Khai thác và sử dụng tư liệu các di tích lịch sử của huyện Anh Sơn vào dạy học lịch sử trong chương trình trung học phổ thông
Bạn đang xem bản rút gọn của tài liệu. Xem và tải ngay bản đầy đủ của tài liệu tại đây (5.24 MB, 63 trang )
SỞ GIÁO DỤC& ĐÀO TẠO NGHỆ AN
TRƯỜNG THPT ANH SƠN 3
*
SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM
KHAI THÁC VÀ SỬ DỤNG TƯ LIỆU CÁC DI TÍCH
LỊCH SỬ CỦA HUYỆN ANH SƠN VÀO DẠY HỌC LỊCH SỬ TRONG
CHƯƠNG TRÌNH TRUNG HỌC PHỔ THƠNG
Mơn: Lịch sử
Tác giả: Bùi Thị Lanh
Tổ: Xã hội
Số điện thoại: 036.336.0125
Anh Sơn, tháng 3 năm 2020
SỞ GIÁO DỤC& ĐÀO TẠO NGHỆ AN
*
SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM
KHAI THÁC VÀ SỬ DỤNG TƯ LIỆU CÁC DI TÍCH
LỊCH SỬ CỦA HUYỆN ANH SƠN VÀO DẠY HỌC LỊCH SỬ TRONG
CHƯƠNG TRÌNH TRUNG HỌC PHỔ THƠNG
Mơn: Lịch Sử
MỤC LỤC
NỘI DUNG
TRANG
PHẦN I. ĐẶT VẤN ĐỀ
1
1. Lý do chọn đề tài
1
2. Nhiệm vụ nghiên cứu
2
3. Phạm vi nghiên cứu
2
4. Đối tượng nghiên cứu
2
PHẦN II. NỘI DUNG
3
Chương I. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN
3
I. CƠ SỞ LÝ LUẬN
3
1.Khái niệm tư liệu lịch sử địa phương
3
1.1. Khái niệm tư liệu lịch sử địa phương
3
1.2. Vai trị sử dụng tư liệu lịch sử địa phương trong dạy học lịch sử
3
2.3. Các nguồn tư liệu
4
II. CƠ SỞ THỰC TIỄN
5
1. Thực trạng việc khai thác và sử dụng các nguồn tư liệu
5
1.1. Ưu điểm
5
1.2. Hạn chế
5
1.3. Ngun nhân của những hạn chế
5
Chương II. PHƯƠNG PHÁP KHAI THÁC VÀ SỬ DỤNG
6
I. Vài nét huyện Anh Sơn
6
II. Phương pháp khai thác và sử dụng tư liệu
8
1. Tìm tịi và tập hợp tư liệu
8
2. Các loại hình di tích
8
3. Tổng quan di tích
8
4. Nội dung tư liệu các di tích tiêu biểu
13
4.1. Di tích thời kỳ ngun thủy
13
4.2. Di tích lịch sử liên quan đến thời kỳ nhà Lý
16
4.3. Di tích lịch sử liên quan đến thời kỳ nhà Trần
17
4.4. Di tích lịch sử liên quan đến cuộc khởi nghĩa Lam Sơn
18
4.5. Di tích lịch sử liên quan đến thời kỳ chống Pháp
22
4.6. Di tích lịch sử liên quan đến thời kỳ chống Mỹ
25
5. Cách thức khai thác và sử dụng tư liệu các di tích
28
5.1. Hình thức sử dụng tư liệu các di tích
28
5.2. Sử dụng tư liệu các di tích lịch sử tiêu biểu của huyện Anh Sơn
30
5.2.1. Sử dụng tư liệu các di tích lịch sử tiêu biểu của huyện Anh Sơn vào dạy học một
số bài
30
5.2.2. Sử dụng tư liệu các di tích lịch sử tiêu biểu của huyện Anh Sơn vào dạy lịch sử
đia phương với chủ đề: Lịch sử Nghệ An qua các di tích
35
III. THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM
37
1. Mục đích thực nghiệm
37
2. Nội dung thực nghiệm
37
3. Phương pháp thực nghiệm
37
4. Giáo án thực nghiệm
37
5. Kết quả thực nghiệm
37
PHẦN III. KẾT LUẬN
39
1. Những kết quả đạt được
39
2. Một số kinh nghiệm
39
3. Kết luận
40
4. Kiến nghị
41
TÀI LIỆU THAM KHẢO
42
PHỤ LỤC
43
PHẦN I. ĐẶT VẤN ĐỀ
1. Lý do chọn đề tài
Nói đến lịch sử dân tộc Việt Nam, chúng ta ln tự hào về những trang
sử hào hùng, vẻ vang của những chiến cơng hiển hách, những truyền thống
lao động sản xuất cần cù chịu khó, sáng tạo, những giá trị văn hóa tốt đẹp,
những cơng trình kiến trúc, những di tích lịch sử lâu đời. Tất cả những yếu tố
đó kết thành những giá trị lịch sử mà chỉ có dân tộc Việt Nam chúng ta mới có
được. Trong dịng chảy lịch sử ấy có sự kết tinh giữa lịch sử địa phương và
lịch sử dân tộc.
Vai trị và mối quan hệ của lịch sử địa phương đối với lịch sử dân tộc là
đặc biệt quan trọng, giữa lịch sử dân tộc và lịch sử địa phương có mối quan
hệ khơng thể tách rời, lịch sử địa phương chính là một bộ phận kết thành lịch
sử dân tộc nên những vấn đề lịch sử địa phương là những sự kiện cụ thể sinh
động minh họa cho lịch sử dân tộc.
Dạy học lịch sử địa phương có ý nghĩa quan trọng trong việc hồn
thành nhiệm vụ giáo dục và phát triển bộ mơn, giáo dục thế hệ trẻ lịng u
nước, niềm tự hào dân tộc, kính trọng và biết ơn sâu sắc những cơng lao của
cha ơng và từ đó biết gìn giữ phát huy những thành tựu của lịch sử địa phương
cũng như lịch sử dân tộc. Trong đó việc khai thác và sử dụng các di tích lịch
sử địa phương vào dạy học ở trường trung học phổ thơng là rất cần thiết
nhằm giúp học sinh có điều kiện tìm hiểu, khám phá những cơng trình lịch sử
văn hóa ngay xung quynh các em. Từ đó giúp các em biết q trọng, gìn giữ
và bảo tồn những giá trị lịch sử văn hóa mà cha ơng ta đã tạo dựng nên.
Tuy nhiên về thực trạng việc khai thác và sử dụng các di tích lịch sử địa
phương vào dạy học ở trường trung học phổ thơng hiện nay cịn nhiều hạn
chế. Giáo viên có dạy chương trình lịch sử địa phương theo tài liệu nội bộ đã
hiện hành nhưng chủ yếu cịn sơ lược, bó hẹp, chưa chịu khó sưu tầm tài
liệu, chưa mở rộng và lồng ghép, liên hệ những tư liệu lịch sử tại địa phương
gần nhất – nơi các em đang sinh sống và học tập, chính vì thế nên học sinh
rất lúng túng, mơ hồ khi giáo viên hỏi đến những vấn đề liên quan đến lịch
sử địa phương như tên đất, tên người, các địa danh, các di tích lịch sử tiêu
biểu của q hương
Xuất phát từ những những trăn trở trong q trình giảng dạy và những
lí do trên, tơi quyết định chọn vấn đề “ Khai thác và sử dụng tư liệu các di
tích lịch sử của huyện Anh Sơn vào dạy học lịch sử trong chương trình
trung học phổ thơng” để làm đề tài sáng kiến kinh nghiệm trong năm học
này.
Tính mới của sáng kiến kinh nghiệm:
4
Đây là đề tài hồn tồn mới trong việc khai thác và sử dụng các di tích
lịch sử địa phương trong dạy học lịch sử dân tộc. Những tư liệu về các di tích
đề cập trong đề tài khơng chỉ bổ trợ cho các giờ học lịch sử đia phương thêm
phong phú sinh động giúp học sinh tiếp cân gần mà cịn phục vụ cho các giờ
học lịch sử dân tộc đạt hiệu quả tốt, đồng thời góp phần vào sự đam mê
nghiên cứu lịch sử địa phương nói riêng và lịch sử dân tộc nói chung.
Đề tài đem đến cho học sinh tại trường trung học phổ thơng Anh Sơn 3
nói riêng và học sinh các trường trung học phổ thơng trên địa bàn huyện Anh
Sơn nói chung thấy được những giá trị nổi bật của các di tích lịch sử của
huyện nhà. Từ đó giáo dục các em biết trân q , bảo tồn những giá trị văn
hóa tốt đẹp mà cha ơng ta đã để lại.
Qua áp dụng đề tài trên sẽ giúp học sinh tính tích cực, chủ đơng, sáng
tạo, đam mê tìm hiểu những kiến thức lịch sử bổ ích, tham gia trải nghiệm
sáng tạo, viết bài tìm hiểu, qua đó phát huy phẩm chất năng lực người học.
Tính hiệu quả của sáng kiến:
+ Đối giáo viên: bộ mơn trong huyện có thể áp dụng vào dạy học lịch sử ở
một số bài trong chương trình lịch sử địa phương và lịch sử dân dân tộc. Từ
đó khơi dậy khả năng tìm hiểu những tư liệu lịch sử địa phương thuộc lĩnh
vực này hoặc lĩnh vực khác để phục vụ day học.
+ Đối với học sinh: Qua bài học có khai thác và sử dụng các di tích lịch sử địa
phương, học sinh được tiếp thu và mở rộng thêm kiến thức mới, có nhiều
hiểu biết về lịch sử địa phương nơi các em sinh sống và học tập, đồng thời
phát huy được tính tích cực, chủ động, sáng của học để hồn thành tốt hơn về
nhiệm vụ học tập của mình.
2. Nhiệm vụ nghiên cứu:
Nghiên cứu tư liệu các di tích lịch sử tiêu biểu của huyện Anh Sơn
Nghiên cứu chương trình lịch sử THPT
Nghiên cứu những lài liệu phương pháp dạy học lịch sử liên quan đến đề tài
3. Phạm vi nghiên cứu:
Đề tài tập trung khai thac và sử dụng tư liệu các di tích lịch sử tiêu biểu
của huyện Anh Sơn vào dạy học lồng ghép vào một số bài trong chương trình
và sử dụng vào dạy chun đề lịch sử địa phương: Lịch sử Nghệ An qua các
di tích.
4. Đối tượng nghiên cứu
Đề tài được áp dụng cho học sinh trường THPT Anh Sơn 3 và học sinh
các trường THPT trên địa bàn huyện nhà.
5
PHẦN II. NỘI DUNG
Chương I. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN
I. CƠ SỞ LÝ LUẬN
1. Khái niệm lịch sử địa phương và vai trị của việc sử dụng di tích lịch
sử địa phương trong dạy học
1.1. Khái niệm tư liệu lịch sử địa phương
Lịch sử địa phương là một bộ phận cấu thành lịch sử dân tộc, có mối
quan hệ mật thiết với lịch sử dân tộc, bất cứ một sự kiện lich sử nào của dân
tộc đều mang tính địa phương,vì nó diễn ra ở một địa phương cụ thể với
khơng gian và thời gian nhất định. Đồng thời tri thức lịch sử địa phương là
một bộ phận hợp thành, là biểu hiện cụ thể, phong phú, sinh động của lịch sử
dân tộc. Nó chứng minh sự phát triển hợp quy luật của mỗi địa phương trong
lịch sử của dân tộc.
Hiểu lịch sử địa phương chính là lịch sử của các làng, xã, huyện, tỉnh,
vùng, miền thể hiện qua nhiều lĩnh vực: Lao động sản xuất, sự nghiệp chiến
đấu bảo vệ q hương, những di sản văn hóa vật chất, tinh thần…. Tuy nhiên
tùy vào tiến trình lịch sử của từng địa phương nó tạo dựng những giá trị,
những tri thức lịch sử ở những mức độ khác nhau của từng địa phương.
Lịch sử địa phương là biểu hiện cụ thể của lịch sử dân tộc, nghiên cứu
và học tập lịch sử địa phương là một trong những biện pháp tích cực nhằm cụ
thể hố những kiến thức chung của lịch sử dân tộc dễ dàng hơn. Mặt khác khi
được học tập và nghiên cứu những tri thức lịch sử địa phương các em sẽ hiểu
sâu sắc về những truyền thống tốt đẹp của cha ơng đã hun đúc từ xa xưa tại
chính nơi mà bản thân các em đang hàng ngày sinh sống, lao động và học tập.
Từ đó giáo dục các em biết trân q những gì cha ơng đã tạo dựng nên, bồi
dưỡng thêm lịng u q hương, sự cố gắng trong lao động, học tập để góp
phần xây dựng q hương ngày càng giàu đẹp.
1.2. Vai trị của việc sử dụng tư liệu các di tích lịch sử địa phương trong
dạy học lịch sử
Tư liệu lịch sử địa phương có vai trị rất quan trọng góp phần thực
hiện mục tiêu giáo dục ở trường phổ thơng một cách tồn diện, giúp học sinh
có sự nhìn nhận từ vấn đề cụ thể đến khái qt, thấy được sự phát triển của
lịch sử địa phương cũng như lịch sử dân tộc vơ cùng phong phú đa dạng. đồng
thời các nguồn tư liệu giúp học sinh hiểu sâu sắc những sự kiện lịch sử quan
trọng . Bởi tư liệu lịch sử địa phương là những sự kiện cụ thể nhằm minh
6
họa cho lịch sử dân tộc. Trong đó, việc sử dụng tư liệu về các di tích lịch sử
địa phương giúp các em lĩnh hội khơng chỉ những sự kiện lịch sử qua các di
tích mà cịn được những giá trị văn hóa tốt đẹp mà các em có thể tận mắt nhìn
thấy.
Tư liệu lịch sử địa phương cũng góp phần quan trọng trong việc giáo
dục các em lịng biết ơn đối với những người đi trước đã góp cơng dựng
nước và giữ nước, lịng tự hào dân tộc, ý thức trách nhiệm của bản thân đối
với q hương đất nước.
Từ đó chúng ta thấy rằng việc sử dụng tư liệu về các lịch sử địa
phương vào dạy học lịch sử dân tộc ở trường trung học phổ thơng là rất cần
thiết nhằm nâng cao chất lượng giáo dục bộ mơn, khơi dậy cho các em niềm
đam mê nghiên cứu, khám phá, học tập mơn lịch sử một cách tích cực và tồn
diện.
1.3. Các nguồn tư liệu của lịch sử địa phương
Lịch sử là một trong những lĩnh vực khoa học có nguồn tư liệu rất
phong phú và đa dàng, tùy vào nội dung và tính chất mà nó thường được phân
thành các loại tư liệu sau:
* Tư liệu thành văn: Đây là nguồn tư liệu có vai trị đặc biệt quan trọng
trong các nguồn tư liệu lịch sử nói chung và lịch sử địa phương nói riêng.
Nguồn tài liệu này cung cấp cho chúng ta những sự kiện, những vấn đề lịch
sử chính xác, tồn diện các lĩnh vực ở địa phương đã từng diễn ra
* Tư liệu truyền miệng: Là tư liệu bao gồm những mẩu chuyện lịch sử, ca
dao, tục ngữ, truyện cổ tích, những câu chuyện do các nhân chứng kể lại….
* Tư liệu ngơn ngữ học: Bao gồm các loại:
Địa danh học: Là tên gọi của một vùng đất nhất định, giúp chúng ta nguồn
gốc sự phát triển của làng, xóm, nghề nghiệp, văn hóa của nhân dân
Phương ngơn học: Là tiếng nói của cư dân địa phương ở một vùng, miền,
làng, xã nào đó mang sắc thái riêng
* Tư liệu hiện vật: Bao gồm những di vật khảo cổ đã được khai quật, các
cơng trình kiến trúc: Đình, đền,chùa, miếu , tượng…, những hiện vật lịch sử:
cơng cụ lao đơng, vũ khí chiến đấu, những di tích tự nhiên liên quan đến sự
kiên lịch sử.
* Tư liệu tranh ảnh lịch sử: Thường được chụp ngay lúc sự kiện diễn ra.
Đối với những sự kiện đã diễn ra khá xa với thời đại ngày nay thì những tranh
ảnh lịch sử ấy là vơ cùng q hiếm. Tranh ảnh lịch sử có vai trị rất quan
trọng trong q trình dạy học nhằm minh họa cụ thể làm cho bài học thêm
sinh động, tạo được tính tích cực, hứng thú cho học sinh trong q trình học
tập.
7
* Tư liệu tranh ảnh lịch sử: Tư liệu này thường được chụp ngay lúc sự
kiện diễn ra. Trong dạy học lịch sử nguồn tư liệu này rất quan trọng nhằm
minh họa những sự kiện lịch sử làm cho bài học sinh động, giúp học sinh
hiểu cụ thể các sự liện liên quan, tạo sự chú ý, hứng thú cho học sinh trong
từng bài học. Tuy nhiên khi sử dụng tranh ảnh lịch sử phải xác minh đúng
nguồn gốc, đảm bảo tính chính xác phản đúng sự kiện liên quan bài học, giáo
viên phải nghiên cứu chọn lọc và sử dụng đúng mục đích của bài học, tránh
ơm đồm, dàn trải về mặt kiến thức.
II. CƠ SỞ THỰC TIỄN
1. Thực trạng việc khai thác sử dụng tư liệu lịch sử địa phương nói
chung và các di tích tích lịch sử nói riêng trong dạy học lịch sử ở trường
trung học phổ thơng
Để nắm rõ tình hình thực trạng việc khai thác và sử dụng lịch sử địa
phương vào dạy học lịch sử ở trường trung học phổ thơng, tơi đã tiến hành
khảo sát, điều tra thực tế một số trường trung học phổ thơng trên địa bàn
huyện Anh Sơn. Qua điều tra cho thấy:
1.1.Về ưu điểm:
Giáo viên có đầy đủ tài liệu Lịch sử địa phương Nghệ An và đã sử vào
giảng dạy các chun đề theo đúng phân phối chương trinh lưu hành nội bộ
Một số giáo viên có liên hệ những kiến thức lịch sử địa phương trong các
bài dạy nhưng chưa nhiều
Học sinh về cơ bản đã có tài liệu lịch sử địa phương Nghệ An và được học
trong phân phối chương trình
1.2. Về hạn chế
Hầu hết các giáo viên mới chỉ sử dụng tài liệu lịch sử địa phương Nghệ An
vào giảng dạy phần Lịch sử địa phương nhưng chưa sử dụng tư liệu lịch sử
địa phương của huyện nhà vào lồng ghép, liên hệ các bài dạy trong chương
trình và phần lịch sử địa phương, nếu có thì chỉ mới liên hệ qua loa một số
mẫu chuyện vụn vặt,chắp nối
Học sinh biết đến lịch sử địa phương trên địa bàn huyện Anh Sơn cịn rất ít,
kiến thức cịn mập mờ thiếu tính chính xác.
1.3. Ngun nhân của những hạn chế trên:
Tài liệu lịch sử địa phương được sưu tầm, lưu giữ trong các trường phổ
thơng trên địa bàn cịn rất nghèo nàn
Giáo viên chưa chủ động, chịu khó tự tìm hiểu, sưu tầm, nghiên cứu tư liệu
lịch sử địa phương, chưa thấy được tầm quan trọng của lịch sử địa phương
trong việc nâng cao giáo dục chất lương bộ mà chủ yếu tập trung đầu tư vào
8
những bài học gắn liền với các kỳ thi như thi học sinh giỏi, thi trung học phổ
thơng quốc gia nên cịn xem nhẹ, thiếu đầu tư đích đáng cho nội dung này.
Từ đó dẫn đến ý thức học tập phần lịch sử địa phương của học sinh cũng
mang tính đối phó, hình thức, chưa đam mê và chưa có nhu cầu tìm hiểu
những giá trị lịch sử địa phương.
Từ những thực trạng trên đặt ra cho chúng ta những câu hỏi lớn: Làm
thế nào để học sinh có những hiểu biết sâu sắc đầy đủ về kiến thức lịch sử
địa phương trên địa bàn huyện nhà? Làm sao để khơi dậy tinh thần học tập
lịch sử địa phương một cách chủ động, tích cực và và khơng xem nhẹ, đồng
thời giáo viên cũng phải làm sao để chủ động thiết kế các bài dạy có liên
quan kiến thức lịch sử địa phương được nhuần nhuyễn, sáng tạo làm cho bài
dạy sinh đơng,sâu sắc và tồn diện.
Để khắc phục những hạn chế trên, giải quyết những vấn đề đặt ra và
cũng là những trăn trở của bản thân tơi trong những bài giảng trên lớp của
nhiều năm qua, tơi xác định việc khai thác và sử dụng các tư liệu lịch sử địa
phương vào dạy học ở trường trung học phổ thơng là rất cần thiết, nhất là
khai thác và sử dụng tư liệu các di tích lịch sử tiêu biểu trên đia bàn huyện
nhà.
Chương II. PHƯƠNG PHÁP KHAI THÁC VÀ SỬ DỤNG TƯ
LIỆU CÁC DI TÍCH TIÊU BIỂU CỦA HUYỆN ANH SƠN VÀO DẠY
HỌC LỊCH SỬ Ở TRƯỜNG THPT
I. VÀI NÉT VỀ HUYỆN ANH SƠN
Anh Sơn là vùng đất nước biếc, non xanh kỳ thú phía Tây xứ Nghệ, cách
thành phố Vinh hơn 100km về phía Tây. Đây là một huyện miền núi đất đai
khá rộng, trải dọc theo đơi bờ sơng Lam và Quốc lộ 7, phía Đơng giáp với
huyện đồng bằng Đơ Lương, phía Bắc giáp với huyện miền núi Tân Kỳ, phía
Tây giáp với huyện vùng cao Con Cng và nước bạn Lào, phía Nam giáp với
huyện miền núi Thanh Chương.
Xa xưa trong thời kỳ Bắc thuộc Anh Sơn có tên là Đơ Giao. Thời Hán
thuộc huyện Hàm Hoan. Thời Đơng Ngơ thuộc huyện Đơ Giao. Thời thuộc
Đường có thể là huyện Hồi Hoan. Thời tự chủ, có tên là Hoan Đường và
Thạch Đường. Các sử gia nhận định Hoan Đường và Thịnh Đường là tiền
thân của danh xưng Nam Đường, cịn Đơ Giao là tiền thân của Anh Đơ. Thời
Nguyễn, niên hiệu Gia Long năm đầu đổi lại là phủ Anh Đơ, kiêm lý huyện
Hưng Ngun, thống hạt huyện Nam Đàn. Niên hiệu Gia Long (năm thứ 12)
thì lại kiêm lý huyện Nam Đàn và thống hạt huyện Hưng Ngun. Niên hiệu
Minh Mệnh thứ 21 (1840), nhà Nguyễn cắt 4 tổng của huyện Nam Đường là
tổng Lạng Điền, tổng Đơ Lương, tổng Bạch Hà, tổng Thuần Trung và một
tổng phía Tây của huyện là tổng Đặng Sơn lập huyện Lương Sơn do phủ
Anh Sơn kiêm lý. Lúc này phủ Anh Sơn bao gồm 3 huyện: Thanh Chương,
9
Hưng Nguyên, Chân Lộc và kiêm lý 2 huyện Nam Đàn và Lương Sơn. Đến
đời Thành Thái (1889) huyện Lương Sơn được gọi là phủ Anh Sơn, tách các
huyện khác ra. Đến niên hiệu Tự Đức thứ 3, đổi kiêm lý hai huyện Lương
Sơn và Nam Đàn. Niên hiệu Thành Thái thứ 10, đổi huyện Nam Đàn làm
thống hạt, tách huyện Hưng Nguyên đặt làm phủ riêng và đưa Nghi Lộc
thuộc vào phủ này.
Thời Pháp thuộc, theo thể chể lúc bấy giờ, phủ trở thành một đơn vị
tương đương với huyện. Đến năm 1946, phủ Anh Sơn lúc này bao gồm 2
huyện Anh Sơn và Đơ Lương.
Hình 01: Bản đồ Huyện Anh Sơn
Ngày 19/4/1963, Thủ tướng Chính phủ ra Quyết định số 52/QĐTTg chia
huyện Anh Sơn thành hai huyện Anh Sơn và Đơ Lương. Lúc này Anh Sơn
cắt một phần về phía Đơng thành huyện Đơ Lương. Phần cịn lại từ Gay đến
Tam Sơn nằm 2 bên sơng Lam là đất hai tổng Lãng Điền và Đặng Sơn làm
huyện Anh Sơn như ngày nay.
Trải qua nhiều lần chia tách, danh xưng có thể khác nhau nhưng con
người và dải đất Anh Sơn vẫn chất chứa trong mình sự hồn hậu, đằm thắm
tư chất xứ Nghệ. Đó là tinh thần cố kết cộng đồng để phịng chống thiên tai
và chống trả lại kẻ thù xâm lược; là nghĩa tình đằm thắm, tắt lửa tối đèn có
nhau, “hạt muối cắn đơi, cọng rau xẻ nửa”, “thương người như thể thương
thân”; tinh thần hiếu học, ham làm, biết vượt lên gian khổ, khó khăn, thương
đau để xây dựng q hương, họ tộc, gia đình. Anh Sơn là vùng đất với phong
10
tục trọng hậu, nếp sống giản dị, trân trọng q khứ để hướng tới tương lai.
Và cũng vì thế lịch sử hành trình đi qua giải đất này là lịch sử của những bài
ca lao động chế ngự và làm chủ thiên nhiên, là bài ca chiến đấu “lấy ít thắng
nhiều”, “lấy yếu thắng mạnh”, lấy thiên hiểm trời ban để kẻ thù bạt vía kinh
hồn khi nhắc đến tên.
Truyền thống văn hóa, truyền thống cách mạng của vùng đất Anh Sơn
đã được tơ thắm, rạng ngời hơn trong thời đại Hồ Chí Minh. Và cũng vì thế
cái tên Anh Sơn đã trở thành miền q để nhớ để thương trong lịng bạn bè
cả nước và quốc tế. Từ đó đến nay huyện Anh Sơn đã trải qua q trình lao
động, chiến đấu , xây dựng và phát triển mạnh mẽ. Trong q trình ấy, hịa
chung với dịng chảy lịch sử dân tộc, Huyện Anh Sơn có nhiều sự kiện lịch
sử nổi bật đặc biệt có nhiều sự kiện lịch sử gắn liền với sự ra đời của các di
tích lịch sử của huyện nhà
II. PHƯƠNG PHÁP KHAI THÁC VÀ SỬ DỤNG TƯ LIỆU CÁC DI
TÍCH TIÊU BIỂU CỦA HUYỆN ANH SƠN VÀO DẠY HỌC LỊCH SỬ
THPT
1. Tìm tịi tập hợp tư liệu
Việc tìm tịi và tập hợp tư liệu là vấn đề quan trọng đầu tiên sau khi
bản thân đã có ý tưởng xây dựng đề tài. Vấn đề này phải trải qua q trình
tìm tịi và tập hợp qua nhiều nguồn tư liệu và nhiều kênh thơng tin, bởi chưa
có một tài liệu nào trình bày đầy đủ và tồn diện về các di tích trên địa bàn
huyện Anh Sơn. Trong qua trình tìm tịi, tập hợp tư liệu về các di tích tiêu
biểu trên địa bàn huyện nhà, tơi tiến hành khai thác qua: Các nguồn tư liệu đã
được thẩm định của Tỉnh, của huyện, tìm hiểu thực tế tại địa phương có di
tích, tìm hiểu qua những mẩu chuyện lịch sử, những tài liệu thơng sử có liên
quan đến đề tài.
Về cơ bản gồm có các nguồn tư liệu sau:
Tư liệu thành văn
Tư liệu truyền miệng
Tư liệu hiện vật
Tư liệu tranh ảnh lịch sử
Sau khi tập hợp các nguồn tư liệu về các di tích lịch sử têu biểu trên
địa bàn của Huyện, tơi đã tổng hợp và lồng ghép lại với nhau. Có những di
tích có đầy đủ các nguồn tư liệu nhưng cũng có những di tích chỉ có một số
loại nguồn tư liệu được nêu ở trên
2. Về loại hình di tích:
Loại hình di tích khảo cổ học
Loại hình di tích lịch sử
11
Loại hình di tích kiến trúc nghệ thuật
Loại hình di tích lịch sử kiến trúc nghệ thuật
Loại hình di tích lịch sử danh thắng
Loại hình di tích danh thắng
3. Tổng quan di tích của tỉnh Nghệ An và huyện Anh Sơn
Theo số liệu thống kê năm 2018:
Tồn Tỉnh Nghệ An có: 2.602 di tích, trong đó:
+ Loại hình di tích khảo cổ học: 27
+ Loại hình di tích lịch sử: 2.488
+ Loại hình di tích kiến trúc nghệ thuật: 18
+ Loại hình di tích lịch sử kiến trúc nghệ thuật: 08
+ Loại hình di tích lịch sử danh thắng:
+ Loại hình di tích danh thắng: 57
Riêng Huyện Anh Sơn có tổng số:123 di tích, được phân ra các danh mục
sau:
+. Di tích danh thắng
T
T
1
Tên di tích
Lèn Bút – Ao Sen
Địa điểm
Nội dung
Thắng cảnh Lèn Bút Ao Sen là
Tường Sơn biểu tương cho tinh thần hiếu học
của người dân nơi đây.
2
Lèn Kim Nhan
Hội Sơn
3
Đị Rồng Bến Ngự
Tường
Sơn.
Núi Kim Nhan cao 1340 km, mạch
của nó chảy từ trong dãy núi lớn
lại, đến đó đột nhiên nổi lên một
ngọn, đầu nhọn đẹp,cao ngất trời
trơng như một búp măng mà xung
quanh lại bao bọc bởi các núi nhỏ,
trơng giống như một đóa sen, trên
cùng là một hang đá, đến gần
trông như miệng cá.
Tương truyền: Sau khi hạ thành
Trà Lân, nghĩa quân Lam Sơn do
Lê Lợi dẫn đầu tiến công tiêu diệt
quân Minh ở Bồ Aỉ và Khả Lưu
Bằng cách vượt sông tại địa điểm
12
này (vùng nước xoáy vực sâu) để
quan sát địch, được gọi là Bến
Ngự, chiếc đò chở Lê Lợi qua
sơng được gọi là đị rồng.
+ Di chỉ khảo cổ
T
T
1
Tên di tích
Địa điểm
Hang Đồng Trương
Hội Sơn
Nội dung
Nơi cư trú của loài người thời
nguyên thủy trên vùng đất Anh
Sơn,có rất nhiều hiện vật thuộc
giai đoạn cuối cuả nền văn hóa
Hịa Bình
+ Di tích cách mạng
T
T
Tên di tích
Địa điểm
Nội dung
Nơi thành lập chi bộ Đảng đầu tiên
tại Anh Sơn
1
Hiệu n Xn
Lĩnh Sơn
2
Đình n Xn
Lĩnh Sơn
3
Đình Phú Lĩnh
Lĩnh Sơn
4
Đình Vĩnh n
Lĩnh Sơn
5
Đình Đà Thọ
Lĩnh Sơn
6
Đình Tào Điền
Tào Sơn
7
Đình Hữu Lệ
Tào Sơn
8
Đình n Phúc
Phúc Sơn
9
Đình Trung
Đức Sơn
10
Đình xã Cây Gạo
Vĩnh Sơn
11
Đình Cẩm Vọng
Lạng Sơn
12
Đình Thượng
13
Nghĩa trang Liệt Thị Trấn
Nơi thờ thành hoàng Làng và là nơi
quần chúng nhân dân tập trung hội
họp, đặc biệt, đây là những địa điểm
tập trung lực lượng tham gia biểu tình
trong phong trào cách mạng 30 – 31
Thạch Sơn
Được xây dựng năm 1976, nơi yên
13
nghỉ của các liệt sỹ quân tình nguyện
Việt Nam chiến đấu tại chiến trường
Lào trong cuộc kháng chiến chống
Mỹ cứu nước. Hiện tại nghĩa trang
có khoảng gàn 11.000 ngơi mộ, trở
thành nghĩa trang quốc tế Việt – Lào
lớn nhất, là bieeur tương cao đẹp cho
tinh thần đồn kết Việt – Lào.
sĩ Việt Lào
14
Hang Lèn Thung
Phúc Sơn
15
Hang Thung Ổi
Phúc Sơn
16
Hang Đồng Tu
Phúc Sơn
17
Hang Địa Cận
Phúc Sơn
18
Hang 247
Hội Sơn
19
Đường mịn Hồ
Khai Sơn
Chí Minh
20
Nhà thờ họ Đặng
Phúc Sơn
Bá
21
Sân bay Dừa
Những địa danh gắn liền với cuộc
đấu tranh chống Mỹ trên đất Anh Sơn
Tường
Sơ n
+ Di tích lịch sử văn hóa
T
T
Tên di tích
Địa điểm
Nội dung
Đền Thánh Mẫu
Đền thờ Thánh mẫu Liễu Hạnh theo
tín ngưỡng thờ Mẫu của nhân dân
Xóm 1, xã
Việt Nam. Hiện nay di vật cịn lại chỉ
Lĩnh Sơn
có các sắc phong thời Nguyễn và 1 am
thờ nhỏ
2
Đền Chùa
Đền thờ Mẫu Thượng Ngàn theo tín
ngưỡng thờ Mẫu của nhân dân Việt
Xóm 6, xã
Nam. Hiện nay di vật cịn lại chỉ có
Đỉnh Sơn
các sắc phong thời Nguyễn và 1 am
thờ nhỏ
3
Đền Rọng Tớm
1
Xóm 2, xã Thờ Ơng Võ Nhuệ người trong lúc
Lĩnh Sơn đi làm ăn bị Hổ vồ, mối đùn lên thành
14
mộ, nhân dân coi là điềm thiêng lập
đền thờ
Lĩnh Sơn
Là một am thờ nhỏ trong khuôn viên
Họ Trần, Tĩnh thờ thánh mẫu Liễu
Hạnh
Tào Sơn
Nơi tập trung các sắc phong của các
đền (đã bị phá hủy) trên địa bà xã Tào
Sơn
Đền Sát hải đại
vương Hoàng Tá Tào Sơn
Thốn
Thờ Sát Hải Đại Vương Hồng Tá
Thốn. Người có tư chất thơng minh,
mưu trí và có tài bơi lội thao lược, có
cơng rất lớn trong việc đánh đuổi giặc
Ngun ra khỏi bờ cõi. Nhà vua phong
cho ông là « Sát Hải Đại Vương ».
Nhân dân nhớ cơng ơn ơng đã lập đền
thờ. Ơng là một vị thần thường hộ
mệnh cho ngư dân những khi sóng
gió, giặc giã, cứ giúp dân khi dân gặp
hoạn nạn, vất vả. Các làng ở ven
biển, ở cửa sơng, lạch có đền thờ ngài
Hồng Tá Thốn
7
Đền Cửa Lũy
Hoa Sơn
Thờ Thánh mẫu Lũy Sơn – là vị nữ y
ln chăm lo sức khỏe cho nghĩa qn
Lê Lợi
8
Đền Hồ Q Ly
Xóm 11, Thờ 1 thầy giáo họ Hồ có cơng trừ
Đức Sơn Thủy qi tại vùng trường học đóng
9
Đền Lý Nhật
Vĩnh Sơn
Quang
Thờ Uy Minh Vương Lý Nhật Quang.
11
Đền Đạo Cao
Đức Ơng
Thờ thành hồng làng
12
Đền Cố Hương
4
5
6
13
Tĩnh Trần bảng
Đền Cả
Đền Trương Hán
Xóm 8,
Thờ Cố Hương – thành hồng làng
Bình Sơn
Thọ Sơn
Thờ Trương Cơng Hán – Một vị đầu
mục địa phương đã có cơng giúp Lê
Lợi trong cuộc chiến chống giặc
ngoại xâm
15
14
Đền Giáp Nhì
Thạch Sơn
15
Cửa Chùa
Thạch Sơn Thích thạch lãm
16
Đền Nhà Bà
Cao Sơn
Thờ thành hồng làng
17
Đền Rọng Mặt
Cao Sơn
Thờ thành hồng làng
18
Đền Cam Lĩnh
Cao Sơn
Thờ thành hồng làng
19
Đền Đơ Lượng
Thạch Sơn
Thờ bà chúa Nhâm – người liên lạc
cho vua Lê
+ Hệ thống nhà thờ họ
TT
Tên di tích
Địa điểm
Nội dung
1
Nhà thờ họ Lê Quốc
Tường Sơn Nơi thờ tự của tổ tiên dịng họ
2
Nhà thờ họ Bùi Cơng
Tường Sơn Nơi thờ tự của tổ tiên dịng họ
3
Nhà thờ họ Nguyễn
Vĩnh Sơn
Đình
Nơi thờ tự của tổ tiên dịng họ
4
Nhà thờ họ Tơ
Đức Sơn
Nơi thờ tự của tổ tiên dịng họ
5
Nhà thờ họ Nguyễn
Vĩnh Sơn
Hữu
Nơi thờ tự của tổ tiên dịng họ
6
Nhà thờ họ Phan
Nơi thờ tự của tổ tiên dịng họ
Lĩnh Sơn
4. Nội dung tư liệu về một số di tích tiêu biểu trên địa bàn huyện Anh
Sơn cần sử dụng vào các bài học lịch sử
Trong bảng danh mục trên, tơi đã tập trung nghiên cứu và chọn lọc
một số di tích tiêu biểu để khai thác và sử dụng vào dạy học lịch sử ở trường
THPT nhằm minh họa cụ thể những sự kiện nổi bật qua các thời kì từ ngun
thủy đến hiện đại, phù hợp với thời lượng chương trình và phạm vi đề tài,
tránh sự dàn trải, ơm đồm về mặt kiến thức.
4.1. Di tích lịch sử thời ngun thủy
* Di tích khảo cổ hang Đồng Trương
Hang Đồng Trương nằm dưới chân một núi đá vơi của hệ thống dãy
lèn Kim Nhan thuộc xã Hội Sơn, huyện Anh Sơn, tỉnh Nghệ An, cách thành
phố Vinh 100km về phía Tây Nam, cách huyện lỵ Anh Sơn 4km về phía Tây.
16
Hang là nơi cư trú của người tiền sử thuộc văn hóa Hịa Bình (cách
ngày nay 1,5 vạn năm đến 2 vạn năm) và văn hóa Đơng Sơn (cách ngày nay
2,500 năm)1.
Căn cứ Thơng tư 09/2011/TT – BVHTTDL ngày 14/7/2011 quy định về
nội dung hồ sơ khoa học để xếp hạng di tích lịch sử văn hóa và danh lam thắng
cảnh.
Căn cứ kết quả khảo sát, nghiên cứu về di tích hang Đồng Trương, cho
thấy di tích hang Đồng Trương thuộc loại hình: Di tích Khảo cổ.
Hang Lèn Đồng Trương là một địa điểm nằm cách quốc lộ 7 khoảng
70m, phân bố dưới chân một núi đá vơi thuộc hệ thống dãy lèn Kim Nhan, nơi
có thung lũng Trà Lân – một địa danh lịch sử nổi tiếng gắn liền với chiến
thắng qn Minh thời Lê Lợi.
Vào tháng 4 năm 1998, người dân xã Hội Sơn phát hiện và nhặt được
rìu đá tại hang Đồng Trương và đã báo cáo với chính quyền các cấp. Bảo tàng
tổng hợp tỉnh Nghệ An cử cán bộ về thực địa, tiến hành khảo sát, thu lượm
được 33 mảnh gốm thơ, cứng, xương gốm pha cát trong lớp đất mặt. Từ đó,
họ nhận định rằng: “đây là một di chỉ cư trú của con người cuối thời đại đá
mới”.
Để có cái nhìn chính xác hơn, Bảo tàng tổng hợp Nghệ An đề nghị
Viện Khảo cổ học giúp xác minh tính chất, niên đại và giá trị của di chỉ hang
Đồng Trương
Tháng 6 năm 2000, Viện Khảo cổ học phối hợp với Bảo tàng tổng hợp
Nghệ An tiến hành thám sát.
1 Theo “Hang Đồng Trương Nghệ An: Kết quả khai quật và giá trị lịch sử” của PGS.TS Nguyễn Khắc Sử,
Bùi Vinh Viện Khảo Cổ Học Hà Nội năm 2009 trang 33.
17
Hình 02: Hang Đồng Trương
Kết quả đào thám sát 7m2 ở hang Đồng Trương, di chỉ này có tầng văn
hóa dày 1.0 1,2m, cấu tạo chủ yếu là đất sét, vơi, vỏ ốc, than tro bếp, xương
răng động vật. Trong độ sâu từ lớp mặt đến 0,4m tầng văn hóa bị xáo trộn,
thu được cơng cụ đá ghè đẽo, đồ đất nung, di vật đồng và gốm sứ hiện đại.
Từ độ sâu 0,5m trở xuống tầng văn hóa cịn ngun vẹn. Trong lớp này khơng
có gốm, đồ đồng, chủ yếu tìm thấy cơng cụ cuội ghè đẽo mang đặc điểm
nền văn hóa Hịa Bình.
Cuộc khai quật được tiến hành từ ngày 10 tháng 02 đến ngày 12 tháng 3
năm 2004. Trong đợt khai quật này do Viện Khảo cổ học Việt Nam chủ trì đã
thu được các loại di vật gồm có: đồ đá: 1.176 di vật đá ; đồ gốm: 4.457 mảnh
gốm; đồ đất nung: 16 dọi xe chỉ; đồ đồng: 24 tiêu bản (trong đó 16 di vật
đồng mang đặc trưng đồ đồng văn hóa Đơng Sơn .Ngồi các di vật trên, trong
hố khai quật di chỉ hang Đồng Trương cịn phát hiện được 05 bếp lửa, 10 mộ
táng và một số tàn tích xương răng động vật và vỏ nhuyễn thể thuộc lớp văn
hóa Hịa Bình. Tháng 6 năm 2006, PGS.TS Nguyễn Lân Cường Hội Khảo cổ
học Việt Nam và Ban quản lý Di tích Danh thắng tỉnh Nghệ An về di chỉ
hang Đồng Trương đào phúc tra để thu thập những di cốt người khai quật
trước đó. Trong đợt phúc tra này cịn phát hiện thêm 02 ngơi mộ táng nữa.
Hình 03: Mộ táng được khai quật tại hang Đồng Trương
18
Hình 04: Di cốt người tại hang Đồng Trương
Như vậy, trong ba lần thám sát, khai quật và phúc tra di chỉ khảo cổ
hang Đồng Trương cho thấy: Đây là một địa điểm khảo cổ khá đặc biệt, bởi
nó khơng những là di chỉ khảo cổ thứ hai được phát hiện trên đất Nghệ An
sau di chỉ khảo cổ học Làng Vạc (nay là phường Nghĩa Hịa, thị xã Thái Hịa,
tỉnh Nghệ An), có chứa hai giai đoạn thuộc thời Đá cũ và thời Kim khí, mà cịn
là di chỉ đầu tiên phát hiện được vết tích các mộ táng thời Đá cũ. Những kết
quả đó cho phép chúng ta nghiên cứu chủ nhân của nền văn hóa xưa cũng như
lịch sử hình thành, phát triển và vai trị của vùng đất Nghệ An trong q trình
hình thành và phát triển xã hội lồi người.
4.2. Di tích liên quan đến thời kỳ nhà Lý
* Đền Lý Nhật Quang
Đền thờ Lý Nhật Quang xã Vĩnh Sơn được phục dựng năm 2010 và
khánh thành ngày 01/6/2013.
Những dấu tích của Lý Nhật Quang (con trai thứ 8 của vua Lý Thái Tổ)
khi ơng vào làm Tri châu Nghệ An, khai khẩn vùng đất phương Nam Tổ quốc
cho thấy thời điểm lịch sử này là một cột mốc chói sáng trên hành trình xây
dựng và phát triển của Anh Sơn. Từ việc chọn Bạch Đường (nay là xã Bồi
Sơn, huyện Đơ Lương) làm đường, khởi xướng hai con đường thượng đạo
lên Kỳ Sơn và con đường ra Thanh Hóa, từ việc chiêu dân, lập ấp của Lý
Nhật Quang, từ việc phát triển sản xuất nơng nghiệp,… đã cho thấy một tầm
nhìn xa, rất xa của Lý Nhật Quang với miền Tây xứ Nghệ và cũng khẳng
định sự đóng góp và lợi thế của địa bàn Anh Sơn với việc mở mang biên thùy
phía Tây Tổ quốc. Trong phịng thủ quốc gia ở phía Tây xứ Nghệ của quốc
gia, Lý Nhật Quang đã chọn Anh Sơn làm vùng đất “tiến có thế cơng, lùi có
thế thủ”. Sự linh ứng của vùng đất cịn lưu dấu trong câu chuyện truyền
ngơn: Một lần giặc Ai Lao sang quấy nhiễu miền Tây, Lý Nhật Quang đem
qn từ Bạch Dương (Đơ Lương) lên diệt giặc. Qua xã Lạng Điền thì đã tối,
19
ngài lệnh cho qn sĩ dừng lại hạ trại. Q nửa đêm một vị thần hiện lên báo
mộng: Uy Minh vương đi lần này chưa đánh giặc đã tan. Quả vậy, Lý Nhật
Quang chưa động binh giặc đã tháo chạy. Khi trở về Lý Nhật Quang tìm lại
nơi mình đã nghỉ chân, hỏi thăm các già làng, Người được biết vùng đất này
có đền thờ Hồ Q một thanh niên trí dũng hơn người, giàu lịng nhân ái đã
qn mình xơng vào hang ổ của con “Giải hịm” đã thành tinh ở vùng cửa sơng
để cứu học trị trong làng. Giết chết được qi vật nhưng Hồ Q đã bị
thương nặng và trút hơi thở cuối cùng nơi cửa sơng. Dân làng nhớ ơn Hồ Q
vì sự học của con em mà qn mình nên đã lập đền thờ. Hồ Q linh thiêng
thường báo mộng khi có đại sự. Lý Nhật Quang vơ cùng cảm động đã vào
đền thắp hương, thấy đền cịn sơ sài đã xuất thêm tiền để dân làng xây cất
đàng hồng hơn. Ngồi đền có 2 con voi mẹp bằng đá to phủ phục nên dân
làng quen gọi đền này là đền Voi Mẹp.
Bi hùng, hào sảng là huyền thoại về cái chết của người anh hùng dân
tộc, người có cơng đầu mở mang bờ cõi Anh sơn. Huyền thoại rằng: Lý Nhật
Quang trong trận cuối cùng đánh giặc Lão Qua đã bị trọng thương. Tuy giặc
đã chém đầu Ngài nhưng Ngài vẫn tiếp tục đặt đầu mình lên cổ và ngồi vững
vàng trên lưng ngựa chạy về. Trung qn phải dừng lại Mộ Điền, Mạc Điền
để ngài chữa thương. Về đến Bạch Dương thì ngài qua đời. Thương nhớ
người anh hùng dân tộc đã có cơng khai sơn phá thạch, kiến ấp vùng đất này,
nhân dân xã Mộ Điền đã lập đền thờ ơng và hàng năm ngày 6 tháng giêng làng
khai hạ, ba giáp tổ chức rước kiệu về đình làng, tổ chức cúng tế đến ngày 7
mới đưa về đền. Ngày nay xã Vĩnh Sơn đã lập lại đền thờ Lý Nhật Quang to
đẹp, đàng hoàng.
Hàng năm, nhân dân làng Thượng Thọ, xã Vĩnh Sơn tổ chức lễ hội tại
đền ngày 15 tháng 2 và rằm tháng 7 âm lịch.
20
Hình 05: Đền Lý Nhật Quang
4.3. Di tích liên quan đến Thời kỳ nhà Trần
* Đền thờ Sát Thái Đại Vương Hồng Tá Thốn
Đền Sát Hải Đại Vương ở xã Tào Sơn là một ngơi đền có từ xưa nay
thuộc thụn 2, với kiến trúc trang nghiêm có chạm trổ, có ngựa, kiệu long đình,
súng thần cơ, chuỳ, văn bia…
Sát Hải Đại Vương là phong sắc của thực tên là Hồng Tá Thốn, tên
chữ là Hồng Minh, mỹ hiệu là Tơ Đại Chiêu, sinh qn làng Vạn Phần,
huyện Đơng Thành (nay Diễn Châu). Trú qn thơn Vạn Tràng (nay xã Long
Thành, huyện n Thành). Mẹ người họ Trương ở làng Lý Trai (nay là xã
Diễn Kỷ Diễn Châu). Cha khơng rõ là ai.
Chuyện kể rằng bà mẹ ra sơng ghánh nước. Bà bống thấy hai con trâu
bạc, từ dưới sơng hùng hổ đi lên và lao vào húc nhau. Chúng đuổi nhau tới
gần chỗ bà. Bà dùng địn ghánh đuổi hai con trâu, tự nhiên hai con trâu biến
mất. Bà nhìn thấy trên đầu địn ghánh có dính một chiếc lơng trâu. Về nhà bà
thấy trong người khác lạ và bà mang thai. Đủ tháng, đủ ngày bà sinh nở một
cậu bé khơi ngơ.
Cậu bé được đặt tên là Hồng Tá Thốn. Cậu lớn nhanh, sức khoẻ lạ
thường, khơng ai vật nổi. Đặc biệt cậu có tài bơi lội, tỏ ra có tri xảo hơn
người.
Lúc Hồng Tá Thốn vừa đến tuổi trưởng thành, cũng là lúc nhà Ngun
xâm lược nước ta. Hồng Tá Thốn lên đường nhập ngũ. Được Trần Hưng
Đạo tin dùng, cho làm Nội thư gia, giúp việc binh thư và luyện tập qn đội,
được giao chỉ huy chiến thuyền trong trận đánh lớn ở trên sơng Bạch Đằng
(1228), ơng đã dùng kế dục thuyền giặc và thắng lớn.
Khi xét công khen thưởng nhà vua phong là “Sát hải đại Tướng
quân”.Sau khi ông mất, nhà vua phong tặng “ Trung dũng dực bảo trung hưng,
hộ quốc tỷ dân, Sát hải đại tướng quan thiên Bồng ngun sối chi
thần”.Nhân dân nhiều nơi lập đền thờ ơng, Riềng đền thờ tại xã Tào Sơn
được lập nhằm rước linh khí Hồng Tá Thốn để nhân dân thờ phụng và ghi
nhớ cơng ơn ơng, đến sau này đền thờ chủ yếu là do nhân dân thuộc làng vạn
dọc sơng lam quản lý và thờ phụng.
Hiện nay ngơi đền nằm trong khn viên diện tích = 500 m2, cửa và
cổng chính của ngơi đền hướng về phía tây nam, nhìn thẳng xuống sơng
Lam, hiện nay vẫn cũn di tích hai cột cổng cao khoảng 3m, trên đỉnh có cặp
ngưu chầu về nhau, theo lỗi từ ngồi cổng vào hết bậc cấp ngay bên trái cửa
đền là một cái bàn thờ thổ cơng xây bằng gạch, diện tích khoảng 1m 2 và bên
21
trái là một bức văn bia bằng chữ Hán được khắc trên bia đá cao khoảng 1m,
rộng khoảng 40cm.
Hàng năm vào ngày 24/12 nhân dân làng vạn ở hai xã Tào Sơn và Lạng
Sơn làm lễ trải áo có lễ vật thờ cúng.
4.4. Di tích gắn liền với sự kiện cuộc khởi nghĩa Lam Sơn cuả Lê Lợi
a. Di tích lịch sử đền Cửa Lũy
N ằ m d ướ i dãy núi Kim Nhan, di tích đ ề n C ử a Lũy đ ượ c xây d ự ng
trên m ột khu đ ấ t r ộ ng rãi, thoáng đãng thu ộ c xóm 1, xã Hoa S ơ n, huy ện
Anh S ơ n, t ỉ nh Ngh ệ An.
Đ ề n đ ượ c l ậ p đ ầ u tiên là đ ể th ờ Thánh M ẫ u Lũy S ơ n . Theo lời kể
của các cụ cao niên ở địa phương và một số tài liệu cịn lưu truyền, thì đền Cửa
Luỹ được lập nên để thờ Thánh Mẫu Lũy Sơn – người đã có cơng chăm sóc cho
nghĩa qn Lam Sơn trong nh ữ ng năm kháng chi ế n ch ố ng quân Minh c ủ a
Lê L ợ i t ạ i mi ền núi Ngh ệ An.
T ươ ng truy ền: Sau khi san ph ẳng đ ồ n Đa Că ng (Thanh Hóa), th ắ ng
lớ n ở B ồ Đ ằ ng (Qu ỳ Châu), nghĩa quân Lam Sơ n ti ế n hành bao vây
thành Trà Lân. Đ ể b ả o v ệ an tồn cho nghĩa qn, khơng cho gi ặ c Minh
từ đ ồ ng b ằ ng t ấ n cơng lên gi ả i vây cho thành Trà Lân, t ạ i C ử a Gió (Cử a
lũy) – n ơ i g ặ p nhau gi ữa dãy núi đá hi ể m tr ở Tr ố c Đồ ng và Thung R ấ t,
chi có m ộ t con đườ ng độ c đ ạ o đi qua, nghĩa quân đã đ ắ p đấ t lũy, l ậ p
đồ n (doanh tr ại) ch ốt lũy r ấ t kiên cố . Lúc b ấ y gi ờ do không hợ p vớ i
thủ y th ổ , đ ườ ng hành quân gian nan, cu ộ c s ống r ừng núi h ế t sứ c khó
khăn, gian kh ổ , ... nên nghĩa quân th ườ ng xuyên b ị ố m đau, d ị ch b ệ nh.
Trướ c tình cảnh đó, dướ i tr ướ ng c ủa một t ướ ng qn có mộ t Nữ y
tình nguy ện đi chăm lo s ức kh ỏe cho nghĩa qn. Cơ là mộ t nữ y có đứ c
tính c ần cù, đầ y lịng nhân hậ u, ln tậ n tâm, tậ n l ực chăm lo, cứ u ch ữa
sứ c khỏe cho binh s ỹ. Nh ờ s ự t ận t ụy đó, sứ c khỏ e củ a nghĩa quân đượ c
bảo đả m, góp phầ n vào chiến thắng c ủa nghĩa quân Lam Sơ n tại mi ền
tây Ngh ệ An, đượ c mọ i ngườ i tin u, q trọ ng, tơn vinh như mộ t ân
nhân.
Một hơm, doanh trại bị dịch sốt rét hồnh hành, thuốc thang thiếu thốn
nghiêm trọng. Để có đủ thuốc cứu chữa cho mọi người, cơ khơng quản
ngại khó khăn, gian khổ, một mình vượt núi băng rừng đi tìm các phươ ng
thuốc q. Trên đường đi, do đã kiệt sức, cơ dựa vào một gốc cây cổ thụ
ven đường ngồi nghỉ và rồi khơng gượ ng dậy đượ c. Khơng thấy cơ về,
qn sỹ tản đi các hướ ng để tìm kiếm và đưa cơ về doanh trại trong trạng
thái mê man, bất tỉnh, nhưng tay v ẫn n ắm ch ặt bó lá thuốc vừa hái đượ c.
Ngày hơm sau, cơ qua đời. Vơ cùng thương tiếc người nữ y tận tụy đã
qn mình vì sự nghiệp chăm lo sức khỏe cho binh sỹ với mong muốn góp sức
22
cùng non sơng xã tắc, chống giặc giặc Minh, giành độc lập chủ quyền cho
đất nước. Vị tướng qn đã cho binh sỹ an táng cơ tại trên một vùng đất gần
vọng gác Cửa Lũy, về sau, vùng đất có mộ cơ này được nhân dân gọi là cánh
Đồng Cơ.
Một lần, tướng qn cùng binh sỹ ra viếng mộ cơ. Sau khi viếng xong,
trên đường tuần hành trận tuyến, bỗng thấy một con thỏ trắng từ gốc cây cổ
thụ (nơi cơ ngồi nghỉ lần cuối) chạy ra giữa đường ngăn bước tiến của tướng
qn, lượn ba vịng quanh đồn tướng qn rồi biến mất. Thấy đây có thể là
điềm dữ, vị tướng qn ra lệnh qn sỹ quay về và tuần tra, canh gác doanh
trại cẩn mật. Sáng hơm sau, bắt được một tốn thám báo của qn Minh,
chúng khai rằng: nhận lệnh đi ám sát vị tướng trấn giữ vùng đất này. Lại có
truyền thuyết (theo ơng Ninh Viết Giao, trong sách Tục thờ thần và thần tích
Nghệ An) kể rằng: Trong một trận giao chiến với qn Minh, Lê Lợi và các
tướng sỹ phải chạy vào một khu rừng để lẫn tránh, nhưng qn Minh vẫn
bám riết sau lưng. Gấp q, Lê Lợi phải chạy vào bụi kín. Qn Minh bu
xung quanh đưa giáo xỉa vào mình Vương, Vương phải lấy đất chùi vết máu.
Chúng cho chó săn vào lùng sục, đánh hơi. Bỗng từ gốc cây, một con Chồn
trắng chạy ra, chó đuổi theo con Chồn. Thế là Lê Lợi được thốt. Lê Lợi cho
rằng Thỏ trắng hay Chồn trắng đều chính là Nữ y hiện hình cứu mạng, liền
cho qn sỹ dựng đền thờ ngay dưới gốc cây cổ thụ mà thỏ trắng xuất hiện
và lấy tên là đền Lũy Sơn ( hay đền Cửa Lũy). Đền nổi tiếng linh nghiệm,
nên Nữ y được vua Minh Mạng phong là “Bạch y thánh mẫu Lũy Sơn” , đến
đời vua Khải Định phong là “Dực bảo Trung h ưng Th ượng đẳng thần” .
Rất tiếc, do chi ến tranh, đền bị bom đạn tàn phá, những sắc phong đó
cũng khơng cịn. Sau này, đượ c sự cho phép về chủ trươ ng của các cấp và
sự đóng góp cơng đức của gia đình ơng bà Tráng (phườ ng Lê Lợi, Thành
phố Vinh) , đền đượ c khơi phục lại. Và cũng chính lần tu bổ, phục hồi
này, từ tín ngưỡ ng thờ vị th ần chính là Nữ y (Thánh Mẫu Lũy Sơn) nhân
dân nơi đây đã tơn vinh và phát triển thành tín ngưỡ ng thờ Lê Lợi và các
tướ ng sĩ của ơng, Tam Tịa Thánh Mẫu, tứ phủ công đồ ng (Hưng Đạo
Đại Vươ ng) , Phật, ... Đây cũng là biểu hiện của tam giáo đồng nguyên
thườ ng gặp ở các đền chùa nơng thơn Việt Nam .
Về sau, để tưởng nhớ những cơng lao to lớn của những anh hùng kiệt
xuất trong chống giặc ngoại xâm giành và bảo về nền đọc lập tự chủ của
dân tộc thời phong kiến, nhân dân nơi đây cịn lập bài vị thờ Lê Lợi – người
lãnh đạo nhân ta giành thắng lợi trong cuộc khởi nghĩa Lam Sơn; thờ Hưng
đạo đại vương Trần Quốc Tuấn – vị chỉ huy tài giỏi với ba lần đánh thắng
giặc Mơng – Ngun đướ thời trần.
Trong đời sống tâm linh, đền của Lũy cịn thờ:Tam Tồ Thánh Mẫu:
Mẫu Đệ nhất (Mẫu Liễu Hạnh), Mẫu đệ nhị (Mẫu Thượng Ngàn), Mẫu đệ
23
tam (Mẫu Thoải), Phật, tượng Cửu Long, tượng Tuyết Sơ:., tượng Thuyết
Pháp, tượng Niết bàn, tam Thế, Quan Âm
Đền Cửa Luỹ là nơi sinh hoạt văn hố tâm linh của nhân dân, ngồi
những ngày sóc, vọng, nhân dân thường đến đây thắp hương cầu mong sự
bình n, no ấm. Cịn có những ngày như:
-
Ngày 3 tháng 3: Giỗ Mậu
-
Ngày 8 tháng 4: Khánh đản Phật Thích Ca.
-
Ngày 15 tháng 7: Ngày cúng Chúng sinh
-
Ngày 20 tháng 8: giỗ Cha (Đức Thánh Trần)
-
Ngày 22 tháng 8: Giỗ Lê Lợi
Nhân dân khắp nơi lại tề tựu về đây tổ chức tế lễ, nhằm tri ân những vị
thần, thánh đã có cơng với dân với nước, giúp làng trong cuộc sống.
Đền được xây dựng trên một khu đất đẹp, phong cảnh hữu tình, nơi gắn
liền với cuộc khởi nghĩa Lam Sơn của Lê Lợi trong những năm kháng chiến
chống qn Minh trên đất Nghệ An.
Ngày 06 tháng 9 năm 2011 Ủy ban nhân dân tỉnh Nghệ An có Quyết
định số 3598/QĐUBNDVX về việc cơng nhận Đền Cửa Lũy xã Hoa Sơn là
di tích lịch sử văn hố cấp tỉnh.
Hình 06: Đền Cửa Lũy
b. Di tích lịch sử đền Trương Hán
24
Trong những ngày nghĩa qn Lam Sơn bao vây thành Trà Long ( Tức
thành Nam thuộc phủ Trà lân cũ, ở huyện Con Cng) nhân dân địa phương
hết lịng ủng hộ. Một người tiêu biểu trong đó là Trương Hán. Ơng là một tù
trưởng người Thái ở bản Khe Trằng, Mường phục. Đứng dưới cờ nghĩa qn
Lê lợi, Trương Hán cùng với hai em là Trương Tam và Trương Tham đã đem
trâu, ngựa, gà vịt và lương thực của gia đình giúp đỡ nghĩa qn trong những
ngày vất vả. Chính Trương Hán đã dẫn đường cho nghĩa qn tiến vây thành
Trà long và cùng với dân bản, dân Mường ngày đêm vận chuyển lương thực
phục vụ nghĩa qn Lam sơn trong những ngày vây thành, mai phục giết giặc.
Lương thực cạn, nhà có “cây Khầu” Trương Hán đã cho gia nhân bứt hết quả
dùng vào việc ni qn. Bứt hết quả khầu ở vườn nhà, Trương Hán đưa gia
nhân và dân các bản vào rừng tìm quả Khầu, cây khủa và đào củ Mài, hái rau
rừng để phị việc nghĩa.
Thiên hạ đại định, Trương Hán được Lê Lợi ban cho một chức quan và
khoanh một vùng đất gồm “ Tam Bách Đỉnh Sơn” (Ba trăm đỉnh núi), cho gọi
cây Khầu ở nhà Trương Hán là “Khầu quận cơng”. Chưa hết vua cịn ban cho
địa phương ấy cái tên “Tiên Kỳ” tức là có cơng trong buổi đầu dựng nước và
tặng cho xã ấy một con dao vàng để làm “Kỷ niệm”. Việc nhân dân bứt quả
Khầu, hái rau rừng ni nghĩa qn. Trương Hán qua đời, nhà vua cho lập đền
thờ truy tặng là “ Khả lãm quốc cơng” Đền làm ở bên cạnh Khe Trằng bà con
địa phương gọi là đền “Tả Ngọn”
4.5. Di tích lịch sử trong thời kỳ chống Pháp
* Di tích lịch sử hiệu n Xn
Di tích Hiệu n Xn trước đây thuộc làng Dương Xn, tổng Đặng
Sơn, phủ Anh Sơn, nay là xã Lĩnh Sơn, huyện Anh Sơn, tỉnh Nghệ An. Di tích
cách thành phố Vinh 75 km về hướng Tây Bắc theo đường Quốc lộ số 7.
Năm 1922, được giác ngộ bởi các vần thơ u nước của cụ Phan Bội
Châu một nhóm tâm giao gồm có: Hồng Khắc Bạt, Cao Xn Khốch, Phan
Thái Ất và Nguyễn Văn Bác được hình thành ở làng Dương Xn. Mục đích
của nhóm là góp vốn mở một cửa hiệu bán thuốc Bắc; đồng thời làm nơi đi
lại, đàm luận thời cuộc và xây dựng quỹ cho việc nghĩa. Bên cạnh việc góp
vốn, nhóm cịn tổ chức góp ruộng cày chung, hưởng hoa lợi theo sự đóng góp.
Uy tín của cửa hàng về việc bốc thuốc và giá cả hàng tạp hố phải chăng nên
khách hàng và số người tham gia góp cổ phần ngày càng đơng lên đến 40
người. Từ năm 19221924, nhóm này đã góp sức vào việc vận động 11 thanh
niên trong vùng xuất dương du học. Năm 1925, những người tham gia góp cổ
phần đó đã lập “ Hội ái hữu bí mật”, một tổ chức mang tính chất cách mạng
ra đời sớm nhất ở Anh Sơn. Mục đích của Hội là “ Đồng lao cộng tác, thơng
cơng dịch sử”, có nghĩa là: đồng cam cộng tác, đổi cơng hợp tác.
25
