_container' data-page=5>

b ằ n g l à n g V i ệ t ở đ ồ n g b ằ n g s ô n g H ồ n g , b ở i lẽ ở đâ y "tính c hặ t chẽ" th£ hiện n ga y t ừ t ừ n g 
gia đ ì n h rồi lại đ ư ợ c p há t t r i ề n , c ủ n g c ố b ằ n g n hi ồu t h ứ l ớ p họ h à n g , p h ư ờ n g h ội , làng

xóm v.v...

T ừ n h ữ n g p h â n t í c h t rê n, c h ú n g t ôi t hấy đ i ề m nồi bật của làng V i ệ t t r u y ề n t h ổ n g là

t ự d i ề u k h i ê n t h e o luật t ụ c đị a p h ư ơ n g . T ấ t n h i ê n , t r o n g l àng b a o g i ờ c ũ n g t ồn tại hai l ự c

b ì n h h à n h , m ộ t l ự c là c h í n h q u y ề n c á c c ấ p chi p h ổ i t h ô n g qua hệ t h ố n g c h í n h q u y ề n t ừ 
t r ê n đ ế n lý d ị c h , và m ộ t l ự c k h á c là b ộ phận hội đ ồ n g qua n v i ên - t r ư ờ n g lảo. N ó i c ác h

k h á c là t r o n g l à n g t ò n t ạ i và k ế t h ợ p s ự t ậ p t ru n g c ủ a n h à n ư ớ c và t í nh t ự q u á n , t ự trị 
c ủ a l à n g x ã , và t ính t ậ p t ru n g t h ư ờ n g ở vị t h ế c a o h ơ n , chi p hố i . Ở đây, c h ú n g tôi chi

b à n r i ê n g v ề luật t ụ c t ự q uả n .

Ở l à ng q u ê , hâu h ế t c á c g i a đì nh đ ề u q u e n b i ết nhau, hàng ng à y "m ặ t d ố i m ặ t nhau". 
D â n l à n g b i ế t n ha u t ừ tồ t iê n, ô n g bà xa x ư a đ ế n n g ư ờ i hiện t hế, b ờ i lẽ h ọ "sống ờ đó , 
c h ế t c ũ n g ờ đó"; T r ư ớ c kia dã vậy, ngày nay và c ả sau này c ù n g vậy. Ở t ro n g l àng, n g ư ờ i 
ta đ ố i x ử v ớ i n h a u t h e o t ụ c, c ũ n g t ứ c là t h e o "tâm" là chí nh. G iả i q u y ế t n hư t h ế là t h e o 
tậ p t ụ c mà ít t h e o k h ế ư ớ c . Ờ M i ề n B ắ c và m i e n T r u n g thì kết h ợ p tục v ớ i lệ làng 
( h ư ơ n g ư ớ c ) , c h ú n g t ôi g ọ i là t h iế t c h ế "phi hình thức". Đ ấ y là đ ặ c đ i ề m khá nòi bật của 
"văn h ó a x ó m làng" t r o n g n ô n g t h ô n V i ệ t N a m . Đ ố i x ử t h e o tục c ó n h ữ n g ưu đ i ề m và 
n h ữ n g n h ư ợ c đ i ề m n hấ t đị nh. N h ư ợ c đ i ề m c h í n h là: c ó n ơ i có l úc k h ô n g tuân thủ triệt đề 
p h á p l ệ n h c ấ p t rê n, h o ặ c t h ự c hi ện q uá "linh h o ạ t ” làm c h o p h é p n ư ớ c k h ô n g đ ư ợ c 
n g h i ê m m ỉn h . Đ i e u này c àn phải khắ c p hụ c . T u y n h i ê n luật tục t h e o "tâm" c ũ n g c ó n hi ề u 
ư u đ i ề m c ó t h ề t i ế p n hậ n , k ế t h ừ a . T h e o c h ú n g t ôi, t ro n g làng q u ê V i ệ t N a m t ru yền

t h ố n g , b ả n g gi á trị xã hộ i t h ư ờ n g h ư ớ n g v à o nghĩ a vụ là c h í n h, tu d ư ỡ n g nhân c á c h , đề 
c a o t inh t h ă n t ư ơ n g t r ợ , đ o à n kế t, đ ố i x ử v ớ i nhau t h e o lv mà c ũ ng phải có t â m , c ố tình, 
ng hĩ a là c ần h ư ớ n g v à o c ộ n g đ o n g . T ụ c n g ữ c ó c âu "lá lành đùm lá rách", "một cây làm 
c h ẳ n g n ê n n o n , ba c â y c h ụ m lại t h ành h ò n núi cao" v.v... là bi ều hiện q u a n đ i ềm này.

6. H i ệ n t ư ợ n g k é o dài t ụ c lệ t r o n g nhiỀu t h ế kỷ đ ư ợ c nhà n ư ớ c c h ấ p nhận. T ừ t h ời 
T r ă n đ ế n t h ờ i N g u y ễ n , c h ế đ ộ d ân bầ u c ử xã t r ư ờ n g (lý t r ư ở n g ) vẫn đ ư ợ c duy trì, kế 
t h ừ a và c h u y ề n t i ế p t r o n g t h ờ i g i a n lịch sử. Mặt k há c ki ều quả n lý ng ày xưa là lẫy làng 
(là x ã ) đ ề đ á n h t h u ế , bắt p hu , l ấy lính. T u y c ó l ư ợ n g s ố định, s ố đ i ề n của l àng đ£ đị nh 
t h u ế - t ô , n h ư n g t r ên t h ự c t ế vẫn lấy l àng làm đ ơ n vị ( c h ứ k h ô n g phải lấy hộ gia đì nh làm 
đ ơ n vị. Đ ỏ là c ơ s<v ki nh t ế xã hội c ủa tính t ự t rị - t ự q uả n . N gà y nay, c ơ S(V kinh tế xã hội 
c ủ a t í nh t ự t r ị - t ự q u ả n đ ã suy g i ả m , n h ư n g tính c h ấ t này vẫn đ ư ợ c t i ế p tục duy trì (V m ứ c 
đ ộ k h á c n ha u . C ó n h i ề u khi n h ữ n g b i ề u hi ện của nó khá n ặ ng nề, c ó ncri c ò n n g ư ự c v ới 
p h á p luật.

T ụ c lệ v ố n m a n g bả n tí nh c h í n h trị. N h ư n g rồi lâu dần nó c h u y ề n t hành tập q u án , 
n h ư là m ộ t y ế u t ố vởn h óa . T h e o c h ú n g tôi t ự trị k h ô n g phải là dân c hủ l àng xả. Mộ t b ộ 
p h ậ n t ầ n g l ớ p trên c ủa l à ng xã l ợi d ụ n g tính t ự trị đã đ ứ n g "trên'' c ộ n g đ ồ n g , k h ố n g c h ế 
c ộ n g đ ồ n g t ạo n ê n n h ữ n g b ọ n h à o c ư ờ n g . T u y n hi ê n d o tính t ự trị t o n tại, c ũ n g là đ i ề u 
ki ệ n đ ề d u n g d ư ở n g t ư t ư ờ n g phi c h í n h t h ố n g , n h ư n g m ứ c đ ộ t h ư ờ n g n hỏ hẹ p, y ếu đ u ố i .

M ố i q u a n hệ g i ữ a c ộ n g đ ồ n g l à ng xã v ớ i đất n ư ớ c c ũ n g khá p h ứ c tạp. N h ìn c h u n g , 
l à n g xã và đấ t n ư ớ c k h ô n g p hả i là hai t h ự c thề đ ồ n g nhất. Nó i c á c h khác n ư ớ c k h ô n g

p h á i l à l à n g m ờ r ộng. Ý t h ự c c ộ n g đ ồ n g làng xã k h ô n g phải tất n hi ê n là ý t h ứ c q u ố c

</div>
(6)<div class='page_container' data-page=6>

T ù y t h e o tình hình lịch s ử cụ thề mà l àng xã t h ố n g nhất v ớ i đấí n ư ớ c . T r o n g n ư ớ c 
c ó g i ặ c ngoại xâm, cả n ư ớ c c ù n g c ó một mâu t huẫn chủ y ếu là phải c h ố n g xãm l ư ợ c b ả o 
v ệ Tồ q u ố c . Lúc ấy làng t h ố n g nhất v ớ i n ư ớ c . C ũ n g c ó khi d o nhu c ău ve thủy l ợ i và an 
ninh khu v ự c l ớn thì c ó tình hình trên. N h ư n g k h ô n g ít t r ư ờ n g h ợ p l àn g lại mâu t h u ẫ n v ớ i

n ư ớ c , tìm c ác h hạn c h ế q uy e n l ự c chi p h ố i của n ư ớ c . Đ â y c ũ n g là vấ n d c đ a n g đặt ra 
t r on g t h ự c tiễn hi ệ n nay. Ý t h ứ c l àng xã c ó q ua n hệ hữu ccr và ý t h ứ c q u ố c g ia dâ n t ộ c , 
n h ư n g k hơ n g thề nói ý t h ứ c làng c ũ n g là ý t h ứ c dân t ộc.

S ự khác bi ệt trên c òn the hiộn t ro n g t h ự c tế. Nhìn c h u n g , tâm lý và t ư t ư ở n g n g ư ờ i

n ô n g d ân n ặ n g ve ý t hức l à n g , H ọ c ó tinh thân gia t ộ c, họ hà ng và làng q u ê rất s â u s ắc ,

n h ư n g đối v ớ i c ô n g v iệ c của n ư ớ c thì nhi cu khi họ lại t h ờ ơ , h ờ h ử n g , c ủa cải c ủ a nhà 
n ư ớ c bị hư hỏng, mất mát c ũ n g k hô n g q ua n tâm, k h ô n g đa u xót. N ó i c á c h khá c, h ọ c ỏ

t inh thần l à n g x ã đ ầ y dù, n h ư n g ý t h ức c ô n g dâ n thì c ó k hi l ại t h i ế u .

7. Di sản của c ộ n g đ ồ n g l àng xã k hơ n g phải là ít. C ó n h ữ n g bộ phận k h ô n g phù h ự p 
v ớ i quá trình "hiện đại hóa" đất n ư ớ c thì căn phải cải tạo, c h ẳ n g hạn cần t ả ng c ư ờ n g ý 
t h ứ c c ô n g dân, hạn c h ế t ư t ư ờ n g c ụ c b ộ l àng xã. N h ư n g c ó n h i ề u y ế u t ố t ru y cn t h ố n g thì 
căn phải phân tích cụ thề. Tơ i c h o rằng tách rời k hô n g gian và t h ờ i g i an đề bàn về t ính 
t íc h c ự c và tiêu c ự c của t ruyền t h ố n g là k h ô n g t h ỏ a đá ng . V í dụ về qu an hệ họ h àn g, l à ng 
xã. T r o n g c h i ế n tranh c h ố n g Pháp, c h ố n g Mỹ v ừa qua, c h ú n g ta đ ề c a o "làng c h i ế n đấu",
' mộ t t ấ c k hô n g đi, một ly k hô n g rời", phải c ó tinh thăn bá m chật lấy q u c h ư ơ n g , n h ư n g 
ngày nay ở một s ố nơi phải c h u y ề n c ư khai ho a ng , p hâ n b ố lại l ao đ ộ n g thì tinh thăn 
"bám chặt làng que" lại là t iê u c ự c . C ũ n g n h ư vậy t r on g t h ờ i kỳ ho ạ t đ ộ n g b í mậ t g i à n h 
c h í n h q uy ề n, t ro n g c h i ế n tranh g i ữ n ư ớ c , c h ú n g ta de c a o m ố i dây h u y ế t t h ố n g , d ự a v à o 
anh e m họ hàng đc h oạ t độ ng . N h ư n g ngày nay t ro ng xây d ự n g c ăn kho a h ọ c kỹ t huậ t nê n 
chi d ự a và o họ hàng làng xã thì c ó khi lại bị tộ c ụ c bộ, h ẹ p hòi địa phưcrng c h ủ ng hĩ a , 
c ô n g v i ệc bị rất n h i ề u hạn c h ế t iêu c ự c .

Tr uy en t h ổ n g chỉ c ó một, là k h á c h thề. C ò n c o n n g ư ờ i t i ế p thu kế t hừa t ru y è n i h ố n g 
là chủ thề phải bi ết c ác h s ử dụng, c h ọ n lọc.

Cỏ một s ố nhà xã hội h ọ c t h ư ờ n ẹ đ ố i lập t ruyền t h ố n g v ớ i hi ệ n đại , c h o r ằn g t ru y ền 
t h ố n g cũ cản t rở quá trình hiộn đại hóa đất n ư ớ c . C á c h phân t íc h c ủa họ là chỉ nhìn thấy 
mâu thuần, c ách giải quy ết của h ọ là gạt bỏ thủ l i ê u một mặt c ủa mâu t huẫ n ( t ứ c t ru yề n 
t h ố n g ) . Giải quy ết n hư vậy đã đ ư a đốn nhi ều sai lăm, trả giá khá đát, thiột hại c h o dăt 
n ư ớ c và dân tộc. C h ú n g tôi c h o r ằng k h ô n g nên đ ổi lập t ru y ền ( h ố n g d â n t ộ c v ớ i hiộn đại 
hóa, mà hiộn đại hỏa phải kế t hừa t ruyền t hống.

- C h ú n g t ô i g ọ i là s ự chi nh h ợ p c ó c h ọ n lọc.

</div>