Tóm tắt luận án Tiến sĩ Sinh học: Nghiên cứu đặc điểm sinh thái của loài Voọc bạc Đông Dương (Trachypithecus germaini Milne-Edwards, 1876) tại khu vực núi đá vôi Chùa Hang, huyện

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC
VÀ CÔNG NGHỆ VIỆT NAM

HỌC VIỆN KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ
----------------------------LÊ HỒNG THÍA

NGHIÊN CỨU ĐẶC ĐIỂM SINH THÁI CỦA VOỌC BẠC
ĐƠNG DƯƠNG (TRACHYPITHECUS GERMAINI MilneEdwards, 1876) TẠI NÚI ĐÁ VÔI CHÙA HANG, HUYỆN
KIÊN LƯƠNG, TỈNH KIÊN GIANG

Chuyên ngành: Sinh thái học
Mã số: 9 42 01 20

TÓM TẮT LUẬN ÁN TIẾN SĨ SINH HỌC

Tp. Hồ Chí Minh – Năm 2019


Cơng trình được hồn thành tại: Học viện Khoa học và Công nghệ Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ Việt Nam.

Người hướng dẫn khoa học 1: GS.TS. Herbert Hadley Covert
Người hướng dẫn khoa học 2: TS. Hoàng Minh Đức

Phản biện 1:
Phản biện 2:
Phản biện 3:

Luận án sẽ được bảo vệ trước Hội đồng đánh giá luận án tiến sĩ cấp
Học viện, họp tại Học viện Khoa học và Công nghệ - Viện Hàn lâm

Khoa học và Công nghệ Việt Nam vào hồi … giờ …’, ngày … tháng
… năm 2019

Có thể tìm hiểu luận án tại:
- Thư viện Học viện Khoa học và Công nghệ
- Thư viện Quốc gia Việt Nam


1
MỞ ĐẦU
1. Tính cấp thiết của luận án
Voọc bạc Đơng Dương (VBĐD) (Trachypithecus germaini) là một
trong 12 lồi thuộc nhóm khỉ ăn lá ở Việt Nam, được xếp vào bậc EN
(Endangered - loài nguy cấp) trong danh mục các loài bị đe dọa của
IUCN. VBĐD được xem là loài linh trưởng đại diện cho khu vực phía
tây sơng Mê Kơng. Ghi nhận năm 2015, tổng số có 362-406 cá thể
được xác định tại 6 địa điểm thuộc 3 tỉnh An Giang, Kiên Giang và Cà
Mau, trong đó quần thể tại khu vực núi đá vôi Kiên Lương, Kiên
Giang, hệ sinh thái đá vơi duy nhất ở phía Nam Việt Nam, chiếm số
lượng nhiều nhất với 286 cá thể. Mặc dù vậy, quần thể VBĐD tại khu
vực này đang đối mặt với nguy cơ bị suy giảm mạnh về số lượng do
rất nhiều các tác động tiêu cực: nghiêm trọng nhất là hoạt động khai
thác ồ ạt đá vôi từ các núi đá vôi trong khu vực để làm xi măng đang
làm mất dần sinh cảnh sống của voọc; hoạt động săn bắt của con người
để làm thuốc, vật cảnh và bn bán. Bên cạnh đó, chính quyền địa
phương chưa có nhiều những hoạt động cụ thể trong việc bảo tồn quần
thể VBĐD ngoại trừ những khảo sát ghi nhận thông tin sơ bộ về số
lượng, khu vực phân bố. Trong thời gian gần đây, chính quyền địa
phương có kế hoạch bảo tồn loài này với phương án di dời toàn bộ
quần thể VBĐD tại khu vực bị tác động đến nơi ở mới, ít bị tác động

hơn. Tuy nhiên, việc di dời phải được lên kế hoạch hành động, bao
gồm nghiên cứu về tập tính, sinh học, sinh thái, cả kỹ thuật đánh bắt,
vận chuyển, kiểm tra sức khỏe, và giám sát sau khi di dời... Như vậy,
các thông tin về sinh thái học và tập tính của lồi là hết sức cần thiết
mà cho đến nay còn tương đối ít. Hơn nữa, các thông tin về thành phần
và số lượng thức ăn, hoạt động của loài theo thời gian, vùng sống và
diện tích tối thiểu của sinh cảnh cần cho sự tồn tại của một cá thể là


2
bao nhiêu cần phải được xác định rõ. Những dữ liệu này sẽ làm cơ sở
để xác định núi đá vơi nào có điều kiện sinh cảnh phù hợp, có thể tiếp
nhận và tiếp nhận được bao nhiêu cá thể.
Trong bối cảnh hiện nay, để giúp cho địa phương có cơ sở khoa học
thực hiện công tác bảo tồn VBĐD, điền vào khoảng khuyết cần được
hiểu rõ hơn về loài thì đề tài “Nghiên cứu đặc điểm sinh thái của lồi
Voọc bạc Đơng Dương (Trachypithecus germaini Milne-Edwards,
1876) tại khu vực núi đá vôi Chùa Hang, huyện Kiên Lương, tỉnh Kiên
Giang” là rất cần thiết, có ý nghĩa cả về khoa học và thực tiễn.
2. Mục tiêu nghiên cứu của luận án
Nghiên cứu đặc điểm sinh thái của VBĐD tại khu vực núi đá vôi Chùa
Hang, huyện Kiên Lương, tỉnh Kiên Giang làm cơ sở khoa học cho
việc bảo tồn loài này tại hệ sinh thái núi đá vôi duy nhất phía Nam,
Việt Nam.
3. Các nội dung nghiên cứu chính của luận án
- Xác định hiện trạng quần thể và vùng sống của VBĐD tại núi đá vôi
Chùa Hang.
- Xác định cấu trúc thảm thực vật là sinh cảnh sống của VBĐD.
- Xác định được đặc điểm sinh thái dinh dưỡng của VBĐD.
- Đề xuất giải pháp bảo tồn quần thể và sinh cảnh của VBĐD.

4. Điểm mới của luận án
- Luận án đã cung cấp số liệu cập nhật về kích thước quần thể, cấu trúc
bầy, vùng sống, khả năng sử dụng vùng sống của VBĐD;
- Luận án đã xác định được cấu trúc thảm thực vật và sinh cảnh sống
của VBĐD ở núi đá vôi Chùa Hang;
- Luận án cung cấp những dẫn liệu mới về quỹ hoạt động theo ngày,
tháng, năm và mùa của VBĐD;


3
- Lần đầu tiên ở Việt Nam luận án đã cung cấp dẫn liệu chi tiết về sinh
thái dinh dưỡng của VBĐD;
- Bằng các phân tích thống kê chuyên sâu, luận án đã xác định được
hóa dinh dưỡng trong thức ăn và làm sáng tỏ mối tương quan của hàm
lượng dinh dưỡng trong thức ăn với sự lựa chọn ăn của VBĐD;
- Xác định được các mối đe dọa đến quần thể VBĐD làm cơ sở đề xuất
giải pháp bảo tồn VBĐD tại núi đá vôi Chùa Hang.
5. Cấu trúc của luận án
Luận án gồm 131 trang, chia thành 3 chương với 41 bảng và 47 hình.
Tài liệu tham khảo gồm 228, trong đó 33 tài liệu tiếng việt và 195 tài
liệu tiếng anh. Luận án được chia làm các chương và mục như sau: Mở
đầu (5 trang), Chương 1. Tổng quan tài liệu (22 trang), Chương 2. Địa
điểm, thời gian và phương pháp nghiên cứu (17 trang), Chương 3. Kết
quả và thảo luận (84 trang), Kết luận và kiến nghị (4 trang), Danh mục
các bài báo (1 trang), Tài liệu tham khảo (14 trang), phụ lục 34 trang.
CHƯƠNG 1. TỔNG QUAN TÀI LIỆU
1.1. Giới thiệu về loài voọc bạc Đông Dương
Voọc bạc Đông Dương (VBĐD) (Trachypithecus germaini) thuộc họ
Khỉ cựu thế giới Cercopithecidae, họ phụ voọc Colobinae, giống
Trachypithecus. VBĐD có bộ lơng màu đen bạc được tạo ra bởi các

sợi lơng màu đen hay xám đen nhưng có đầu mút màu trắng, lơng dưới
cằm màu trắng, trên đầu có lơng mọc dài thành hình chóp nhọn, mặt
màu đen khơng có vịng trịn trắng xung quanh khóe mắt, tay và chân
đen, đi có màu đen ở phía trên và phía dưới có màu đen bạc. Kích
thước từ đầu đến thân 550 mm, chiều dài đuôi 720-838 mm, trọng
lượng cơ thể 6.5-7.0 kg (Hình 1.1).
Voọc bạc Đơng Dương phân bố chủ yếu ở Đông Nam Châu Á. Ở Việt
Nam, được ghi nhận phân bố trên đảo Phú Quốc (khoảng 54 cá thể),


4
khu vực núi đá vơi Hịn Chơng, huyện Kiên Lương, Kiên Giang
(khoảng 286 cá thể) và một số nhỏ ở Cà Mau và An Giang.
VBĐD thường sống ở các rừng thấp thường xanh, bán thường xanh,
rừng hỗn giao ven sông, tại các núi đá vôi, rừng ngập mặn và rừng
tràm. VBĐD dành hầu hết thời gian hoạt động trong ngày ở trên cây.
Thức ăn chủ yếu là lá cây, hoa, trái. Mùa sinh sản được ghi nhận
khoảng từ tháng 12 đến tháng 4 năm sau.

Hình 1.1. Voọc bạc Đơng Dương
1.2. Các nghiên cứu về voọc bạc Đông Dương
Những nghiên cứu về VBĐD trên thế giới hiện nay chủ yếu tập trung
vào định danh và xác nhận phân bố của loài. Ngoài trừ một nghiên cứu
về đặc điểm sinh thái của VBĐD trong môi trường nuôi nhốt bán tự
nhiên tại Campuchia. Chưa có nghiên cứu chính thức nào cơng bố về
đặc điểm sinh thái dinh dưỡng, tập tính trong mơi trường hoang dã.
Ở Việt Nam cho đến nay có rất ít nghiên cứu về VBĐD. Các nghiên
cứu chủ yếu về đánh giá số lượng cá thể, xác định các vùng phân bố
của loài và một vài nghiên cứu sơ bộ về thành phần thức ăn.
1.3. Các vấn đề liên quan đến sinh thái dinh dưỡng của Colobinae

và giống Trachypithecus


5
Khỉ ăn lá (colobinae) khơng có túi má giống các lồi thuộc phân họ
khỉ chính thức nhưng lại có cấu tạo hệ tiêu hóa phức tạp giúp thích
nghi với chế độ dinh dưỡng ít protein, nhiều chất xơ. Với dạ dày có
cấu tạo nhiều ngăn, thích hợp cho nhiều loại vi khuẩn, nấm cộng sinh
lên men phân hủy các chất xơ, cấu trúc răng và tuyến nước bọt tối ưu
cho q trình tiêu hóa thức chủ yếu là lá cây, quả và hạt của khỉ ăn lá.
Đối với nhóm khỉ ăn lá, liên quan đến chiến lược lựa chọn thức ăn, có
năm mơ hình dinh dưỡng chính: (1) mơ hình tối đa hố năng lượng thu
nhận; (2) mơ hình tối đa hố protein thu nhận; (3) mơ hình hạn chế thu
nạp các hợp chất chuyển hoá thứ cấp của thực vật; (4) mơ hình hạn
chế thu nạp chất xơ; (5) mơ hình cân bằng chất dinh dưỡng. Hơn nữa,
việc chọn lựa thức ăn của các loài voọc bị tác động bởi tập hợp nhiều
yếu tố như sự hiện diện và độ phong phú của nguồn thức ăn ưa thích
và nguồn thức ăn thay thế, đặc điểm nguồn thức ăn tại sinh cảnh.
Các nghiên cứu trên các loài thuộc giống Trachypithecus cho thấy lá
là thành phần chính thường chiếm hơn 50% khẩu phần ăn. Thành phần
loài thực vật làm thức ăn cũng rất đa dạng từ cây thân gỗ đến cây bụi,
dây leo và thân thảo. Hơn nữa, tập tính lựa chọn thức ăn cũng thay đổi
theo mùa và có khuynh hướng thay đổi giữa lá già, lá non, hoa và quả
hoặc hạt phụ thuộc sự sẵn có trong sinh cảnh sống.
Do đó, việc nghiên cứu về sinh thái dinh dưỡng giúp xác định mơ hình
dinh dưỡng của VBĐD là cơ sở quan trọng cho cơng tác bảo tồn lồi.
CHƯƠNG 2. ĐỊA ĐIỂM, THỜI GIAN VÀ PHƯƠNG PHÁP
NGHIÊN CỨU
2.1. Địa điểm nghiên cứu
Thảm thực vật và quần thể voọc bạc Đông Dương phân bố tại khu vực

núi đá vôi Chùa Hang, huyện Kiên Lương, tỉnh Kiên Giang nằm ở tọa
độ 10o08’11”N và 104o38’21”E, trong diện tích diện tích 50 ha (bao


6
gồm núi Chùa Hang 47.7 ha, các mỏm núi lận cận trước Chùa Hang
1.95 ha, khu rừng ngập mặn 0.79 ha), độ cao tuyệt đối khoảng 180.7m,
dốc 200-450. Khu vực có mùa mưa bắt đầu từ tháng 5 đến tháng 10 và
mùa khô từ tháng 11 đến tháng 4 năm sau.
2.2. Thời gian nghiên cứu
Thời gian nghiên cứu từ tháng 9/2013 đến tháng 2/2017. Tháng
9/2013-8/2014: khảo sát thực địa, điều tra tập tính của VBĐD, xác
định quỹ thời gian hoạt động. Tháng 3/2015 đến 2/2016 thực hiện điều
tra, khảo sát thảm thực vật và vật hậu học. Các hoạt động: quan sát
hoạt động ăn, thu mẫu thức ăn và phân tích thành phần dinh dưỡng,
xác định vùng sống và kích thước quần thể thực hiện trong suốt thời
gian nghiên cứu. Tháng 9/2013- 2/2017: phân tích dữ liệu nội nghiệp,
viết bài báo và hoàn thành luận án.
2.3. Phương pháp nghiên cứu
2.3.1. Phương pháp điều tra thảm thực vật
Thành phần loài, các chỉ số sinh học (mật độ, độ phân bố, loài quan
trọng, % che phủ, độ quần hợp, chỉ số Simpson - D và chỉ số Margalef)
của các loài thực vật ở các sinh cảnh sống được xác định thông qua
phương pháp: (1) Phương pháp Braun- Blanquet với ô mẫu 1m2 để
khảo sát các cá thể của tầng cây gỗ, cây bụi, cây thân thảo, dây leo trên
các sinh cảnh vách- sườn- đỉnh núi, có địa hình dốc. (2) Phương pháp
tuyến (2m x 100m) để khảo sát các cá thể của tầng cây gỗ nhỏ và lớn
có đường kính trên 5cm trên sinh cảnh sườn núi. (3) Phương pháp ô
tiêu chuẩn (5m x 5m) để khảo sát thành phần loài thực vật trên sinh
cảnh rừng ngập mặn. Các mẫu thực vật được định danh dựa vào tiêu

bản của Viện Viện Sinh thái học Miền Nam và Viện sinh học nhiệt đới
cũng như tài liệu phân loại thực vật của của Phạm Hoàng Hộ (1999).
2.3.2. Phương pháp nghiên cứu vật hậu học


7
Tỉ lệ phần trăm lá non, lá già, chồi, hoa, quả các loài thực vật làm thức
ăn trên các sinh cảnh ược ước tính theo phương pháp quan sát của
Chapman et al. (1992). Tỷ lệ các bộ phận được xác định theo 5 mức:
0= không thấy hiện diện bộ phân đó trên cây; 1= 0-25%; 2= 26-50%;
3 = 51%-75%; 4= 76-100% bộ phận hiện diện toàn bộ các cành. Thời
gian theo dõi vật hậu học được thực hiện từ 1-2 ngày trong tháng và
liên tục trong 12 tháng.
2.3.3. Quan sát tập tính của VBĐD
Tập tính được nghiên cứu bởi sự kết hợp phương pháp quét scansampling và focal-sampling mô tả bởi Altmann (1974). Thông tin về
thời gian sử dụng cho các hoạt động (di chuyển, ăn, nghỉ nghơi, hoạt
động xã hội, quan sát và khác) và khả năng sử dụng vùng sống được
thu thập. Nghiên cứu được tiến hành trong 3 năm từ 9/2013 đến tháng
2/2017, mỗi tháng gồm 3- 5 ngày, mỗi ngày 12 giờ, từ 6 giờ sáng đến
6 giờ tối. Số lượng cá thể và tổ chức xã hội cũng được ghi nhận trong
quá trình quan sát các bầy VBĐD.
2.3.4. Xác định vùng sống và kích thước bầy
Dùng GPS và la bàn đánh dấu vùng sống của Voọc bằng cách bấm tọa
độ khi quan sát có sự xuất hiện, xác định vị trí của trung tâm của bầy
sau mỗi 15 phút hoặc khi đàn di chuyển một khoảng cách ≥ 50 m và
được xử lý bằng phần mềm Mapinfo 9.5. Vùng sống của bầy được tính
theo phương pháp đa giác lồi tối thiểu. Vùng lõi được xác định chiếm
75% số điểm ghi nhận có xuất hiện voọc và vùng rìa chiếm 25% số
điểm ghi nhận có xuất hiện voọc.
Kích cỡ và cấu trúc bầy được xác định khi bầy không di chuyển hoặc

đồng loạt di chuyển. Thực hiện đếm chính xác số cá thể của bầy cao
khi quan sát thấy cá thể đầu tiên di chuyển cho đến cá thể cuối cùng.
2.3.5. Phân tích hóa dinh dưỡng thức ăn và thành phần hoá học đất


8
Hai mươi tám loài thực vật làm thức ăn (20 mẫu lá ăn, 5 mẫu quả, 3
mẫu hoa) được lựa chọn ngẫu nhiên và 4 mẫu lá VBĐD không ăn
nhưng có chỉ số quan trọng cao trong sinh cảnh được thu thập để phân
tích hóa dinh dưỡng. Các chỉ tiêu phân tích bao gồm: hàm lượng đường
tổng số, hàm lượng lipid, hàm lượng đạm tổng số, hàm lượng chất xơ
trung tính (NDF: Neutral Detergent Fiber), chất xơ acid (ADF: Acid
Detergent Fiber), lignin, hàm lượng Ca, hàm lượng tro (hàm lượng
khoáng tổng số), độ ẩm và tannin.
Mẫu đất tại các sinh cảnh sống được tiến hành thu nhận tại cùng vị trí
thu thập mẫu thức ăn. Mẫu đất được lấy theo phẩu diện, tại độ sâu 30
cm và tại độ sâu 60 cm để phân tích các chỉ tiêu pHnước, pHKCl, hàm
lượng khoáng chất, nitơ tổng số và carbon hữu cơ.
2.3.6. Phương pháp xử lý số liệu
Số liệu về tập tính được xử lý thống kê bằng phần mềm SPSS, kiểm
định Chi-bình phương để xác định mối liên hệ giữa quỹ thời gian các
hoạt động và yếu tố thời gian theo ngày, tháng, mùa và theo giới tính;
phân tích hệ số tương quan spearman nhằm xác định mối tương quan
giữa các hoạt động. Sự khác biệt về hàm lượng dinh dưỡng trong lá ăn
nhiều, lá ăn ít và lá khơng ăn được phân tích bằng R studio. Kiểm định
Shapiro-Wilk được sử dụng để xác định đặc tính phân phối chuẩn của
các thành phần hóa học. Các biến phân phối chuẩn được kiểm định
tham số và kiểm định phi tham số đối với biến không phân phối chuẩn,
bao gồm kiểm định Mann Whitney U hoặc Welch’s để so sánh sự khác
biệt từng cặp (lá ăn-khơng ăn; lá ăn nhiều-ăn ít; lá ăn ít-không ăn);

kiểm định Kruskal-Wallis hoặc ANOVA để so sánh sự khác biệt của
3 nhóm lá. Phân tích mơ hình tuyến tính tổng quát (generalized linear
model-GLM) để xác định tương quan giữa việc lựa chọn thức ăn, thời
gian ăn và hàm lượng dinh dưỡng trong mẫu lá.


9
CHƯƠNG 3. KẾT QUẢ VÀ THẢO LUẬN
3.1. Kích thước quần thể
Kết quả quan sát số lần bắt gặp VBĐD trong q trình nghiên cứu, xác
định tại núi Chùa Hang có khoảng 134 cá thể, bao gồm 74 cá thể
trưởng thành, 50 chưa trưởng thành và 10 cá thể non. So với các khảo
sát trước đây, số lượng cá thể VBĐD ở khu vực núi Chùa Hang có sự
gia tăng theo thời gian (Hình 3.1). Trong số 134, có 17 con đực trưởng
thành, 23 con cái trưởng thành, 8 con đực chưa trưởng thành, 12 con
cái chưa trưởng thành, 10 con non, 34 cá thể trưởng thành và 29 con
chưa trưởng thành chưa xác định chính xác giới tính. Như vậy, tỷ lệ
đực:cái là 1:1,3; tỷ lệ con trưởng thành:con chưa trưởng thành là 1:0,7;
tỷ lệ con trưởng thành:con chưa trưởng thành:con non là 7,4:5:1.
Quần thể VBĐD tại núi Chùa Hang phân chia thành 6 bầy với số lượng
cá thể /bầy cao nhất là 42 cá thể và thấp nhất là 15 cá thể. Trong đó
mỗi bầy có tỷ lệ cá thể theo giới tính và độ tuổi khác nhau (Bảng 3.1).

Hình 3.1. Số lượng cá thể voọc bạc Đơng Dương tại núi Chùa Hang


10
Bảng 3.1. Số lương VBĐD theo bầy tại núi Chùa Hang
Bầy

Kích thước bầy

1

Số lượng
AM

AF

JM

JF

IF

AU

JU

42

7

9

5

6

4

6

5

2

16

2

4

0

1

1

3

5

3

17

2

3

1

1

1

4

5

4

15

3

2

0

1

1

3

5

5

28

2

4

1

2

1

11

7

6

16

1

1

2

1

2

7

2

Tổng

134

17

23

12

10

34

29

9

AM- đực trưởng thành, AF- cái trưởng thành, AU- con trưởng thành chưa xác định giới tính, JM- đực chưa
trưởng thành, JF- cái chưa trưởng thành, IF- con non.

Các bầy VBĐD có một hay nhiều cách tổ chức nhóm khác nhau, trong
đó bầy 1 có cách tổ chức bầy theo nhiều hình thức nhóm 1 (có từ 22
cá thể trở lên) chúng hoạt động thành nhóm lớn chủ yếu vào các tháng
mùa mưa ăn lá, quả hay chồi non; các tháng mùa khơ chúng ăn theo

nhóm 2 (từ 8-15 cá thể), nhóm 3 (một gia đình có từ 3-4 cá thể), nhóm
4 (3-4 con cái trưởng thành và nhiều con non) và nhóm 5 (gồm 2-5 cá
thể trưởng thành). Bầy 5 cũng có cách hoạt động giống bầy 1, tuy nhiên
khơng có hình thức hoạt động theo nhóm 4. Bầy 2, 3, 4 và 6 hoạt động
chủ yếu theo hình thức nhóm 2 và nhóm 5, cách hoạt động theo nhóm
của các bầy có sự khác biệt giữa mùa khô và mùa mưa.
3.2. Vùng sống và khả năng sử dụng vùng sống
VBĐD phân bố trên Núi Chùa Hang (diện tích 47,7 ha), một khu vực
lân cận (1,95 ha) khơng thuộc diện tích núi Chùa Hang và một phần
nhỏ diện tích rừng ngập mặn cạnh núi về hướng Tây Bắc (0,79 ha).
Tổng diện tích khu vực có phân bố VBĐD là 50 ha.


11
Vùng sống của VBĐD là 36,8ha chiếm 74% tổng diện tích khu vực
phân bố. Phần diện tích cịn lại khoảng 13,2ha không ghi nhận sự xuất
hiện của voọc, chủ yếu là đỉnh núi từ độ cao 110m trở lên. Trong diện
tích vùng sống 36,8ha, diện tích vùng lõi (chiếm 75% số điểm ghi nhận
có xuất hiện voọc) là 5,5ha, diện tích vùng rìa (chiếm 25% số điểm ghi
nhận có xuất hiện voọc) là 31,3ha (Hình 3.10).

Hình 3.10. Vị trí phân bố và diện tích vùng sống của VBĐD tại núi
Chùa Hang
Bảng 3.2. Vùng sống theo bầy của VBĐD tại núi Chùa Hang
Số lượng

Vùng sống

Vùng sống

Mật đô (cá

Bầy

cá thể

(bầy/ha)

(cá thể/ha)

thể/ha)

1 và 6

59

5,11

0,09

11

2

16

3,68

0,23

4

3

17

1,35

0,08

13

4

15

3,94

0,26

3

5

28

4,34

0,15

6

Cùng sống chung trên một sinh cảnh núi đá vôi, nhưng mật độ phân
bố của từng bầy là khác nhau (Bảng 3.2). Ngồi ra, mỗi bầy có một


12
vùng sống và khả năng sử dụng vùng sống; một số trường hợp vùng
sống trùng nhau giữa hai bầy gần nhau. Bầy 1 và bầy 6 có diện tích
vùng sống trùng nhau đến 60% diện tích, cịn lại giữa bầy 2 và bầy 3,
bầy 3 và bầy 4 thì khơng đáng kể. Có sự khác biệt giữa mùa khơ và
mùa mưa với diện tích vùng sống của từng bầy.
3.3. Đặc điểm thảm thực vật núi Chùa Hang
Thảm thực vật núi đá vôi Kiên Giang thuộc kiểu rừng rậm thường xanh
mưa mùa nhiệt đới cây lá rộng ở đất thấp trên đá vơi, được chia thành
3 kiểu chính: (1) Kiểu thực vật trên vách núi; (2) Kiểu thực vật trên
sườn núi; (3) Kiểu thực vật trên đỉnh núi. Ngồi ra, phía mặt biển cịn
có hệ sinh thái rừng ngập mặn. Kết quả khảo sát đã ghi nhận được 185
loài thực vật thuộc 61 họ, với đa dạng dạng sống, trong đó cây bụi
chiếm 30%, dây leo 24%, cây thân gỗ lớn 22%, cây thân gỗ nhỏ 16%,
cây phụ sinh khoảng 7%, cịn lại là cây ký sinh khoảng 1%. Thành
phần lồi thực vật có sự thay đổi giữa các kiểu sinh cảnh, sinh cảnh
sườn núi có mức độ đa dạng và phong phú về thành phần loài thực vật
cao nhất trong bốn sinh cảnh, thấp nhất là sinh cảnh rừng ngập mặn.
3.4. Vật hậu các loài thực vật làm thức ăn cho VBĐD
Sự thay đổi khí hậu theo mùa và thành phần loài của thảm thực vật
làm thay đổi vật hậu của khu vực núi đá vôi Kiên Lương. Lá non xuất
hiện quanh năm trong đó mùa khơ nhiều hơn mùa mưa, các tháng 2,
3, 4 có nhiều lá non nhất. Lá già xuất hiên quanh năm với mùa mưa
nhiều hơn mùa khô, nhiều nhất vào tháng 8 đến tháng 12. Chồi xuất

hiện nhiều vào mùa khô, và hầu hết các tháng khác nhưng với tỷ lệ
thấp. Có rất ít lồi ra hoa trong thời gian khảo sát, một số loài ra hoa
rải rác trong năm và thường tập trung vào mùa mưa. Quả cũng xuất
hiện lần lượt các tháng trong năm và không khác nhau giữa hai mùa
khô và mùa mưa, các tháng cuối mùa mưa thường cho quả nhiều hơn.


13
3.5. Quỹ thời gian ăn và các hoạt động khác của VBĐD
Kết quả quan sát 32.815 hoạt động của VBĐD cho thấy, Voọc hoạt
động từ sáng sớm từ 5 giờ 15 vào mùa mưa, và từ 6 giờ vào mùa khô.
Kết thúc hoạt động vào lúc chiều tối từ 18 đến 18 giờ 30. Thời gian
dành cho các hoạt động ăn, nghỉ ngơi và di chuyển chiếm tỉ lệ cao
(Hình 3.20).
Quỹ thời gian dành cho hoạt động ăn có sự khác biệt giữa sáng và
chiều (χ2=2402.07; df=5; p<0,05), giữa các tháng trong năm
(χ2=8447,7; df=55; p<0,05), và giữa các mùa (χ2=92,365; df=5;
p<0,05). Ngồi ra, cũng có sự khác biệt theo giới tính và độ tuổi
(χ2=429.037; df=15; p<0,05) và giữa các giới tính trong cùng độ tuổi
(χ2=429,03; df=15; p<0,05) về thời gian phân bổ cho các hoạt động.

Hình 3.20. Biểu đồ quỹ thời gian hoạt động của VBĐD
3.6. Thành phần loài thực vật trong thức ăn của VBĐD
Thành phần thức ăn VBĐD bao gồm 62 lồi thực vật thuộc 37 họ;
trong đó, có 15 lồi thân gỗ, 15 lồi thân gỗ nhỏ, 21 loài dây leo, 7 loài
cây bụi và 4 loài phụ sinh. Ghi nhận được 124 bộ phận trên tổng số 62
loài thực vật voọc chọn làm thức ăn bao gồm: 51 loại lá non, 30 loại


14

lá trưởng thành, 7 loại hoa, 22 loại quả, 15 loại khác (chồi, vỏ hạt, hạt,
cuống lá, cuống hoa, vỏ cây, lá khơ) (Hình 3.28).
Da lâm vồ được ghi nhận ăn nhiều nhất (18.26%) và đa dạng các bộ
phận nhất. Tám loài được lựa chọn ăn tất cả các tháng trong năm gồm
Phèn đen, Da lâm vồ, Sung bầu, Gừa, Duối ơ rơ, Duối nhám, Dây vác,
và Quỳnh tàu.

Hình 3.28. Tỉ lệ các bộ phận của thực vật trong thành phần thức ăn
Hoa

lá non

Lá trưởng thành

2

4

Quả

Chồi

Khác

100%
80%

60%
40%
20%

0%

1

3

5

6

7

8

9

10

11

12

Hình 3.29. Biểu đồ sự thay đổi trong thành phần thức ăn theo tháng
Thành phần lồi trong thức ăn có sự khác biệt giữa mùa mưa (27 lồi)
và mùa khơ (23 lồi) (χ2=364.1; df=7; p<0.01). VBĐD ăn đa dạng các


15
bộ phận, gồm lá non chiếm tỉ lệ cao nhất (58%), lá trưởng thành, quả,
hoa, chồi và một số bộ phận khác (cuống lá, vỏ cây, hạt, vỏ hạt, lá

khô). Tỉ lệ các loại thức ăn có sự khác biệt giữa các tháng trong năm
(χ2=3177,4; df =55; p<0.05) (Hình 3.29) và giữa các mùa (χ2=351,2;
df=5; p<0,05) (Hình 3.31), trong đó lá non và quả được ăn nhiều và
xuyên suốt các tháng.

%

Mùa khô
70
60
50
40
30
20
10
0

Mùa mưa

59.5 57.0

24.5
3.2 6.4
Hoa

20.9

9.0 10.1
lá non Lá trưởng
thành

Quả

3.3 2.7

0.5 2.9

Chồi

Khác

Hình 3.31. Biểu đồ sự thay đổi tỉ lệ thành phần thức ăn theo mùa
3.7. Chất dinh dưỡng và sự lựa chọn thức ăn
3.7.1. Thành phần hoá học của thức ăn
Kết quả phần tích thành phần hố học của 28 mẫu lá được ăn bởi
VBĐD (Bảng 3.16) cho thấy hàm lượng protein thấp hơn mức đề xuất
của National Research Council (2003) (từ 15-22%). Hàm lượng chất
xơ (NDF và ADF) cao hơn so với nhu cầu (5-15% và 10-30%). Hàm
lượng Ca và lipid đáp ứng nguồn dinh dưỡng cần (0.8% và 0.5-2%).
VBĐD ăn lá của 58 loài (thuộc 37 họ). Các lồi này được chia thành
2 nhóm: nhóm lá ăn nhiều với 13 lồi có thời gian ghi nhận ăn >2%,
nhóm lá ăn ít với 45 lồi có thời gian ghi nhận ăn <2%. Phân tích thành
phần hố học của 16 mẫu (10 mẫu lá ăn nhiều và 6 mẫu lá ăn ít) cho


16
thấy nước chiếm 74.3%, protein 5.6%, lipids 1.1%, khoáng 5.3%,
đường 7.8%, Ca 1.0% và tỉ lệ protein/chất xơ 0.14.
Hoa của 7 loài thực vật được VBĐD sử dụng làm thức ăn bao gồm:
Bảy thưa muốn quay, Hoa trang, Cánh dơi, Dây vác, Hổ nho, Bồ kết,

Phèn đen. Hoa được có hàm lượng dinh dưỡng gồm nước chiếm
73.19%, protein 5.73%, lipid 1.36%, khoáng 4.38%, đường 7.45%, Ca
0.63% và tỉ lệ CP/ADF 0.14.
Có 23 loại quả được VBĐD sử dụng làm thức ăn. Thành phần hoá học
của quả được ăn bao gồm nước chiếm 76.18%, protein 3.81%, lipids
1.58%, Khoáng 4.69%, đường 3.67%, Ca 0.89% và tỉ lệ CP/ADF 0.09.
Bảng 3.16. Thành phần hóa học trong thức ăn (lá, quả, hoa, n=28)
Thành phần (%)

Mean (N=28)

SD

Min

Max

Nước

73.68

8.63

57.77

89.80

Protein

5.58

3.98

0.88

15.9

ADF

37.74

9.58

18.8

56.4

NDF

45.76

11.68

22.60

76.30

Lignin

33.89

19.74

7.29

61.50

Tannin

3.44

3.98

0.42

17.6

Đường

6.80

3.91

2.00

14.87

Lipid

1.24

1.24

0.07

4.39

Ca

0.97

0.069

0.20

3.71

Khoáng

5.43

3.59

2.10

16.33

3.7.2. Ảnh hưởng thành phần hoá học đến sự lựa chọn thức ăn
Giữa Thành phần hoá học giữa hai nhóm lá có sự khác biệt rõ rệt đối
với thành phần lipid, lignin, tannin, khoáng, protein, và đường tổng số.

Trong nhóm lá được ăn, lá ăn nhiều và ăn ít khác nhau có ý nghĩa về
thành phần lignin. Giữa lá ăn ít và khơng ăn có sự khác nhau đối với


17
hàm lượng khoáng (Bảng 3.17). Đặc biệt, khi so sánh thành phần hóa
học giữa ba nhóm cho thấy hàm lượng protein có sự khác biệt có ý
nghĩa (Bảng 3.18).
Bảng 3.17. Hàm lượng dinh dưỡng trong mẫu lá ăn và không ăn
Thành phần

Lá ăn (N=16)

Lá khơng ăn (N=4)

(%)

Mean

SD

Mean

SD

Nước

74.3

8.5

71.3

12.4

NDF

44.1

13.2

44.2

13.7

ADF

36.1

9.6

38.1

13.9

Protein

5.6

4.4

13.1

5.2

Lignin

24.8

18.0

51.5

11.3

Tannin

2.6

3.1

8.7

3.0

Đường

7.8

3.6

4.2

0.8

Lipid

1.1

1.3

3.1

1.4

Ca

1.0

0.9

1.2

0.48

Khống

5.3

3.4

11.7

3.79

CP/ADF

0.14

0.1

0.35

0.29

Bảng 3.18. So sánh hàm lượng dinh dưỡng giữa các mẫu lá
Mẫu lá

Kiểm định tham số

Lá ăn nhiều,

Anova test: protein

ăn ít và lá

(F=4.314; df=2;

khơng ăn

P=0.03)

Kiểm định phi tham số

Welch’s t-test: crude

Mann-Whitey U test:

Lá được ăn và

protein (t= -2.66,

lignin (U= 5.0,

lá không được

df=4.1712, P=0.05);

P=0.007); ash (U= 7.0,

ăn

total sugar (t=3.63,

P=0.020); lipid (U=

df=17.993, P=0.001)


18

9.0, P=0.020); Tannin
(U= 5.5, P=0.013)
Mann-Whitey U test:

Lá ăn ít và lá

lignin (U=10.0, P=

ăn nhiều

0.03)

Lá ăn ít và lá

Mann-Whitey U test:

khơng ăn

ash (U =3.0, P= 0.05)

Phân tích bằng mơ hình tuyến tính tổng qt (GLM) xác định mơ hình
tốt nhất về tương quan giữa thành phần hoá học của lá được ăn và thời
gian ghi nhận ăn bao gồm 5 nhân tố: NDF, lignin, lipid, đường tổng số
và Ca.
Bảng 3.19. Mô hình tương quan giữa thành phần hố học của lá và
thời gian ghi nhận ăn
Type

Estimate

Standard

z-

Pr(>|z|)

Significant

error

value

0.876649

-5.914

3.34E-09

***

NDF

0.056421 0.015199

3.712

0.000206

***

Đường

0.005839 0.054975

0.106

0.915418

Lignin

-0.06951

0.015834

-4.39

1.14E-05

Lipid

0.146817 0.194134

0.756

0.449491

Ca

0.529181 0.214671

2.465

8.59E-05

AIC=-78.285
(Intercept)

-5.18432

***

***

*: at level of 0.1, ** at level of 0.05; *** at level of 0.01

Có sự tương quan mật thiết giữa thời gian ghi nhận ăn với thành phần
NDF (P<0.000), lignin (P<0.000) và Ca (P<0.000) của lá, nhưng
không tương quan với thành phần lipid (P=0.45) và đường tổng số


19
(P=0.91). Sự tương quan thuận giữa thời gian ghi nhận ăn với hàm
lượng NDF trong lá cho thấy VBĐD tiêu tốn nhiều thời gian để ăn lá
có chứa hàm lượng NDF (Bảng 3.19). Tuy nhiên, mơ hình GLM để
phân tích mối liên hệ giữa sự lựa chọn lá ăn với thành phần hố học
của lá khơng xác định được nhân tốt thiết yếu để giải thích cho mối
liên hệ này. Năm nhân tố, bao gồm hàm lượng nước (P=0.70), ADF
(P=0.998), tannin (P=0.183), lipid (P=0.543), và lignin (P=0.523) đều
không cho thấy mối liên hệ mật thiết với sự lựa chọn lá ăn.
So sánh hàm lượng NDF, ADF và lignin giữa nhóm lá được ăn và

khơng được ăn cho thấy nhóm lá khơng được ăn có hàm lượng lignin
cao hơn (51.5%±11.3 so với 24.8%±18). Hàm lượng lignin có sự khác
biệt rõ rệt giữa hai nhóm lá và tương quan nghịch đối với thời gian ghi
nhận ăn. Ngoài ra, hàm lượng NDF cũng như ADF của nhóm lá được
ăn khá cân bằng với nhóm lá khơng được ăn (NDF: 44.2%±13.7 so
với 44.1%±13.2; ADF: 38.1%±13.9 so với 36.1%±9.6). Hơn nữa, hàm
lượng NDF cho thấy có sự tương quan thuận với thời gian ghi nhận
ăn. Tất cả những kết quả này cho thấy, VBĐD giành nhiều thời gian
để ăn lá với hàm lượng NDF cao (NDF có thành phần bao gồm
hemicellulose và cellulose là những chất xơ có khả năng tiêu hố)
nhưng có ít lignin (là hợp chất khó tiêu hố). Như vậy, có thể thấy hàm
lượng chất xơ là nhân tố quan trọng nhất ảnh hưởng đến sự lựa chọn
thức ăn của VBĐD.
3.8. Hàm lượng dinh dưỡng trong đất
Núi đá vơi Chùa Hang có địa hình dốc, đất trên núi có tầng mặt mỏng,
từ độ sâu 3-30 cm đất có kết cấu vón cục xen lẫn đá nhỏ và rễ cây,
xuống sâu >30 cm xuất hiện nhiều đá với kích thước lớn.
Thành phần cơ giới và hoá học của đất trên các sinh cảnh núi Chùa
Hang cho thấy đất tại 3 sinh cảnh sườn núi, đỉnh núi và vách núi có sự


20
khác nhau. Phân loại đất theo tỷ lệ cấp hạt sét-thịt-cát, sinh cảnh sườn
núi và đỉnh núi là loại đất sét, vách núi là đất thịt nhẹ. Đất trên 3 sinh
cảnh có hàm lượng các chất dinh dưỡng (OM%, N%, P%) cao đáp ứng
nhu cầu phát triển của thực vật. Tuy nhiên, đất trên sinh cảnh vách núi
có hàm lượng K và Mg nghèo, hàm lượng Ca cao, pH kiềm là các yếu
tố ảnh hưởng đến quá trình phát triển của cây. Đất trên sinh cảnh sườn
núi và đỉnh núi tỷ lệ sét cao, đất kết vón cục, nhiều đá, hàm lượng Mg
nghèo và khả năng phân giải chất hữu cơ kém là những yếu tố ảnh

hưởng đến phát triển của cây (Bảng 3.23).
Bảng 3.23. Thành phần hóa lý đất trên các sinh cảnh núi Chùa Hang
Chỉ tiêu
Nước%
pHKCL
Cát%
Thịt%
Sét%
OM%
C%
N%
P%
K%
Ca%
Mg%
C/N

Sườn núi 0-80m
(n=3)
0-30cm
30-60cm
4.45
4.44
5.66
15
29
55
5.29
3.07
0.39

0.35
0.56
0.89
0.63
7.8

5.46
12
29
59
3.86
2.24
0.31
0.22
0.45
0.74
0.8
7.2

Đỉnh núi >80m
Vách núi
(n=3)
(n=1)
0-30cm 30-60cm
3.77
3.79
3.95
5.93
17
35

48
4.83
2.80
0.35
0.29
0.56
1.59
0.67
8

6.01
15
33
51
3.24
1.88
0.31
0.16
0.38
1.19
0.78
6.06

7.22
42
35
23
9.71
5.63
0.66

0.26
0.37
9.03
0.83
8.5

OM: hàm lượng chất hữu cơ

3.9. Chiến lược lựa chọn thức ăn của Voọc bạc Đông Dương tại
núi Chùa Hang


21
Có 185 lồi thực vật phấn bố trên các sinh cảnh núi Chùa Hang, trong
đó có 62 lồi được VBĐD chọn làm thức ăn. Các loài thực vật được
ăn phân bố với mật độ và thành phần khác nhau trên các sinh cảnh,
trong đó có 41 lồi ở sinh cảnh vách núi, chiếm 68% số loài làm thức
ăn; 31 loài ở sinh vảnh sườn núi, chiếm 52%; 24 loài ở sinh cảnh đỉnh
núi, chiếm 40% và chỉ 4 loài ở sinh cảnh rừng ngập mặn, chiếm 5%
(Hình 3.35). Quần thể voọc tìm kiếm thức ăn chủ yếu ở ba sinh cảnh
có số lồi thực vật làm thức ăn phong phú. Tuy nhiên, một số trường

Số lượng loài thực vật

hợp, voọc cũng di chuyển xuống rừng ngập mặn để ăn.
Loài làm thức ăn

Lồi khơng làm thức ăn

100

67
50

11
41

26
31

24

0
Vách núi

Sườn núi

9
4

Đỉnh núi Rừng ngập mặn

Hình 3.35. Số lồi làm thức ăn trên các sinh cảnh núi Chùa Hang
VBĐD sử dụng hiệu quả vùng sống (74% tổng diện tích khu vực núi
Chùa Hang) đặc biệt cho các hoạt động ăn. Voọc bạc Đông Dương ăn
đa dạng các lồi thực vật nhưng có xu hướng chọn ăn một nhóm lồi
chính (8 lồi) trong hầu hết 12 tháng của năm. Những loài chọn ăn là
các loài có tỉ lệ che phủ khơng thay đổi theo mùa nhằm đảm bảo lượng
lá non Voọc thu nhận được luôn lớn hơn 50% và các thành phần dinh
dưỡng phù hợp nhất (ít lignin, khống và nhiều đường).
3.10. Các đề xuất để bảo tồn VBĐD

Điều tra nhanh bằng cách hỏi trực tiếp cộng đồng sống xung quanh núi
Chùa Hang cho thấy hầu hết người dân nhận thức khá cao về bảo tồn


22
lồi VBĐD. Tuy nhiên họ vẫn có những hoạt động tuy khơng tác động
trực tiếp đến lồi nhưng tác động gián tiếp lên sinh cảnh sống của loài,
bao gồm hoạt động du lịch, hoạt động thương mại, hoạt động nuôi
trồng thủy sản và canh tác nông nghiệp gần khu vực chân núi. Ngoài
ra, sự canh tranh loài cũng là nguyên nhân gây ảnh hưởng đến quần
thể VBĐD tại khu vực.
Từ thực trạng được xác định, các biện pháp kỹ thuật cần thực hiện để
bảo tồn VBĐD:
- Bảo tồn 8 loài thực vật VBĐD ăn cả năm 8 loài: Phèn đen, Da lâm
vồ, Sung bầu, Gừa, Duối ô rô, Duối nhám, Dây vác, Quỳnh tàu. Tạo
hành lang xanh khu vực từ dưới chân núi đến độ cao 2m bằng việc
trồng các cây gỗ nhỏ như Da lâm vồ, Duối ô rô, Duối gai và một số
dây leo như Dây vác, Phèn đen và Quỳnh tàu.
- Tăng mật độ cây trên sinh cảnh vách- sườn- đỉnh núi bằng việc tạo
nơi ở và ổ sinh thái (niche và habitat) trong môi trường tự nhiên.
- Về giải pháp quản lý, đề xuất thành lập Khu Bảo tồn lồi/sinh cảnh
núi đá vơi Kiên Lương; quy hoạch khu dịch vụ, du lịch phù hợp; giảm
thiểu tiến đến chấm dứt các hoạt động khai thác tài nguyên gây mất
sinh cảnh của loài.
CHƯƠNG 4. KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ
4.1. Kết luận
- Kích thước quần thể tại núi đá vôi Chùa Hang gồm 134 cá thể chia
làm 6 bầy. Vùng sống của các bầy có sự tách biệt rõ, các bầy sử dụng
chung diện tích chủ yếu vào hoạt động ăn, xã hội và di chuyển. Vùng
sống-vùng lõi mùa khô và mùa mưa khác nhau tùy vào phân bố nguồn

thức ăn và tập tính của bầy.
- VBĐD dành thời gian nhiều nhất cho hoạt động ăn 45%, tiếp đến là
nghỉ ngơi 25%, quan sát 14.3% và di chuyển 8.7%, thấp nhất là thời


23
gian hoạt động xã hội chỉ với 5.7%. Quỹ thời gian hoạt động ăn và
hoạt động khác của voọc có sự khác biệt theo tháng, ngày, mùa, độ
tuổi và giới tính. Thành phần thức ăn của VBĐD là thực vật. Chúng
sử dụng đa dạng các bộ phận của thực vật làm thức ăn, bao gồm lá
non, lá trưởng thành, quả, hoa, chồi và một số bộ phận khác (cuống lá,
vỏ thân cây, vỏ hạt, lá khơ); trong đó lá non là bộ phận được voọc sử
dụng nhiều nhất. Núi Chùa Hang gồm 4 sinh cảnh liên quan đến hoạt
động ăn và các hoạt động khác của VBĐD gồm vách núi, sườn núi,
đỉnh núi và rừng ngập mặn, với 185 loài thực vật trên núi trong đó có
62 lồi làm thức ăn cho VBĐD
- VBĐD chọn ăn thức ăn có hàm lượng dinh dưỡng gồm nước 73.68%,
protein 5.58%, lipid 1.24%, khoáng 5.43%, đường 6.8%, Ca 0.97%.
VBĐD lựa chọn ăn thức ăn chứa nhiều nước, đường, NDF, ADF và ít
lignin, protein, lipid, khống, Ca, tannin. Chúng lựa chọn ăn lá có hàm
lượng lignin thấp. Hàm lượng dinh dưỡng của lá, đặc biệt là NDF và
lignin, tương quan mật thiết với thời gian ghi nhận ăn.
- Chất lượng môi trường đất núi Chùa Hang với đặc điểm hàm lượng
K và Mg nghèo, hàm lượng Ca cao, pH kiềm, đất sét có nhiều đá và
vón cục. Điều này đã ảnh hưởng đến sự hấp thu hàm lượng dinh dưỡng
của thực vật làm cho chúng có đặc điểm chứa thành phần xơ cao,
protein thấp.
- Đề xuất bảo tồn ngoài tự nhiên 8 thực vật là thức ăn quan trọng cho
VBĐD, đồng thời có kế hoạch xây dựng hành lang xanh từ chân núi
lên độ cao 2m.

4.2. Kiến nghị
- Tiếp tục nghiên cứu thêm thành phần thức ăn của VBĐD tại các tiểu
quần thể trên các núi đá vôi Khoe Lá, Hang Tiền và Lô Cốc để đối
sánh với quần thể VBĐD tại Chùa Hang.