Số hoá và chuyển đổi số trong hoạt động thư viện

<span class='text_page_counter'>(1)</span><div class='page_container' data-page=1>

<b>Trần Đức Tân</b>

<b>1</b>

<b>* - Phạm Thị Thu</b>

<b>2</b>

<b>** - Nguyễn Thị Thu</b>

<b>3</b>

<b>***</b>

<i><b>Tóm tắt: Chuyển đổi số (Digital Transformation) là khái niệm ra </b></i>

<i>đời trong thời đại internet bùng nổ, đang trở nên phổ biến trong </i>
<i>thời gian gần đây, mô tả việc ứng dụng công nghệ số (digitalize) </i>
<i>vào tất cả các khía cạnh của các tổ chức, doanh nghiệp. Đối với </i>
<i>hoạt động của thư viện, nếu đạt hiệu quả, hoạt động này sẽ thay </i>
<i>đổi toàn diện (transformation) cách thức mà một thư viện tương </i>
<i>lai hoạt động, tăng hiệu quả, tối ưu hóa hiệu suất làm việc và </i>
<i>mang lại giá trị cho người đọc</i>

<i><b>Từ khóa: Dữ liệu; Số hóa; Chuyển đổi số; Hiệu quả.</b></i>

<b>1. GIỚI THIỆU</b>

Chủ đề “thư viện số” đã xuất hiện rộng rãi trong các cuộc tranh
luận về thư viện ngay từ những năm 1990, mặc dù cụm từ này đã được
sử dụng (ít nhất là từ những năm 1970) chủ yếu để mô tả các bộ sưu tập
được số hóa về nội dung lịch sử hoặc trong bất kỳ trường hợp nào mà
khơng có hạn chế liên quan bản quyền. Các thư viện hàn lâm đã hoàn
thành q trình số hóa từ những năm 1990 đến đầu những năm 2000
và trong một số lĩnh vực (đặc biệt là trong các tạp chí thuộc lĩnh vực
STEM), họ đã tiến hành số hóa triệt để bằng cách làm gián đoạn hoàn
toàn việc in giấy của các tạp chí. Mặt khác, mức độ số hóa các nguồn
tài liệu học thuật trong khoa học xã hội và nhân văn và đặc biệt trong
lĩnh vực chuyên khảo thấp hơn rất nhiều: ở đây thế giới học thuật về
*_{Phó Giáo sư, Tiến sĩ, Trường Đại học Phenikaa.}

</div>
<span class='text_page_counter'>(2)</span><div class='page_container' data-page=2>

cơ bản vẫn là hai phương thức (cả số và tương tự) nếu khơng nói là chủ
yếu tương tự.

Giai đoạn 2011-2020 nền kinh tế thế giới chứng kiến nhiều xu thế

phát triển mạnh mẽ dựa trên công nghệ thông tin, điện tử viễn thơng
trong đó nổi bật là xu thế xã hội, di động, phân tích dữ liệu và điện toán
đám mây - SMAC (Social, Mobility, Data analytic, Cloud). Nền kinh tế
cũng được tổ chức lại với các mơ hình kinh doanh dựa trên các cơng
nghệ này. Nhiều khái niệm về mơ hình kinh tế như kinh tế tri thức,
kinh tế Internet, kinh tế số đã xuất hiện. Cuối những năm của thập kỷ
thứ 2 thế kỷ 21, cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư (CMCN 4.0)
cùng với hàng loạt các xu thế công nghệ mới đang mở ra nhiều cơ hội
và thách thức.

Trong thế giới kỹ thuật số, con người, quy trình và mọi thứ siêu
liên kết với nhau. Chắc chắn rằng kỹ thuật số trao quyền cho mọi
người nhưng nó cũng làm gián đoạn các doanh nghiệp lâu đời bao
gồm những tổ chức giáo dục cấp cao [1-3]. Công nghệ kỹ thuật số đang
định hình lại bản chất của giáo dục đại học. Vai trò của các trường đại
học đang được xác định lại trong xã hội số. Các trường đại học không
chỉ được coi là cơ quan trao bằng cho người học, đó cịn là nơi truyền
đạt kiến thức vì lợi ích của kiến thức, chuẩn bị cho sinh viên việc làm
và trách nhiệm với xã hội. Các trường đại học cũng như bất kỳ các
doanh nghiệp đều đang cạnh tranh trên toàn cầu để thu hút sinh viên
qua danh tiếng về học thuật và kinh phí học tập. Chỉ những trường
đại học tận dụng sức mạnh của kỹ thuật số và đưa vào chuyển đổi kỹ
thuật số tập trung sẽ tồn tại trong kỷ nguyên kỹ thuật số. Chúng ta đã
thấy những nhân tố mới trên thị trường như Amazon, Uber, Airbnb,
v.v. đã làm gián đoạn các doanh nghiệp lâu đời và đi tắt đón đầu bằng
cách tận dụng sức mạnh của kỹ thuật số kết hợp với chuyên môn kinh
doanh của họ và thông tin chi tiết về khách hàng.

</div>
<span class='text_page_counter'>(3)</span><div class='page_container' data-page=3>

mới như Pearson Education, và Khan Academy đang cung cấp chương
trình giáo dục được cá nhân hóa đến từng học sinh. YouTube đã trở

thành nền tảng kỹ thuật số lớn nhất để học tập của mọi lứa tuổi. Trên
toàn cầu, nhiều các trường đại học truyền thống đang bắt đầu có
những hành động đáp ứng lại những thách thức và sự phát triển để số
hóa trường đại học. Điều này địi hỏi kỹ thuật số được lập kế hoạch tốt
chiến lược bao gồm khn khổ chuyển đổi kỹ thuật số trong đó tất cả
những người chơi chính và các bên liên quan có thể đóng một vai trị
tích cực trong việc định hình trường đại học phát triển mạnh mẽ trong
thời đại kỹ thuật số.

Thư viện được coi là nơi chấp nhận sớm nhất công nghệ mới và sẽ
tạo xu hướng cho các trường đại học [4-7]. Thư viện trong các trường
đại học sẽ có một vai trị cốt yếu có thể trở thành tấm gương về chuyển
đổi số tại các trường đại học của họ (minh họa hình 1). Trong thực tế,
thư viện trong các trường đại học chỉ là một trong những loại hình
thư viện kỹ thuật số hiện nay. Chúng ta có thể tạm chia thành bốn loại
chính như sau:

• Thư viện học thuật (thường chỉ sinh viên và cán bộ giảng dạy
của một trường đại học mới có thể truy cập được tại chỗ hoặc từ xa
thông qua internet). Thư viện loại này cho phép truy cập vào các tạp
chí khoa học, giáo trình, sách chuyên khảo học thuật và cơ sở dữ liệu
chuyên nghiệp.

• Thư viện bảo tồn: cung cấp quyền truy cập vào các bộ sưu tập
lịch sử được số hóa của họ.

• Thư viện cơng cộng: là những thư viện có số lượng người dùng
cao nhất cung cấp quyền truy cập vào các gói nội dung thương mại
được nhiều người quan tâm hơn như báo và tạp chí định kỳ, sách nói,
sách điện tử, âm nhạc, phim ảnh,..

</div>
<span class='text_page_counter'>(4)</span><div class='page_container' data-page=4>

Hình 1. Mơ hình thư viện 4.0 tại ĐHQGHN

(Nguồn: lic.vnu.edu.vn)
(Thư viện thông minh 4.0: Công nghệ - Dữ liệu - Con người)

<b>2. SỰ KHÁC BIỆT GIỮA SỐ HOÁ VÀ CHUYỂN ĐỔI SỐ</b>

Trước đây, các thư viện giữ hồ sơ trên giấy. Cho dù viết tay vào sổ
cái hoặc nhập vào tài liệu, dữ liệu sách là tương tự. Nếu thủ thư muốn
thu thập hoặc chia sẻ thông tin, họ xử lý các tài liệu vật lý – giấy tờ
và các con dấu, máy in xeroxes và fax. Sau đó, máy tính trở thành xu
hướng và hầu hết các thư viện bắt đầu chuyển đổi tất cả các bản ghi
trên giấy sang các tệp máy tính kỹ thuật số. Đây được gọi là số hóa
<b>(Digitization): q trình chuyển đổi thông tin từ analog ở thế giới thực </b>
sang kỹ thuật số. Đây có thể được gọi là bước tin học hóa, là một thành
phần của q trình chuyển đổi số.

</div>
<span class='text_page_counter'>(5)</span><div class='page_container' data-page=5>

Quy trình sử dụng thơng tin đã được số hóa để làm cho các cách
<b>thức hoạt động đơn giản và hiệu quả hơn được gọi là Digitalization. </b>
Lưu ý từ được thiết lập trong định nghĩa đó: Digitalization khơng phải
là về việc thay đổi cách bạn vận hành thư viện mới hay tạo ra các loại
hình thư viện mới. Đó là về việc tiếp tục, nhưng nhanh hơn và tốt hơn
là dữ liệu của bạn có thể truy cập ngay lập tức và khơng bị kẹt trong
tủ tệp ở đâu đó trong kho lưu trữ bụi. Digitalization thay đổi dịch vụ
thư viện bằng cách làm cho hồ sơ sách/giáo trình hay hồ sơ bạn đọc dễ
dàng và nhanh chóng có thể truy xuất thơng qua máy tính.

Khi cơng nghệ kỹ thuật số phát triển, mọi người bắt đầu tạo ra
ý tưởng sử dụng công nghệ theo những cách mới, và không chỉ để
làm những việc cũ nhanh hơn. Đây là khi ý tưởng về Chuyển đổi số

<b>(Digital Transformation) bắt đầu hình thành. Với các cơng nghệ mới, </b>
những điều mới – và cách thức mới để thực hiện chúng.

Hình 2: Từ số hóa sang chuyển đổi số1

<b>3. MỘT SỐ LIÊN HỆ TẠI VIỆT NAM </b>

<b>3.1. Hiện trạng và kế hoạch phát triển </b>

Chuyển đổi số được xem là mang lại cơ hội áp dụng công nghệ để
tạo ra những thay đổi nhanh chóng về mơ hình, cách thức tổ chức và
phương pháp dạy - học.

</div>
<span class='text_page_counter'>(6)</span><div class='page_container' data-page=6>

thuộc loại thư viện học thuật. Đây là thư viện chuyển đổi số, được đầu
tư hạ tầng hiện đại và tự động trong tất cả các khâu. Người dùng có
thể dễ dàng tìm sách, mượn sách, yêu cầu tài liệu… chỉ với chiếc điện
thoại thơng minh.

VNU-LIC có vai trị xây dựng và phát triển học liệu số phục vụ cho
toàn bộ ĐHQGHN. VNU-LIC 4.0 sẽ định hướng phát triển 3 mơ hình
Trung tâm Tri thức số, Trung tâm học tập số, Trung tâm nghiên cứu số
để làm nền tảng phát triển VNU 4.0 và 3 mơ hình này sẽ tác động lớn
đến quản lý, nghiên cứu, giảng dạy, học tập, tiếp nhận tri thức… của
toàn bộ ĐHQGHN trong tương lai [7-10]. Có thể thấy sự phát triển
<i>Digitization- Digitalization- Digital Transformation có thể được thể hiện </i>
qua các dữ kiện sau [11]:

2014: Thư viện số 1.0 (Digital Library 1.0): Số hoá và quản trị tài
nguyên nội sinh ĐHQGHN.

2018: Thư viện số nghiên cứu 2.0 (Digital Research Library 2.0):
Tích hợp tri thức số nội sinh ĐHQGHN với hệ tri thức học thuật toàn
cầu qua hệ thống tìm kiếm thơng minh URD2

2019: Thư viện Thông minh 4.0 (Smart Library 4.0): Phát triển
công nghệ di động, dữ liệu lớn, kết nối vạn vật, truy cập và sử dụng tài
nguyên số thư viện số Bookworm qua smartphone…

2020-2025: Trung tâm Tri thức số VNU-LIC 4.0 (Digital Knowledge
Hub): Người dùng có khả năng truy cập, tìm kiếm, sử dụng và đọc
toàn bộ tri thức số của nhân loại, tạo nên hệ sinh thái nghiên cứu – đào
tạo ĐHQGHN đồng bộ hoá với hệ sinh thái nghiên cứu của nhân loại.
Thư viện Đa điểm (Multi – Location Library để phát triển mạng lưới
thư viện chi nhánh tới toàn bộ các Trường – Khoa ĐHQGHN, phát
<i>triển văn hố đọc tồn diện mọi lúc – mọi nơi. (Nguyễn Hoàng Sơn, 2020, </i>
<i>Chuyển đổi từ thư viện số thành trung tâm trí thức số) </i>

</div>
<span class='text_page_counter'>(7)</span><div class='page_container' data-page=7>

HCM) đã thực hiện quá trình chuyển đổi số cho thư viện của mình, với
hy vọng mang đến một kênh học tập cho học sinh, sinh viên. Có những
học sinh thường xuyên dành 1-2 tiếng mỗi tuần để đọc sách số trong
thư viện. So với phiên bản giấy truyền thống, loại mới có thể cung cấp
nhiều màu sắc và thông tin cập nhật hơn. Ngồi ra, với cơ sở vật chất
mới, việc tìm kiếm thơng tin hiện nay nhanh chóng hơn rất nhiều. Tại
trường Tiểu học Đống Đa, mơ hình thư viện thông minh ở trường thuộc
dự án “Xây dựng trường học theo phong cách hiện đại”. Tổng chi phí
cho mơ hình này gần 1 tỷ đồng (khoảng 43.000 USD), chủ yếu chi cho
30 máy tính bảng, 6 máy tính để bàn, 3 thư viện tương tác phục vụ nhu
cầu học tập, nghiên cứu của cả học sinh và giáo viên nơi đây. So với tìm
kiếm thơng tin thông thường, sử dụng phiên bản kỹ thuật số nhanh hơn
nhiều trong khi kết quả hữu ích hơn. Thành phố Hồ Chí Minh đã có kế

hoạch đầu tư xây dựng mơ hình thư viện này tại 17 trường THPT thơng
qua chương trình kích cầu đầu tư của thành phố, trong đó các trường
này được cho vay tối đa 100 tỷ đồng (4.32 triệu USD) với lãi suất thấp
hơn trong vịng khơng q 7 năm. Có thể thấy sự đầu tư cho các thư viện
trường học cịn thấp, những khoản tiền này chỉ có thể đảm bảo đủ cơ sở
hạ tầng để phục vụ số lượng học sinh ngày càng tăng tại Thành phố Hồ
Chí Minh. Vì vậy, việc nhờ cộng đồng giúp đỡ về tài chính là một trong
những cách hiệu quả và hợp lý để cải thiện cơ sở vật chất giáo dục hiện
nay trong các trường học để người học có điều kiện tiếp xúc với cơng
nghệ hiện đại trong quá trình học tập.

<b>3.2. Một số gợi ý cho thư viện khi chuyển đổi số</b>

<i>a) Quản lý dữ liệu nghiên cứu</i>

</div>
<span class='text_page_counter'>(8)</span><div class='page_container' data-page=8>

Có thể thấy dữ liệu có thể được sử dụng lại cho các môn học liên
ngành, học tập và khám phá tri thức mới. Việc làm này sẽ tiết kiệm thời
gian và nỗ lực để thu thập dữ liệu mới. Các thư viện đã đi đầu trong
việc tạo các chính sách quản lý dữ liệu và các dịch vụ liên quan để đáp
ứng các yêu cầu của hội đồng nghiên cứu và thúc đẩy dữ liệu nghiên
cứu trong trường đại học. Các thủ thư học thuật xem xét RDM là hoạt
động quan trọng nhất của họ.

Các thủ thư học thuật đã điều phối chính sách RDM của trường
đại học để tuân thủ các yêu cầu của cơ quan tài trợ. Họ cũng đưa ra lời
khuyên về cách trích dẫn dữ liệu, đăng ký với các dịch vụ datacite, trao
đổi với các công ty dịch vụ siêu dữ liệu để ghi lại nội dung dữ liệu nghiên
cứu, cung cấp Đào tạo RDM cho sinh viên, nhà nghiên cứu, cung cấp
tư vấn về IPR, bản quyền & cấp phép dữ liệu, cung cấp hỗ trợ truy xuất
các nguồn dữ liệu bên ngồi, đưa ra lời khun về phân tích dữ liệu v.v.

<i>b) Vai trị chủ động trong Truyền thơng/Xuất bản học thuật</i>

Công nghệ kỹ thuật số tiếp tục biến đổi môi trường học thuật. Hiệp
hội các trường cao đẳng & Thư viện nghiên cứu (ACRL) xác định trao
đổi học thuật là một hệ thống mà thơng qua đó các nghiên cứu và bài
viết được đánh giá bởi các đồng nghiệp về chất lượng, phổ biến cho
cộng đồng học giả và được lưu giữ để sử dụng trong tương lai.

</div>
<span class='text_page_counter'>(9)</span><div class='page_container' data-page=9>

<i>c) Đào tạo học thuật</i>

Thư viện có thể bắt đầu tuyển dụng một giống thủ thư mới:
truyền thông học thuật, dữ liệu, v.v. Vai trị chính của những thủ thư
này là giáo dục, nâng cao nhận thức và kỹ năng cho các nhà nghiên
cứu và nhân viên mới. Họ sẽ đào tạo về xuất bản truy cập mở, quản
lý dữ liệu nghiên cứu & kế hoạch dữ liệu, quản lý luận án, công cụ hỗ
trợ cho các tác giả, truy xuất tài liệu học thuật bao gồm truy xuất dữ
liệu, đo lường tác động của nghiên cứu thông qua kỹ thuật số, quản
lý tài liệu tham khảo, đào tạo trong phân tích dữ liệu, trực quan hóa
dữ liệu, sử dụng thao tác dữ liệu phần mềm như SPSS, STATA, R,
NVIVO, Dedoose, v.v. [15].

<b>4. KẾT LUẬN</b>

Lịch sử của việc sử dụng các công nghệ xử lý thông tin tự động và
cụ thể hơn là công nghệ số trong thư viện là vô cùng lâu dài và phức
tạp. Bài viết đề cập tới việc chuyển đổi số (Digital Transformation) và
những bước chuyển đổi tiến tới chuyển đổi số của các thư viện hiện
nay. Bài viết cũng thảo luận về ba gợi ý trong công cuộc chuyển đổi số
của thư viện đó là: Quản lý dữ liệu nghiên cứu, Vai trị chủ động trong

Truyền thơng / Xuất bản học thuật, Đào tạo học thuật. Nếu có thể tiến
hành hiệu quả, các hoạt động này sẽ tăng hiệu quả, tối ưu hóa hiệu
suất làm việc và mang lại giá trị cho người dùng dịch vụ.

<b>TÀI LIỆU THAM KHẢO</b>

1. Teece, D. J. (2017), Dynamic capabilities and (digital) platform lifecycles.
In Entrepreneurship, innovation, and platforms. Emerald Publishing
Limited.

2. Cox, A. M., & Pinfield, S. (2014), Research data management and
librar-ies: Current activities and future priorities. Journal of librarianship and
information science, 46(4), 299-316.

</div>
<span class='text_page_counter'>(10)</span><div class='page_container' data-page=10>

4. Lippincott, J., Vedantham, A., & Duckett, K. (2014), Libraries as enablers
of pedagogical and curricular change. EDUCAUSE Rev [Internet], 27.
5. Lippincott, J. K. (2015), Libraries and the digital university. College &

Re-search Libraries, 76(3), 283-295.

6. Nguyen, Thi Hien and Nguyen, Thi Thu and Tran, Thi Thuy Quynh and
<i>Tran, Duc Tan (2018), Khai thác dữ liệu người dùng đóng góp giúp nâng cao </i>

<i>hiệu quả thực thi phần mềm. In: Tối ưu quản trị tri thức số. NXB ĐHQGHN, </i>

pp. 172-182. ISBN 978-604-9848-28-5.

7. Nguyen Thi, Hien and Tran Thi Thuy, Quynh and Tran Duc, Tan (2018),
Định vị thông minh giúp nắm bắt thị hiếu người đọc. In: Thư viện thông
minh trong cuộc cách mạng công nghiệp 4.0, 2018 October 27, Ho Chi

Minh city, Viet nam.

8. Pasquale F. The black box society: The secret algorithms that control
money and information.Harvard University Press,
2015doi:10.4159/har-vard.9780674736061.

9. European Union. General Data Protection Regulation.Offical Journal of
the European Union, 2018.

10. Bookworm, Giải pháp lưu thông tài liệu điện tử Libol Bookworm, www.
vtv.vn, truy cập 20/06/2020.

11. Nguyễn Hoàng Sơn, Chuyển đổi từ thư viện số thành Trung tâm Tri thức
số, truy cập 20/06/2020.

12. TP. Hồ Chí Minh ứng dụng chuyển đổi số trong thư viện trường học,
, truy cập 20/10/2020.

13. Corrall, S., Kennan, M. A., & Afzal, W. (2013). Bibliometrics and research
data management services: Emerging trends in library support for
re-search. Library trends, 61(3), 636-674.

14. Piwowar, H., Priem, J., Larivière, V., Alperin, J. P., Matthias, L., Norlander,
B.,... & Haustein, S. (2018). The state of OA: a large-scale analysis of the
prevalence and impact of Open Access articles. PeerJ, 6, e4375.

</div>

<!--links-->