TÁC ĐỘNG CỦA LAO ĐỘNG CẢM NHẬN CỦA TRẺ

TÁC ĐỘNG CỦA LAO ĐỘNG CẢM NHẬN CỦA TRẺ
“Đặc điểm cơ bản của trẻ em tuổi vị thành niên là thay đổi và cải tạo các mối quan hệ với
những người xung quanh” (I.X. Kôn: Tâm lý học lứa tuổi vị thành niên, Matxcơva, 1989: tr. 106).
Như chúng ta đã thấy dù với bất kỳ lý do nào mà trẻ em phải rời gia đình đi
lao động tại các thành phố lớn thì những hệ quả mà việc ra đi để lại đối với trẻ em
cũng khó có thể nhìn nhận hết được. Trẻ em cần có những môi trường lành mạnh
để phát triển một cách tốt nhất. Trẻ em rất dễ bị tổn thương, dễ bị cám dỗ. Trong
khi một số trẻ em được chăm sóc, quan tâm thì nhiều trẻ em cùng tuổi với họ phải
tự lao động kiếm sống. Thậm chí nhiều em phải rời gia đình tới kiếm sống tại cách
thành phố lớn và mất đi cái quyền cơ bản nhất của mình: quyền được sống trong
chính gia đình mình.
Nếu nói về lý do khiến các em phải ra đi lao động kiếm sống thì chúng ta
phải đề cập đến cả hai khía cạnh: “lực hút” và “lực đẩy”
(12)
. Bởi cả hai khía cạnh
này là nền tảng, ảnh hưởng trực tiếp tới cách thức trẻ em tiếp nhận những nét văn
hoá đô thị.
Điều đầu tiên phải nói đến ở đây là khía cạnh “lực đẩy”. Hai yếu tố “lực hút”
và “lực đẩy” kết hợp lại dẫn đến quyết định ra đi của nguồn lao động ngoại tỉnh tới
các thành phố lớn. Trong đó, nguyên nhân lớn nhất khiến phần lớn trẻ em phải ra
đi kiếm sống là vì lý do nghèo đói
(13)
. Đặc biệt, đối với những trẻ em gái với vai
trò của người phụ nữ trong gia đình. Trẻ em gái có thể hiểu rõ những khó khăn của
cha mẹ và sớm hình thành tình thương yêu, đức hi sinh của người phụ nữ Việt
Nam truyền thống. Và chính vì vậy các em mong muốn được giúp đỡ gia đình,
mong muốn được san sẻ gánh nặng của cha mẹ.
Đối với những trẻ em gái còn đang đi học và vẫn muốn có tiền để không
phải nghỉ học đồng thời giúp đỡ cha mẹ thì lao động giúp việc gia đình theo thời
vụ là một giải pháp tốt nhất và có thể coi là an toàn nhất. Thời gian thích hợp để
các em đi lao động giúp việc là khoảng thời gian nghỉ hè và những ngày nghỉ tết -

thời điểm các em được nghỉ học. Đi giúp việc gia đình vào dịp 3 tháng hè đã
không còn là công việc mới mẻ đối với nhiều địa phương hay nhiều gia đình ở
nông thôn. Nhưng đi giúp việc gia đình vào dịp tết là một công việc nhiều thiệt thòi
đối với bất cứ người lao động nào và còn thiệt thòi hơn nhiều nữa là đối với những
trẻ em gái. Ở lứa tuổi mà đáng ra các em phải được vui chơi mà không phải lo lắng
đến tiền bạc thì một số em phải quên đi cái niềm hạnh phúc được xum vầy với gia
đình ngày tết. Đó quả là một quyết định can đảm, một sự hi sinh lớn lao.
Nhưng cho dù có vì lý do gì thì việc tới thành phố làm việc đối với một đứa
trẻ là một thử thách lớn. Và một cách vô tình hay hữu ý thì việc tiếp nhận những
nét văn hoá của người dân thành phố là không thể tránh khỏi. Tuỳ vào môi trường
lao động mà những ảnh hưởng của nó tác động đến các em cũng khác nhau. Ở đây
cụ thể là môi trường của mỗi gia đình mà các em đến giúp việc. Mỗi gia đình có
một cách sinh hoạt, cách sống khác nhau và mỗi thành viên trong 1 gia đình cũng
có một cách sống, một khía cạnh nào đó mà các em có thể cho là đáng để học tập .
Dù sao thì những gì mà các em tiếp nhận được trong quá trình lao động cũng có 2
mặt: tích cực và tiêu cực. Mỗi em sẽ có cách tiếp nhận, chọn lọc hay loại bỏ những
nét văn hoá mới đó.
3.1 Quan niệm sống
3.1.1 Quan niệm về gia đình hành phúc
Như đã đề cập ở trên, gia đình là nền tảng cơ bản để hình thành và phát triển
nhân cách của trẻ. Vì vậy, tìm hiểu quan niệm của trẻ về một gia đình hạnh phúc là
điều cần thiết để bước đầu phân tích những cảm nhận cũng như thay đổi của trẻ với
vấn đề gia đình sau khi trẻ đã có điều kiện tiếp cận với hình thức gia đình ở đô thị.
Sau một thời gian dù ngắn hay dài giúp việc gia đình tại Hà Nội thì các em
vẫn có được cảm nhận nào đó về gia đình- môi trường làm việc của các em. Trong
quá trình làm việc tại gia đình ấy, các em sẽ được tiếp cận với những luồng văn
hoá mới, những cách sống mới mà các em có thể tiếp nhận một cách thụ động,
không thể ngờ tới.
Tết cổ truyền của người Việt Nam là dịp tất cả các thành viên trong gia đình
quây quần. Đối với một số gia đình thì có lẽ đây là dịp duy nhất trong cả năm có

thể họp mặt đầy đủ tất cả các thành viên. Đó chính là hoàn cảnh tốt nhất để các em
hiểu được cuộc sống của gia đình thành phố. Mặt khác, một điều hạn chế là cũng vì
đây là dịp tết nên mọi người trong gia đình trở nên rộng rãi và quan tâm đến nhau
nhiều hơn mức bình thường. Vì lẽ đó, có thể các em chỉ nhận thấy những điều tốt
đẹp- một mặt của gia đình họ mà thôi. Nhưng, dù sao thì các em cũng có những
nhận xét cá nhân về họ.
“ Tết nhà em vui lắm ! Bạn bè em suốt ngày tụ tập đi chơi. Nhưng năm nay ăn
tết ở nhà cô chú (gia đình thuê lao động ) thì không vui bằng! Cô chú coi em như
con cái trong nhà nhưng mà gia đình cô chú không tình cảm gì cả, mọi người dửng
dưng lắm! Em thấy ngày tết thì mọi người phải thân thiện với nhau nhưng nhà cô
chú ngày tết chỉ như là ngày nghỉ thôi!”. (Hoa)
Theo ý kiến riêng của mỗi em thì hình mẫu của một gia đình hành phúc có
sự khác biệt nhau. Hoa cho rằng, một gia đình như gia đình của em là một gia đình
đình hạnh phúc. Tôi được biết, gia đình đình em có 3 chị em. Hai em sau của Hoa
đều là em trai (Một em học lớp 9 và 1 em 5 tuổi). Bố của Hoa là người rất chăm
chỉ, hiền lành, ít nói và “Bố mẹ rất ít khi cãi nhau!” (Hoa). Với Hoa thì cuộc sống
gia đình của Hoa là rất đầm ấm vì vậy khi tới làm việc tại gia đình ấy Hoa cảm
thấy cách sống của họ không thân thiện và tình cảm. Chắc rằng, em sẽ nghĩ đấy là
cách sống của gia đình thành phố. Trong trường hợp của Hoa thì chính chuẩn mực
về gia đình của bản thân Hoa đã chi phối cách nhìn nhận, đánh giá về gia đình tại
nơi mà em làm việc. Từ cảm nhận về gia đình mình mà Hoa cho rằng sống như gia
đình người chủ lao động là không hạnh phúc.
Đối với Lan thì với em một gia đình hạnh phúc là gia đình có bố, mẹ hoà
hợp và có đủ ăn, đủ mặc.
“ Em thấy gia đình cô chú (gia đình thuê lao động ) thật vui vẻ! Bố mẹ em
đánh nhau suốt! Từ ngày bố em có vợ hai đến giờ, gia đình em chưa bao giờ có một
cái tết vui vẻ cả! Nhà em nghèo lắm cho nên tết chưa chắc đã có quần áo mới chứ
nói gì đến trong năm! ” (Lan).
Gia đình vốn luôn nghèo đói nên Lan rất muốn đi học nhưng lại phải bỏ học
để đi làm. Cũng vì nghèo nên Lan rất ít khi có quần áo mới. Với Lan thì gia đình

của em chưa bao giờ có hạnh phúc. Lan luôn phải chứng kiến bạo lực gia đình. Vì
vậy, Lan cho rằng những khiếm khuyết của gia đình em là những yếu tố cơ bản
quy định về một gia đình hạnh phúc.
Còn đối với Hồng, hạnh phúc là có mẹ chăm sóc, lo toan mọi việc cho gia
đình . Hạnh phúc là cả gia đình được quây quần bên nhau. Đó là những mơ ước
của em. Và khi một gia đình có những điều mà em mong muốn cho gia đình mình
thì em tin rằng gia đình ấy thật là hạnh phúc!
“ Mẹ em mất 10 năm rồi, em không có chị gái, chỉ có anh trai nên tết đến em
phải lo chuẩn bị tết cho gia đình. Buồn lắm chị ạ! Tết ở Hà Nội sướng chị nhỉ! Đến
mọi việc trong nhà cũng chẳng phải làm, thuê người như em về làm hết để chơi cho
thoải mái. Nhà hai bác (người thuê lao động ) thích lắm! Bố mẹ và con cái đều vui
vẻ, lại hay trêu nhau nữa!” (Hồng).
Như vậy, đối với các em thì việc nhìn nhận thế nào là một gia đình hạnh
phúc? rất rõ ràng. Tôi nhận thấy rằng, những gì mà các em mong muốn cho gia
đình mình thì sẽ là những tiêu chí để nhận xét về một gia đình hạnh phúc. Hoa hài
lòng với gia đình mình vì vậy em tin rằng mình đang có một gia đình hạnh phúc.
Hồng do mất mẹ từ nhỏ nên em mong muốn có mẹ và với em thì một gia đình có
đầy đủ cả bố và mẹ là hạnh phúc rồi! Còn Lan thì do nhà quá nghèo và bố mẹ
chưa bao giờ hoà hợp nên với em thì chỉ cần bố mẹ đừng đánh nhau nữa, gia đình
có đủ ăn, đủ mặc đã là niềm hạnh phúc lớn!
3.1.2 Quan niệm về người con ngoan
Những trẻ em gái bao giờ cũng thường tỏ ra biết lo lắng, giúp đỡ bố mẹ sớm
hơn những trẻ em nam. Vì vậy, các em gái luôn sớm gánh vác một phần khó khăn
của gia đình. Các trẻ em gái ý thức được một người con ngoan là phải biết giúp đỡ
gia đình nên luôn tự lo liệu những công việc nhà, chăm sóc em thay mẹ và lớn hơn
nữa là kiếm tiền để đóng góp vào kinh tế gia đình.
Do người phụ nữ có vai trò quan trọng đối với gia đình nên việc họ phải bỏ
lại con cái ở quê nhà cho chồng hay bố mẹ chăm sóc là họ đã ra đi với quyết tâm
kiếm tiền, quyết tâm thay đổi đời sống kinh tế của gia đình. Nhưng đối với một số
phụ nữ, cũng vì vai trò làm vợ và làm mẹ không cho phép họ có thể rời bỏ con cái

đi làm xa. Vì vậy, họ buộc phải để con gái lớn thay mẹ đi làm kiếm tiền. Đó chính
là một trong nhiều lý do làm tăng số lượng lao động trẻ em hoạt động trong nghề
giúp việc gia đình này. Và không ai có thể phủ nhận vai trò tích cực của sự ra đi
này trong việc cải thiện đời sống gia đình họ ở quê nhà.
Gánh nặng gia đình mà các em phải mang theo quả thật là khó khăn cho
những trẻ em còn đang ở tuổi ăn tuổi lớn. Các em đã bị tách khỏi sự quan tâm
chăm sóc của cha mẹ, tình cảm của gia đình, bạn bè để một mình sống và làm việc
trong một gia đình hoàn toàn xa lạ với vai trò của một người lao động thực thụ mà
có lẽ các em chưa từng biết đến bao giờ. Quá trình lao động sẽ giúp các em tạo
dựng tính độc lập cao trong đời sống cũng như trong công việc.
“ Mẹ em mất cách đây 10 năm, lúc ấy em út của em mới có 3 tuổi thôi! Em là
con gái lớn phải thay mẹ em lo cơm nước, dọn dẹp cho cả nhà. Ngoài ra em còn
phải thay mẹ chăm em út để bố em đi làm kiếm tiền nuôi 3 anh em” (Hồng).
Mặt khác, do điều kiện kinh tế thiếu thốn ở nông thôn khiến các em từ bé đã
phải học cách giúp đỡ bố mẹ những công việc thông thường. Lớn dần lên thì
những công việc cũng nhiều lên và nặng nhọc hơn. Giúp đỡ gia đình đã trở thành
một đức tính cần thiết vốn có của trẻ em nông thôn. Khi được hỏi thế nào là một
người con ngoan thì các em đều trả lời rằng, một người con ngoan là biết vâng lời,
hiền lành, chăm chỉ lao động và biết kiếm tiền giúp đỡ gia đình. Như vậy, biết kiếm
tiền giúp đỡ gia đình là một trong những tiêu chí để xác định một người con ngoan.
Do đó hành động đi lao động giúp việc ở Hà Nội cũng là một hành động vì gia
đình của một người con ngoan.
“ Gia đình em không phải là nghèo nhưng để nuôi cả mấy chị em em đi học
thì đó là việc mà bố mẹ không thể làm được. Em là chị cả trong nhà, em phải có
trách nhiệm giúp đỡ bố mẹ nên em mới đi giúp việc để kiếm thêm ít tiền đi học!”
(Hoa)
3.2.3 Quan niệm về học tập
Việt Nam là một nước rất coi trọng vấn đề giáo dục. Luật Phổ cập giáo dục
tiểu học miễn phí đối với tất cả trẻ em đã đem đến những thành quả nhất định. Mặc
dù vậy, với thực trạng nghèo đói thì việc các em có thể tiếp tục theo học hết cấp

tiểu học và học cao hơn nữa là rất khó khăn đối với nhiều gia đình ở khu vực nông
thôn. Nhiều em buộc phải bỏ học để lao động kiếm sống, phải đương đầu với
những thử thách mà đáng ra ở tuổi các em phải được đến trường. Đó chính là
nguyên nhân dẫn đến những mặc cảm tự ti và những mặc cảm này sẽ ảnh hưởng
không nhỏ tới cuộc sống, sự hình thành nhân cách của các em. Đặc biệt là các trẻ
em gái.
Trước nguy cơ phải bỏ học do gia đình không thể chi trả những khoản chi
phí học tập, một số em muốn tiếp tục đi học phải tìm cách lao động kiếm tiền. Do
vậy, nhiều em gái đã tranh thủ những ngày nghỉ học để đi lao động giúp việc tại
các thành phố lớn. Đây là loại công việc không vất vả như lao động ở quê nhưng
đòi hỏi một sự khéo léo nhất định. Tiền công 10 ngày tết năm 2005 là 400 nghìn
cũng bằng với số tiền lương 1 tháng đi giúp việc vào những ngày hè. Với số tiền