Đô thị hóa vùng ven đô vấn đề phải đối mặt của các đô thị lớn Châu Á

KHÁI NIỆM

ĐÔ THỊ HÓA VÙNG VEN ĐÔ

Vấn đề phải đối mặt của các đô thị lớn châu Á
TS.KTS. Ngô Lê Minh1, NCS. Hoàng Thị Phương Thảo2

Urbanization of suburban areas - Facing problems of major Asian cities

Today, major Asian cities are in constant need of land and natural resources, where mechanical population growth and urban
development are leading to the process of suburban expansion. Under the impact of strong urbanization from urban centers,
peri-urban areas are strongly affected and there are many changes in both structure and characteristics. This is in part because
these areas tend to expand, develop horizontally, and they are considered as extensions of major urban areas. In addition, due
to the dispersal of the population and the spread of employment spreading to newly developed urban areas, urbanization (Periurbanization) is becoming increasingly common and a new challenge in the context of Asian cities. In that context, the Asian
Regional conference on Peri-Urbanization is held annually in Asian countries such as China, South Korea, and India.

Ngày nay, các thành phố lớn của châu Á luôn có nhu cầu lớn về đất đai và tài nguyên thiên
nhiên, nơi mà sự tăng trưởng dân số cơ học và phát triển đô thị đang dẫn tới quá trình mở
rộng khu ngoại ô. Dưới tác động của đô thị hóa mạnh mẽ từ các trung tâm đô thị, các khu
vực vùng ven đô bị tác động mạnh mẽ và có nhiều thay đổi cả về cấu trúc và đặc tính.
Nguyên nhân một phần vì các khu vực này có xu hướng mở rộng, phát triển theo phương
ngang, và chúng được coi là phần mở rộng của các khu đô thị chính. Ngoài ra, do sự phân
tán dân số và bố trí việc làm trải ra các khu vực mới phát triển của đô thị, nên hiện tượng đô
thị hóa vùng ven (Peri-urbanisation) đang ngày càng trở nên phổ biến và là một thách thức
mới trong bối cảnh các đô thị châu Á. Trong bối cảnh đó, Hội thảo quốc tế khu vực Châu
Á về đô thị hóa khu vực ven đô (Asian Regional conference on Peri-Urbanization) được tổ
chức thường niên tại các nước châu Á như Trung Quốc, Hàn Quốc, và Ấn Độ.
Từ khóa: Đô thị hóa; Vùng ven đô; Peri-Urbanization; Châu Á

V

ùng ven đô (peri-urban area; urban space, outskirts,
hinterland) là khu vực nằm giữa đô thị và nông thôn.
Đây là khu vực mang cả đặc tính của đô thị và nông
thôn. Như đã biết, đô thị và nông thôn có mối tương hỗ rất quan
trọng không thể tách rời còn vùng ven đô chính là vùng đệm
quan trọng kết nối và rút ngắn khoảng cách giữa đô thị và nông
thôn với nhau.
Ngày nay, dưới tác động của đô thị hóa mạnh mẽ từ
các trung tâm đô thị, các khu vực vùng ven đô cũng bị
ảnh hưởng không kém và đang có những thay đổi về
mọi mặt.

12

SË 103+104 . 2020

Theo kết quả cuộc tổng điều tra dân số năm 2019 của Tổng
cục Thống kê, Việt Nam có tốc độ đô thị hóa nhanh chóng.
“Toàn quốc có 12 tỉnh, thành phố có tỷ suất di cư thuần dương,
nghóa là người nhập cư nhiều hơn người di cư. Đa số người di
cư phải sống trong các căn nhà thuê mượn… các khu vực phát
triển khu công nghiệp thu hút người di cư nhiều nhất và cũng
là nơi có tỷ lệ thuê mướn nhà cao nhất…” (Tổng điều tra Dân
số và Nhà ở năm 2019). Việc di cư từ nông thôn lên thành thị
đã tạo nên những thay đổi đáng kể cho khu vực vùng ven.
Khu vực này đòi hỏi phải vừa đáp ứng được nhu cầu tái định
cư của người dân không chỉ từ ngoại thành mà còn trong nội


K h ∏ i

n i ÷ m

thành. Hiện nay, dưới tác động của đô thị hóa, khu vực này đang có
xu hướng phát triển theo phương đứng với mật độ dân số cao và trở
thành nơi phát triển mở rộng của đô thị trong tương lai. Bên cạnh đó,
việc bảo tồn tài nguyên thiên nhiên, cảnh quan và văn hóa đặc trưng
của khu vực vùng ven cũng là một vấn đề cấp thiết được đặt ra đặt
biệt là đối với các nhà quản lý và quy hoạch đô thị.
Khu vực ven đô đóng một vai trò rất quan trọng đối với đô thị. Theo
nghiên cứu của giáo sự Michael Buxton thuộc trường Xã hội học và
đô thị toàn cầu – Đại học RMIT Úc cho biết, vùng ven là khu vực duy
trì cơ sở về tài nguyên thiên nhiên, cung cấp nhân lực, lương thực
thực phẩm chủ yếu cho thành phố và giá trị này sẽ còn tăng lên dưới
tác động của biến đổi khí hậu, sự gia tăng chi phí năng lượng và việc
thay đổi mô hình tiêu thụ thực phẩm trong tương lai. Đứng trước thách
thức đó, khu vực vùng ven cần phải có những thay đổi cụ thể để vừa
giữ vững được vai trò truyền thống của mình vừa đáp ứng với tốc độ
đô thị hóa nhanh chóng như ngày nay.
Bài viết hy vọng sẽ đem lại cái nhìn mới về những triển vọng và thách
thức mà khu vực này phải đối mặt trong tương lại, cũng như mong
muốn có được sự quan tâm đúng mực cần có của chính quyền và
các chuyên gia quy hoạch về vấn đề phát triển khu vực ven đô tại
Việt Nam.

Bối cảnh đô thị hóa vùng ven đô và những cảnh báo
của LHQ

Theo báo cáo về Triển vọng đô thị hóa thế giới năm 2018 của Liên
Hợp quốc, đến năm 2030 thế giới sẽ có 55% dân số sống ở khu vực

thành thị, và tỷ lệ này dự kiến sẽ tăng lên 68% vào năm 2050. Dự
đoán trên cho thấy đô thị hóa kết hợp với sự tăng trưởng chung của
dân số thế giới có thể tăng thêm 2,5 tỷ người nữa vào các đô thị vào
năm 2050. Trong đó, gần 90% mức tăng dân số tập trung ở khu vực
châu Á và châu Phi. Cho đến nay, mặc dù chưa có sự đồng thuận về
mặt định nghóa (học thuật) của vùng ven đô, nhưng ngày càng nhận
thấy rằng các đặc điểm nông thôn và thành thị có xu hướng cùng tồn
tại trong các thành phố và có sự giao thoa lẫn nhau. Nguyên nhân
một phần vì các khu vực này đều có xu hướng mở rộng, phát triển
theo phương ngang và chúng được coi là phần mở rộng của các khu
đô thị chính. Ngoài ra, do sự phân tán dân số và bố trí việc làm trải
ra các khu vực mới phát triển của đô thị, nên hiện tượng đô thị hóa
vùng ven (Peri-urbanisation) đang ngày càng trở nên phổ biến và là

Hình 2&3. Vùng ven đô của thành phố Hà Nội
(Nguồn: Zing News, 2018)

một thách thức mới trong bối cảnh đô thị châu Á mới. Các thành phố
lớn của châu Á luôn có nhu cầu lớn về đất đai và tài nguyên thiên
nhiên, nơi mà sự tăng trưởng dân số cơ học và phát triển đô thị đang
dẫn tới quá trình mở rộng khu ngoại ô. Tính trung bình, dân số các
đô thị châu Á tăng hơn 45 triệu người mỗi năm, dẫn đến việc chuyển
đổi hơn 10km2 đất nông nghiệp sang sử dụng cho đô thị. Chẳng hạn,
trường hợp TP.HCM của Việt Nam, số liệu thống kê mới nhất năm
2019 cho thấy dân số của TP.HCM tăng thêm 1 triệu người sau mỗi
5 năm. Có nghóa, trung bình mỗi năm TP.HCM có thêm 200.000 cư
dân mới, tương đương một đô thị nhỏ (Ủy ban nhân dân TP.HCM,
2019). Các khu vực mở rộng và chuyển đổi chức năng sử dụng nêu
trên nằm trong vùng ven đô, là khu vực chuyển tiếp cho các hoạt
động đô thị và nông thôn, có thể được kết nối với nhau hay không sẽ

hoàn toàn do các hoạt động của con người gây ra và có tính quyết
định về sau này.
Các khu vực ven đô thị nằm ngoài phạm vi pháp lý của các thành
phố và thậm chí nằm ngoài phạm vi quyền lực pháp lý của các chính
quyền địa phương vùng ven (Shaw, 2005). Do đó, việc điều hành và
quản lý các khu vực ven đô thường bị các nhà quản lý quận huyện và
thành thị bỏ qua, hay đơn giản là không kiểm soát được. Do đó, cần
thiết phải xem xét và phân định rõ ràng quyền điều hành quản lý khu
vực vùng ven này thuộc về chính quyền khu vực quận huyện ngoại
thành hay chính quyền đô thị. Để từ đó, có cách ứng xử các vấn đề
phát triển đô thị và cách tiếp cận đối với các khu vực ven đô một cách
phù hợp và hiệu quả.

Tương lai Thành thị - Nông thôn tại Châu Á

Hình 1. Vùng ven đô có đặc điểm giao thoa lẫn nhau giữa nông
thôn và thành thị (Nguồn: Tác giả, 2019)

Những thách thức của quá trình đô thị hóa đang diễn ra đang trở
thành vấn đề được các nhà hoạch định chính sách quan tâm. Theo

SË 103+104 . 2020

13


Hình 4. Khu ở vùng ven đô thuộc huyện Nhà Bè, TP.HCM (Nguồn: Tác giả, 2019)

một cuộc khảo sát do Liên Hợp Quốc thực hiện, phần lớn các nhà
hoạch định chính sách chống lại quá trình đô thị hóa và thích kiềm

chế thủy triều đô thị vì nó mang đến quá đông người tập trung, tội
phạm, bạo lực đường phố và truyền bệnh nhanh chóng.
Nền kinh tế của vùng ven đô đóng góp đáng kể vào việc xóa đói giảm
nghèo, đóng một vai trò quan trọng để đảm bảo mối liên kết giữa nông
thôn và thành thị, cung cấp tài nguyên thiên nhiên cho thành phố
trung tâm, nơi diễn ra nhiều hoạt động kinh tế và cũng là đất để mở
rộng. Quá trình đô thị hóa, mở rộng và sự đa dạng trong việc tiếp cận
các nguồn tài nguyên đã tạo ra sự chênh lệch lớn trong bối cảnh vùng
ven đô. Sự phát triển bền vững của các khu vực đô thị ven đô đang bị
đe dọa vì hiện tại họ đang phải đối mặt với những thách thức nghiêm
trọng về suy thoái môi trường, bao gồm chuyển đổi đất đai, tạo việc
làm và cung cấp dịch vụ xã hội và tính dễ bị tổn thương của các cộng
đồng ven đô. Ngoài ra, năng lực điều hành còn chưa kịp cập nhật mô
hình mới này của chính quyền các địa phương cũng có thể góp phần
làm cho vấn đề khó khăn hơn. Vì vậy, việc duy trì các khu vực chuyển
đổi có hàm chứa các đặc điểm độc đáo của địa phương để đưa ra
chính sách phát triển bền vững là một nhiệm vụ đầy thách thức.
Thực tế, các khu vực chuyển đổi, hay còn gọi là các vùng chuyển
tiếp, vùng đệm nằm trên con đường lan tỏa của quá trình đô thị hóa
ra các vùng xung quanh theo dạng thức xâm lấn, “vết dầu loang”.
Đây cũng là khu vực thường được người di cư từ nông thôn dừng
chân, “quá cảnh” trên con đường di cư tới trung tâm đô thị tìm sinh kế.
Vì vậy, vùng ven đô cũng là nơi chứng kiến tính chất “quá độ” của các
mô hình sống, lối sống của cả nông thôn và đô thị pha trộn lẫn nhau…
Những vùng ven đô như vậy thường không ổn định, mà có tính dịch
chuyển ra phía ngoài sau một thời kỳ đô thị hóa lan tỏa và “thôn tính”
những vùng ven đô cũ.
Do đó, trong tình hình sắp tới, các đô thị châu Á cần tích cực thúc đẩy
phổ biến các nghiên cứu và hợp tác đô thị hóa châu Á giữa các trường
đại học và tổ chức nghiên cứu châu Á, thậm chí tham vấn cả Chính

phủ, để đảm bảo một tương lai bền vững ở thành thị và nông thôn.

14

SË 103+104 . 2020

Hình 5. Vùng ven đô đóng vai trò kết nối giữa nông thôn
và thành thị (Nguồn: Tác giả, 2019)

Hội thảo ARCP với chủ đề Đô thị hóa vùng ven đô
và triển vọng tổ chức ARCP 2021 tại Việt Nam

Hội thảo quốc tế khu vực châu Á về đô thị hóa khu vực ven đô (Asian
Regional conference on Peri-Urbanization) là hội thảo thường niên
được tổ chức lần đầu tại Đại học Đồng Tế, Thượng Hải (Trung Quốc)
năm 2017, lần thứ 2 tại Đại học Busan, Hàn Quốc năm 2018.
Hội thảo quốc tế khu vực châu Á lần thứ 3 về đô thị hóa ven đô (3rd
Asian Regional Conference on Peri-Urbanization-ARCP) được tổ
chức bởi 3 Trường đại học: Trường Quy hoạch và Kiến trúc, Bhopal
(Ấn Độ), Trường Kiến trúc và Quy hoạch Đô thị, Đại học Tongji
(Trung Quốc), và Khoa Kiến trúc, Đại học Quốc gia Pusan (Hàn
Quốc). Hội thảo diễn ra từ ngày 17-20/12/2019 tại Trường Quy hoạch
và Kiến trúc, Bhopal, Ấn Độ.
Mỗi kỳ tổ chức, hội thảo đã trở thành một không gian học thuật
chung cho hơn 150 chuyên gia quốc tế đến từ các nước như Trung
Quốc, Ấn Độ, Hàn Quốc, Bangladesh, Philippines, Thái Lan, Việt
Nam, Nhật Bản, Canada, Mỹ… tới tham dự. Các chuyên gia quốc
tế đã tham gia đóng góp các giải pháp về các vấn đề phát triển đô
thị khu vực vùng ven khá đa dạng và phong phú trên nhiều góc
độ và khía cạnh chuyên môn. Từ các mô hình quy hoạch lý tưởng

cho khu vực tới các vấn đề sử dụng đất, mật độ dân số, các vấn
đề về môi trường, cơ sở hạ tầng, phân bố giao thông cho đến việc
ứng dụng khoa học kỹ thuật mới để phát triển tiềm năng khu vùng
ven đô thị.


K h ∏ i

Mục đích của hội thảo quốc tế lần thứ 3 vừa qua là thúc đẩy hợp
tác và nghiên cứu về đô thị hóa vùng ven khu vực châu Á giữa
các trường đại học và tổ chức nghiên cứu trong khu vực, thậm chí
tham vấn cả Chính phủ, để đảm bảo một tương lai bền vững ở
thành thị và nông thôn. Các cuộc thảo luận trong hội thảo đã tập
trung vào những vấn đề sau:
(1) Các đặc điểm và động lực của quá trình đô thị hóa tác động như
thế nào đối với những biến đổi tại khu vực ven đô?
(2) Liệu các giải pháp, hình thức quản trị hay cơ cấu hành chính
có thực sự hiệu quả để hướng tới tương lai phát triển bền vững của
nông thôn và thành thị?
(3) Những khó khăn, thách thức và giải pháp để xây dựng đô thị vùng ven và nông thôn bền vững tại khu vực châu Á?
(4) Làm thế nào để đạt được các kết quả mong muốn cho khu vực
ven đô?
Về nội dung cụ thể, các nghiên cứu được chia sẻ theo những chủ
đề như : Quy hoạch sử dụng đất/ sự thay đổi sử dụng đất tại khu vực
ven đô (land use/land cover changes and planning approaches for
peri-urban areas); Quản trị đô thị vùng ven đô, phối hợp giữa các
cơ quan, sự tham gia của người dân, các chính sách, chương trình
hành động và tác động của chúng (peri-urban governance, interagency coordination, citizen participation, policies and programs
and their impact); Sự thay đổi của khu vực ven đô dưới tác động
công nghiệp hóa và các hoạt động kinh teá (changes in peri-urban

areas due to industrialization and economic activity); Vùng thông
minh (Smart regions); Kết nối, di chuyển và tiếp cận tới khu vực
ven đô (Connectivity, mobility and access in Peri-urban areas);
Sức khỏe, tiện nghi, lãnh đạo và chiến lược (Health, well-being,
leadership and strategy); Môi trường (Environment); Cơ sở hạ
tầng và cung cấp dịch vụ trong khu vực ven đô (Infrastructure and
service delivery in peri-urban area),…
Sau ba lần tổ chức hội thảo, các ý kiến chuyên gia được trình bày
và thảo luận cởi mở. Từ đó, một số các kết luận nhằm phát triển
hoặc định hướng phát triển khu vực ven đô được các chuyên gia
và các nhà hoạch định chính sách, đại diện quản lý đô thị tiếp thu
một cách nghiêm túc với mong muốn có thể tận dụng giá trị chất
xám tại hội thảo vào công cuộc phát triển làm đẹp đất nước.
Tham gia hội thảo ARCP lần thứ 3 tại Ấn Độ có đại diện Trường
đại học Tôn Đức Thắng với tư cách khách mời và có bài diễn
thuyết tại phiên hội nghị toàn thể. Đại diện Việt Nam tại hội thảo
đã đóng góp với bạn bè quốc tế về trường hợp thực tiễn đô thị
hóa vùng ven đô và giải pháp tại Việt Nam. Hơn thế nữa, với sự
tin tưởng và kỳ vọng của toàn thể hội nghị, Hội thảo quốc tế khu
vực châu Á về đô thị hóa lần thứ 4 được chính thức đề nghị tổ
chức tại Việt Nam vào năm 2021. Trường đại học Tôn Đức Thắng
TP.HCM dự kiến là chủ nhà cho sự kiện này, với kỳ vọng tạo diễn
đàn trao đổi quốc tế về Đô thị hóa vùng ven đô khu vực châu Á,
cũng như chia sẻ kinh nghiệm của Việt Nam. Hy vọng rằng đây
sẽ là dịp tốt cho giới chuyên gia, nhà khoa học Việt Nam và chính
quyền địa phương chia sẻ kinh nghiệm, trao đổi và định hướng
phát triển bền vững cho các đô thị trong cả nước.

n i ÷ m

Kết luận

Khu vực ven đô là khu vực đóng vai trò rất quan trọng, là
vùng đệm có tác dụng điều tiết mối quan hệ giữa đô thị và
nông thôn. Dưới tác động của đô thị hóa nhanh chóng như
hiện nay, các vấn đề về vùng ven cần được sớm mang ra
thảo luận, tìm ra những giải pháp cụ thể để có những định
hướng phát triển kịp thời. Đặc biệt đối với trường hợp vùng
ven Việt Nam, cần tránh để các hệ quả không hay xảy ra
trong đô thị lại tiếp tục lan ra khu vực vùng ven như: Ngập
lụt, kẹt xe, ô nhiễm nghiêm trọng, hệ thống hạ tầng không
đáp ứng được nhu cầu người dân, thiếu hụt lương thực - thực
phẩm… Chính vì vậy, đối với nhà quản lý, quy hoạch, cần có
chiến lược đi tắt đón đầu để định hướng đô thị phát triển đúng
hướng góp phần giảm áp lực cho đô thị cũng như là bàn đạp
thúc đẩy sự phát triển của khu vực nông thôn, tiến tới phát
triển bền vững đất nước. Bên cạnh đó, việc giám sát và xúc
tiến quá trình cũng rất cần thiết để đảm bảo đạt được kết quả
như mong đợi (process-goals). Sự tham gia tích cực từ nhiều
thành phần xã hội đóng vai trò rất quan trọng. Ngoài sự đóng
góp của các nhà quản lý, chuyên gia, quy hoạch gia thì sự
tham gia của người dân và các nhà đầu tư cũng là một lực
lượng rất quan trọng. Trong thời gian tới, rất cần có sự cởi mở
và chia sẻ thông tin giữa các bên để cùng hướng tới một mục
tiêu chung là phát triển đất nước phồn vinh giàu đẹp, là nơi
đáng sống, đáng tự hào của người dân Việt Nam.
Hãy cùng chung tay xây dựng một tương lai tươi đẹp của người Việt!
Trường Đại học Tôn Đức Thắng
Trường Đại học quốc gia Thành Công, Đài Loan
(National Cheng Kung University, TW)

1
2

NGày nhận bài: 7/01/2020
Ngày gửi phản biện: 15/02/2020
Ngày duyệt đăng: 20/03/2020
Tài liệu tham khảo:
- Zasada, I., Fertner, C., Piorr, A., & Nielsen, T. S. (2011). Peri-urbanisation
and multifunctional adaptation of agriculture around Copenhagen. Geografisk
Tidsskrift-Danish Journal of Geography, 111(1), 59-72.
- Wu, J. (2008). The peri-urbanisation of Shanghai: Planning, growth pattern
and sustainable development. Asia Pacific Viewpoint, 49(2), 244-253.
- Zhao, P. (2012). Urban-rural transition in China's metropolises: new trends
in peri-urbanisation in Beijing. International Development Planning Review,
34(3), 269-294.
- Nilsson, K., Pauleit, S., Bell, S., Aalbers, C., & Nielsen, T. A. S. (Eds.). (2013).
Peri-urban futures: Scenarios and models for land use change in Europe.
Springer Science & Business Media.
- Hilal, M., Legras, S., & Cavailheøs, J. (2018). Peri-Urbanisation: between
residential preferences and job opportunities. Raumforschung and
Raumordnung| Spatial Research and Planning, 76(2), 133-147.
- Puttal, V., & Ravadi, N. (2014). Role of urban planning as tool to mitigate
the environmental repercussions due to peri-urbanisation. Journal of Civil
Engineering and Environmental Technology, 1(3), 96-102.
- Tổng cục thống kê. (2019). Thông cáo báo chí Kết quả Tổng điều tra Dân
số và Nhà ở năm 2019. Website tổng cục thống kê. />Default.aspx?tabid=382&ItemID=19440
- Buxton, M., Carey, R., & Phelan, K. (2016). The Role of Peri-Urban Land Use
Planning in Resilient Urban Agriculture: A Case Study of Melbourne, Australia.
In Balanced Urban Development: Options and Strategies for Liveable Cities
(pp. 153-170). Springer, Cham.

- Ủy ban nhân dân TP.HCM (2019). Giải pháp phát triển nhà ở đáp ứng gia
tăng dân số 1 triệu người sau mỗi 5 năm ở TP.HCM giai đoạn 2021-2035. Sở
Xây dựng TP.HCM

SË 103+104 . 2020

15