Vấn đề nhận diện và cấu tạo từ láy trong tiếng việt

Bp GIAO DUC VA DAO TAO

TRUÒNG DAI HOC TONG HOP - HA NÓI

PHAN VAN HOAN

/V»

V/,

VAN DE NHAN DIEN VA
CAU TAO TU LAY TRONG TIENG \TÉT

CHL'YÉN NGANH

: LY T H L Y É T NGON NGL'

MA SO

: 50408

LUÀN AN PHÓ TIÉN SI KIÌOA HQC NGÙ VAN

Ngirói hu-àng dàn khoa hoc : PGS.PTS DINH VAN DVC

t

• .

.

••

.

.

.

•

_j
HA NOI - 1995


MUC LUC
Trang

Mò dàu

5

I. Y nghia va muc dich cùa luàn àn

5

II. Lich su nghién cùu

5

III. Phuong phàp nghién cùu va tu liéu su dung

14

IV. Két càu cùa luàn àn

15
Chwang Mot

VAN DE NHAN DIEN TU LÀY TRONG TIENG VIÉT
I. Khài quàt chung

16

II. Lày va ghép

17

1. Ghép

17

2. Lày - nhùng già thiét

18

2.1. Tu lày : da àm - don vi góc - quan he ngù àm

19

2.2. Nhùng truòng hOp goi là tu lày dói - Tu lày dịi

21

2.3. Nhùng trng hop goi là tu lày ba. lày tu

45

1. Nhùng truòng hOp gpi là tu lày ba - Tu lày ba

46

2. Nhùng truòng hOp gpi là tu lày tu - Tu lày tu

51

Churang Hai
VAN DE CAU TAO TU LÀY TRONG TIENG VIÉT
A. Khài quàt chung

58

B. Nhùng nguycn tàc va càc buòc phàn ioai

59

I. Nhùng nguyèn tàc

59

IL Càc bu(k- phàn ioai

61

C. Tu lày don

65

I. Khài quàt chung

65

IL Tu làv hoàn toàn

.SO


Trang

IH. Tu lày bò phàn

^^

1. Tu lày phu àm dàu (diép àm)

^^

2. Tu lày vàn (diép van)

91

D. Tu lày kép

'

92
Churang E a

KHÀ NÀNG HOAT DONG CÙA TU LÀY
VA SV THÈ HIÉN NỊ TRONG TRUYEN KlÈU
L Khài qt chung

103

IL Mói quan he giùa vàn hoc va tu lày

105

HI. Tho ca va tu lày

109

IV. Su hoat dóng cùa tu lày trong Truyèn Kièu

118

Két luàn

130

Tài liéu tham khào

135


. 5MÒ DAU

I. Y NGHIA VA MUC DICH CUA DE TAI
1) Hién tuong lày trong tiéng Viét là mot vàn de phùc tap. Tu
làu, nhàt là nhùng nàm gàn day nò dà thu hùt su chù y cùa nhièu
nhà nghién cùu trong va ngồi nc. So di the là vi tu lày là mot
trong nhùng dói tuong co khà nàng phàn ành khà ró net nhùng d^c
trung co tinh chat Ioai hình don làp cùa tiép Viét cùng nhu càc ngón
ngù khàc ị phuong Dịng. Trong tiéng Viét, hién tuOng này tuy dà
dudc nghién cùu, nhung con nhièu càch hiéu khàc nhau chua duoc
thóng nhàt. Giài quyét tot vàn de này. mot mat tham già làm sàng
ró bàn chat cùa hién tudng lày ve màt ly thuyét. Mat khàc, dòi vói
tiéng Viét, nhùng vàn de nhu su dung tu lày nhu thè nào trong vàn
hoc. trong viéc giàng day ò nhà truòng, trong giao tiép hàng ngày,
trong viéc nghién cùu ngón ngù càc dàn toc anh em trong cịng dóng
ngi Viét Nam de co hiéu qua cao dà va dang ngày mot phàt trién
va tra nén co tinh chat bue thiét v.v... Nhu vày, nghién cùu hién tuong
lày trong tiéng Viét vùa co già tri ve mat ly thuyét, vùa co già tri ve
mat thuc tién.
2) Cho dén nay, ben canh nhùng két qua dà dat duoc nhu chung
ta dà biét. con co nhùng vàn de càn dudc tiép tue nghién cùu bd sung,
thàm chi phài thào luàn lai. Trong y nghìa dị, ln àn này nhàm tói
mot muc dich là gịp phàn tìm hiéu bàn chat cùa hién tuOng lày trong
tiéng Viét ma tàp trung nhàt là ị chó : tìm ranli giói de kliu biét giiìa
phuong

thUc lày va phUOng thiìc ghép. giùa tu lày va lù ghép.

IL LICH SU NGHIÉN CUU
D à co n h i è u c ò n g t r i n h n g h i é n cùu lién q u a n dén hién tU(.^ng lày


- 6
trong tiéng Viét. Trong so dị bao góm :
a. Nhùng sàch nghién cùu tiéng Viét co nói dén tu lày
b. Nhùng chuyèn luan ve tu lày
e. Nhùng bài nghién cùu le trén càc tap chi v.v...
Xét ve mat so ludng cùng nhu nhùng vàn de duoc trinh bay trong
càc còng trinh, Ioai (a) dang dudc chù y hdn cà. Dò là nhùng còng
trinh nghién cùu ve ngù àm, ngù p h à p , tu vung tiéng Viét. Càc cóng
trinh Ioai (b) con qua it. Con Ioai (e) co so ludng dang ké, nhung
dàu sao vàn mang tinh chat le té [thu muc]
Nhìn chung mói tàc già dèu co mot càch nhìn, càch tiép càn
khàc nhau, nhung tuu trung lai co hai quan diém co bàn nhàt sau
day :
- Mot là, coi lày cùng là ghép (A).
- Hai là, coi lày nhu là mot phuong thùc càu tao tu riéng (B).
1. Coi lày cùng là ghép
Tiéu biéu cho quan diém này co the néu mot so tàc già nhu :
Trng Vàn Chình va Ngun Hién Le [14], Ngun Vàn Tu [94, 95],
Nguyén Tài Càn [5], Ho Le [59], v.v...
Trong "Khài ln ve ngù phàp Viét Nam", Trng Vàn Chình va
Nguyén Hién Le dà viét nhu sau :
"Chung ta co nhièu tu hai àm, cùng co tu ba àm va tu bdn àrn.
Tiéng dòi, tiéng ba, tiéng tu ta goi là tu kép. Trong ngón ngù cùa ta,
tu kép hai àm tiét nhièu nhàt, tu kép ba àm. bdn àm tiét it hon. Dù

hai, ba hay bdn àm. tu kép cùng chi dién tà cton giàn nhu tu don ..."
[14. 62].
Theo dò. tàc già dà làp bang so sành:


- 7
Theo àm theo nghia

Diép àm

Diép vàn

Khóng

Diép tu

diép àm

dàu
Tu kép thuàn tùy

bòm bém

dudi uoi

da da

bang quo

Tu kép don y

rong rài

làm nhàm

do dò

bành choc

Tu kép diép y

nghi ngoi

Sue lue

-

tranh dàu

Tu quan diém trén va qua bang so sành, ta thày khài niém "tu kép"
cùa tpj ^,a là rat rnng. Nò bao hàm trong dò cà nhùng tu don da àm
tiét (da da, di uoi), tu gì.'^D (bành choe, tranh dàu) va tu lày (bịm
bém, làm nhàm). Dung nhu Hồng ' / i n Hành nhàn xét :
"... tu nhàn thùc nhu thè càc tàc già gop lày vói ghép vào mot
khài niém chung, bao quàt hdn là tu kép" [36, 1-!]. Va càn chù y ràng
khài niém "tu kép" cùa Truòng Vàn Chinh va Nguyén Hién Le gàn
nhu tuong duong vói khài niém "tu ghép" ma nhièu nhà Viét ngù hoc
vàn quen dùng" [36, 15] ...
Cùng coi lày là ghép, Nguyén Vàn Tu viét :
"Trong tiéng Viét hién dai, co nhùng tu gịm hai tu td quan

he ngù àm thng dudc gpi bang tén : tu làp lày, tu làp lày, tu trùng
diép, tu lày àm hoàc tu lày v.v ... Thuc ra trong sd nhùng kiéu này
co nhùng tu thuc su là tu lày àm va co nhùng tu lày àm ngàu nhièn
... Nhung hién nay ve màt quan he ngù àm. chùng ta cùng goi chung
chùng là nhùng tu lày àm. Sd di chùng tòi gpi chung nhùng tu lày àm
là nhùng tu ghép vi thuc chat chung duoc tao ra bịi mot tu td vói
bàn thàn nị khóng bi bién àm hoac bi hién àm..." [95, o8].
Trong he thdng phàn Ioai, ngoai nhùng don vi duoc nhièu tàc
già coi là tu lày, ò màu AB

> AABB. ben canh nhùng truòng hOp


8 kiéu nhu : hói ha

>hói hịi ha ha, vói vàng

>vịi vói vàng

vàng v.v... ta thày co nhùng trng hdp kiéu nhu :
ci nói
con chàu

>cudi ci nói nói
>con con chàu chàu v.v...

Nguyén Tài Càn trong khi bao quàt khà day dù nhùng thành tuu
nghién cùu ve tu lày dà trinh bay quan diém cùa mình mot càch cu
the, rị ràng va nhàt quan. Ong viét :
"Tu lày àm là Ioai tu ghép trong dị, theo con màt nhìn cùa ngi

Viét hién nay càc thành td triic tiép dudc két hdp vói nhau chù yéu
thcu Ljuan ne ngu àin. (Juan ne .:^ù àm dUdc the hién ra ị chó là càc
thành td truc tiép phài co su tuong ù n j vói nhau ve hai màt : màt
yéu td siéu àm doan tinh (thanh diéu) va m a ' yéu td àm doan tinh
(phu àm dàu, àm chinh giùa vàn va àm cudi vàn..." [5, 109].
Theo dò tàc già dà phàn chia tu lày theo thù tu càc bude nhu sau :
a. Bude mot : Theo sd lUdng àm tiét.
- Tu lày dói : qudc qudc, dàt dai ...
- Tu lày ba va lày tu : sach sành sanh, boi hói bịi hói ...
b. Bude hai : Xét theo càu trùc àm tiét
- Kiéu làp tồn phàn ; chn chn, chàu chàu ...
- Kiéu lap bó phàn, bao gịm :
+ Làp phu àm dàu : dàt dai, phàp phóng
+ Làp vàn : co ro, làe dàc
Su tuong ùng giùa càc kiéu Ioai duoc khài quàt trong bang sau :


. 9

T'iène

Tu làp bị phàn

Lày tu

Tu làp hồn tồn

Lày ba

chn

Khit

Khit

làm

vàt

hdn

chn

khit

khìn

nhàm

vng

hén

chièm

(H)

khit
(1)

(2)

(3)

chiép

1

2

4

(I)
[5, 137] v.v...

Trong viéc eoi lày cùng là ghép, dàc diém chung ndi bàt nhàt
cùa càc tàc già là dèu thién ve mot mat ngd dm Id chù yéu. Màt ngù
nghìa chua duoc két hOp dịng thịi vói màt ngù àm trong khi xem
xét va phàn Ioai tu lày. Vi dà coi tu lày (tu lày àm) là mot Ioai tu
ghép, cho nén viéc tàch hàn tu lày ra khòi pham vi tu ghép nhu ò
trong lày, tu lày (sé trinh bay sau) coi nhu khóng dàt ra. Vi nhOng
le dị, trong he thdng tu lày cùa càc tàc già con eó nhùng don vi
khóng phài là tu lày ma chi là hình thùc gidng tu lày. Ben canh nhùng
tu ghép co vò ngù àm gidng tu lày nhu cliim choc, chùa chièn,
dai, v.v... con co nhùng don vi khàc kiéu nhu ngdy ngày, dém

dàt
dém,

ha ha, cào cdo v.v....

2. Coi lày nhu là mOt phuong thùc càu tao tu riéng biét
Tiéu biéu che quan diém này eó cac tàc già nhu : Do Hùu Chàu


10
[7. I L 12], Dai Xuàn Ninh [70], Dào Thàn [82], Hồng Tue [97],
Hồng Vàn Hành [36], v.v...
Khàc vói quan diém (A) nói trén, càc tàc già ị day dù eó khàc
nhau ve chi tiét, nhung trén quan diém chung dèu phài duOc hiéu là
dà tàch hàn lày ra khòi ghép, tu lày ra khòi hàn pham vi tu ghép. Ta
co the mị hình hồ bang dị hình sau day :
(B)

Dị Hùu Chàu dà trinh bay quan diém cùa mình trong ba còng trinh
nghién cùu ... Trong "Tu vung - ngù nghìa tiéng Viét", tàc già viét :
"Tu lày àm là nhùng tu lày duOc càu t'io theo phuong thùc lay,
dị là phuong thùc lap lai tồn bó hay bị phàn hình ihùe àm tièt (vói
thanh diéu giù ngun hay bién dói theo hai nhóm : nhóu; cao

:

thanh hịi, thanh sàe, thanh ngang va nhóm thàp : thanh huyèn. thanh
ngà, thanh nàng cùa hình vi nghìa" ... [11, 38].
O day, tàc già dà càn cu vào sd làn tàc dịng cùa phuong thùc
lày vào hình vj gde de phàn Ioai tu lày. Trong su phàn Ioai này eó
nhùng diém rat dàng dudc luu y. Theo tàc già "phuong thùc lày tàc
dịrig làn dàu vào mot hình vi gde mot àm tiét sé cho ta càc tu Idy
dói hay tu lày hai àm tiét. Thi du :
Phuong thùc lày

gpn

>

gon gang

dep

>

dep de ...


11 Tiép dò phuong thùc lày co thè tàc dòng làn thù hai vào mot tu
lày dòi de cho ta-càc tu lày bón dm

tiét.
Phuong thùc lày 2

Phuong thùc lày 1

khénh

> khàp khénh

> khàp kha khàp khénh

nham

> nham nhd

> nham nham nhò nhò

lam nham

> lam nham lo nhò ..."

Nhung "phuong thùc lày cùng co thè tàc dịng mot làn vào mot
hình vi mot àm tiét cho ta mot tu lày ba àm

tiét.

Phuong thùc lày

Sach

>

sach sành sanh

dung

>

dùng dùng dung

Phuong thùc lày cùng eó thè tàc dóng mot làn vào mot don vi
hai àm tiét cho ta càc tu lày tu. Nhung càc tu lày tu này khàc càc tu
lày tu chàn chinh nói trén 0 chó nị chi chiù tàc dịng lày co mot

làn,

(chùng tòi nhàn manh P - V - H) nhu :
Phuong thùc lày

quan ao

>

qn qn ao ao

ci nói

>

ci ci nói nói ..." [11. 39].

Ị "Càc bình dién cùa tu va tu tiéng Viét", tàc già dà trinh bay
ky ve nhùng truòng hdp duoe gpi là tu lày ba, lày tu trc dị chua
nói rị, nay di sàu vào ba trng hdp "ràc rdi" thc tu lày dói va
nhièu khia canh khàc. Tai day eó hai diém dàng chù y : thù nhàt "néu
xét ve màt co che va sd làn tàc dịng cùa co che. thi theo chung tói.
chi nhùng trng hdp nhu "khóng khdng khóng khóng", "co lo co


12 lóc" mói là tu lày tu thuc su (co che lày vàn, tàc dóng mot làn cho ta
bón àm tiét" ... [12, 176]. Thù dén, "su gàn gùi giùa càc tu lày vói càc
tu ghép dàng lap" ... dà dua dén két luàn : "tu ghép dàng làp va tu lày
dèu cùng mot co che", va vi thè "cho nén, néu nhu y nghia dién hình
cùa phép ghép dàng lap là khài quàt hoà, phi cà thè hoà thi mot trong

tàc dung sàc thài hoà cùa tu lày cùng phài là khài quàt hoà, phi cà thè
hoà : "mày mịc", "chim choc", "hói he" ..." [12, 191 - 192], v.v...
Trong he thóng phàn Ioai cùa Dai Xuàn N i n h khóng thày nói
dén tu lày ba. Thay vào dò là "càc kiéu lày àm tiét". "Lày àm tiét là
lày lai hoàn toàn àm tiét thù hai cùa tu cu, vi du :
trang phau

>

tràng phau phau

..." [70, 188]

Theo càu trùc AB'B, nhùng kiéu :
Tràng Idp

>

tràng lóm top

Xịp xịp

>

Xdp xóm XQp

Khit khit

>

Khit khìn khit

Sàt sat

>

Sàt san sat v.v...

Nhùng trng hdp nhu : bong bóng, chàu chau, man man, do dị,
v.v ... tàc già xép vào Ioai tu lày bó phàn [70, 178], trong khi dò Dào
Thàn lai xép chùng vào Ioai tu lày gàn hoàn toàn [82], v.v...
Hoàng Vàn Hành dà eó nhàn xét quan trong nhu sau : "Khi thùa
nhàn lày là su hồ phdi ngù àm già tri biéu trung hồ, thi cùng
nghia là chùng ta dà eoi lày là mot co che' [36, 24]. Ké dị tàc già
dà bàn dén nói dung co che lày. Theo tàc già, "co trinh càu tao tu
lày cùa tiéng Vièt chiù su chi phdi cùa xu hng hồ phói ngù àm.
Xu huóng này biéu thi d quy tàc "dièp" va "ddi" .... ma "diép là su
làp lai, su dịng nhàt ve àm, ve nghìa, con ddi la su sai khac, su di
biét, cùng ve àm va ve nghia ..." [36, 25].
Bang so dò sau day là su cu thè hoà quan diém cua tàc già ve


- 13 -

hién tUdng lày trong tiéng Viét.

T11 1 n V

Bàc hai

Bàc mot

H o à n tồn

Bó p h à n

H o à n tồn

Bị phàn

diép

dị]

diép

ddi

vùa diép

vùa diép

vàn

van

vàn

van

vùa

vùa

ddi vàn

ddi vàn

X

c

2.
=

<
-"

era

S
D

rra

^ ^ '^>
S. ==' ^

e*.

3

zr

-5
a*
•£;>

rt'

a"

fra

C'
era

36, 40]

D i é m q u a càc càch ly giài hién t u d n g lày t r o n g tiéng V i é t . ta eó
t h è rùt ra n h ù n g n h à n xét n h u sau :
1. H a i q u a n d i é m t r é n thi q u a n d i é m "coi lay c ù n g la g h é p " co
p h à n n à o " d o n g i à n " hdn "eoi lày n h u là mot p h u o n g t h ù c eau t a o tu
riént: b i é t .


- 14
2. Quan diém tuy co khàc nhau chi tiét, nhung cà hai dèu eó
mot xu huóng chung là thién ve mgt mat ngù àm là_chù yéu. Màt ngù
nghia két hdp dịng thịi vói màt ngù àm de xem xét va phàn Ioai càc

kiéu tu lày chua dudc coi trong.
3. Theo quan diém (B) thi tu lày là do phuong thùc lày tao
thành, tu ghép là do phuong thùc ghép tao thành. Néu qua thuc lày
va ghép khàc nhau thi tu lày va tu ghép cùng khàc nhau. Khi dà tàch
hàn lày ra khòi ghép thi cùng dòng thòi tàch ln tu lày ra khịi tu
ghép. Day là hai thao tàc, nhung thuc chat cùng chi là mot : cài no
de ra cài kia va ngude lai, cài kia là két qua, là ed sd de khàng dinh
cho cài no. Càc tàc già (A) chua tàch tu lày ra khòi hàn pham vi tu
ghép vi ly do dà néu ..., thi le ra càc tàc già (B) phài làm cho ró.
Bịi vi day mói là chó khu biét, là ed so edt yéu nhàt de khàng dinh
co hay khóng eó phuong thùc lày. tu lày dóc làp ben canh phuong
thùc ghép, tu ghép. Rùt cupe su phàn biét dò chua dudc tién hành
mot càch day dù va triét de. Ranh gidi giùa lày va ghép, tu lày va tu
ghép ve mot phuong dién nào dò chua dude giài quyét mot càch thồ
dàng.
Co thè nói ràng, cho dén nay. trong he thdng tu lày tiéng V^iét
nhu làu nay ta vàn quen gpi con eó nhùng don vi khóng phài là tu
lày ma ehi là hình thùc gidng tu lày. Trong sd nhùng don vi dị. ngồi
mot Ioai tu ghép kiéu nhu : chim choc,

chua chièn,

nhùng don vi khàc kiéu nhu : ngày ngày, dém dém,

v. v.... con eó
ha ha, cào cào

v.v... Nghién cùu tu lày trong tiéng Viét. chùng tói khóng coi càc hién
tuong trén trong co che lày v.v...
III. PHUONG PHÀP NGHIÉN CUU VA TU LIÉU SU DUNG

1. Theo chùng tòi, trong tiéng Viét lày va ghép la hai phuong
thùc cau tao tu khàc nhau. Nhun^ i^iùa chùni^ cùniz co nhùne diém


- 15 tUdng tu, gàn gùi càn dudc phàn biét. De làm sàng tó vàn de, phàn
nào co the giài quyét dudc nhùng tòn tai dà néu, trong luàn àn này,
tàc già dà tién hành so sành phudng thùc lày vói phuong thùc ghép,
tu lày vói tu ghép trén co so coi phuong thùc ghép, tu ghép dà eó
san (ón dinh), lày dị làm he quy chiéu de tìm hiéu dac diém cùa
phuong thùc lày, tu lày. Su so sành này chùng tòi dua vào co so hai
màt cùa tin hiéu : àm va nghìa khóng tàch rịi nhau, phài két hop
dòng thòi cà hai mat trong khi nhàn xét, trén bình dién dóng dai, vói
phuong phàp miéu tà, thdng ké, va ddi chiéu v.v...
2. Luàn àn này su dung mot danh sàch vào khoàng trén 5071
don vi dudc coi là tu lày rùt ra tu càc còng trinh nghién cùu hién co,
trong càc tu dién tiéng Viét nhùng nàm gàn day [73], [80], dàc biét
là "Tu dién tu lày tiéng Viét" (1994) do Hoàng Vàn Hành chù bién.
IV. KÉT CAU CÙA LUÀN ÀN
Luàn àn dudc két càu nhu sau : phàn mò dàu, két luàn va ba
chudng ;
Chudng mot : Vàn de nhàn dién tu lày trong tiéng Viét
Chuong hai : Vàn de càu tao tu lày trong tiéng Viét
Chuong ba : Khà nàng hoat dóng cùa tu lày va su thè hién nò
trong Truyen Kièu cùa Nguyén Du.
Sau cùng là tài liéu tham khào.


- 16

Chwang Mot

VAN DE NHAN DIÉN
TU LÀY TRONG TIENG VIÉT

I. KHÀI QUÀT CHUNG :
Chuong này chùng tòi tién hành nhàn dién tu lày. Lién quan dén
vàn de khóng chi mot Ioai tu ghép vị ngù àm gidng tu lày (chim
choc, chùa chièn v.v...) ma con co cà nhùng "don vi" do hién tudng
làp tu tao nén (ngày ngày, dém dém v. v...) va nhùng tu dinh danh
khàc (ba ba, cào cào v.v...). Vi vày d day le ra phài phàn biét tu lày
vói ba Ioai nói trén. Song thuc té cho thày, vàn de dang xét tàp trung
d su phàn biét giùa tu lày vói tu ghép là chù yéu. Bòi le. néu giài
quyét su phàn biét này tue cùng tao tièn de cho viéc giài quyét hai
Ioai sau. Khóng nhùng thè, diéu quan trong dàng nói chinh là d chó :
tién hành phàn biét giùa tu lày va tu ghép tue là chùng ta dà dung
trén quan diém (B) (Coi lày khóng phài là ghép...). Va khi dà coi lày
khóng phài là ghép thi bang càch này hay càch khàc, chùng ta phài
tìm cho dudc su khàc biét giùa dói ben : phudng thùc lày khàc phuong
thùc ghép ò cho nào, tu lày khàc tu ghép ò chó nào ?
Trong su so sành giùa tu lày va Ioai tu ghép nói trén. chùng ta
lai khóng thè càn cu vào mot màt ngù àm, vi chùng dèu tuong tu
nhau. Cài con lai ró ràng là phài dua vào màt ngù nghia. Nói dùng
hon là phài két hdp dịng ihoi cà hai mai ngù àm va ngù nghìa. Su
két hdp này sé cho ta nhàn ra dudc ban chat cùa tu lày. khu biét giùa
nị vói mpi tu khàc vdn co trong tiéng Viét, trong dị nhùng trucìng
hdp lién quan nói trén.


17 -

IL LAY VA GHEP.

1. Ghép :
Co thè nói cho dén nay, nhìn chung càc nhà Viét ngù hpc dèu
cho ràng, trong tiéng Viét, ghép là mot phuong thùc càu tao tu dua
trén su phdi hdp ngù nghia giùa càc thành td là chù yéu. Càc thành
td ò day tue là càc tu (don vi) gde trc, mang nghia va it nhàt
phài co hai tu (don vi) ghép lai vói nhau. Vi vày tu ghép mói eó thè
cho ta khài niém ràng, y nghia cùa nò là do y nghia cùa càc thành
t d l d n g hdp lai. Nghia cùa tu ghép vi thè mói eó khà nàng mang nghìa
tdng hdp, khài qt.
Sd di ngay ị day, chùng tịi de ềp ln cà hai nghia : tdng hOp,
khài quàt là vi trong tiéng Viét, phuong thùc ghép khóng ehi tao ra
tu ghép mang nghìa tdng hop ma con mang nghìa khài qt. Tdng
hop va khài qt khàc nhau, nhung giùa chùng eó mdi quan he
màt thiét. Khóng co tdng hdp thi khóng eó khài quàt. Trong khài
quàt dà bao hàm tdng hdp. Tdng hdp co truóc, khài quàt eó sau.
Tdng hdp dàn dén khài quàt. Nhung khòng phài tdng hdp nào cùng
dàn dén khài quàt. Trong tiéng Viét, ddi vói trng hdp dàu. dị là
Idp tu ghép chinh - phu, ddi vói trng hdp sau, do là lóp tu ghép
dàng làp : vùa tdng hop vùa khài quàt. Hon nùa, trong su phàn biét
tu lày vói tu ghép - mot Ioai tu ghép vị ngù àm gidng tu lày (sau
này ta sé thày) lai chinh là nhùng don vi thuóc lóp tu ghép dàng làp
này. Dò là hai nguyén nhàn ed bàn cùa vàn de dàt ra d trén.
Hai due diém co bàn cùa ghép là :
a) Ve phuong thùc ghép :
Dua trén it nhàt là hai tu (don vi) góc eó truóc làm co so.
b) Ve tu ghép :

JC

0(j

- 18 Co khà nàng mang nghìa tdng hdp, khài qt.
Dị là hai dàc diém mang tinh chat dién.hình cùa ghép, tu ghép
trong tiéng Viét.
Vi du :

Bàn + ghé

> bàn

ghé

Sach + vị

> Sàch vị

v.v...

Ngồi ra ta co the thày thém ràng, qua trinh két h0p giùa bàn
wk ghé de tao thành tu ghép bàn ghé \à khóng lién quan dén bàn
su hình thành

thàn

nén bàn, ghé (bàn va ghé vdn là hai tu (don vi) dòc

làp, co san tu truòc). Vi vày trong tu ghép, nhàt là so vói tu lày (sé
trinh bay sau), khóng co mot ed sd nào ràng buóc de nói giùa càc
àm tiét trong tu ghép dói hói phài co vị ngù àm tudng tu nhau nhu

0 trong tu lày. Nói mot càch khàc, ddi vói tu ghép, quan he ngù àm
giùa càc àm tiét trong tu là khóng bàt bc nhu ị tu lày. Néu
ehàng thi dò là su trùng hdp ngàu nhién ma thòi. Chàng han : thùng
mùng (thùng

+ mùng),

rị ra (ró + rà), danh ddp (danh

dà (dàt + dà), mat mùi (mat + mùi),
(chim

+ choc),

chùa chièn

( chùa

+ dcìp), dot

ràu ria (ràu + ria), chim

+ chièn),

hòi han (hòi +

choc
han),

tuoi tàc (tuoi + tàc) v. V...

2. Lày - nhung già thiét.
Theo quan diém này, néu lày và ghép khàc nhau thi nò phài thòa
man nhùng dièu kién sau day :
a) Ve phuong thùc lày :
Khóng dua trén co sd hai tu (don vi) góc co trc.
b) Ve tu lày ;
- Khóng khà nàng mang nghia tdng hdp. khài (]uàt.
- Buóc phài eó quan he ngù àm giùa càc àm tiét.
De thồ man (a), thè eó hai khà nàng xày ra :


19 -

- Chi dua trén mot tu (don vi) góc co trc.
- Khóng dua trén mot tu (don vi) .gde nào cà.
Trong hai khà nàng nói trén, khà nàng thù hai khò co thè xày
ra, dùng hdn là khòng the xày ra.
Trong "Tu vung - ngù nghia tiéng Viét", Do Hùu Chàu dà viét
nhu sau :
"Hình vi là yéu td nhò nhàt co the di vào trong ba phudng thùc
càu tao tu de cho ta càc tu cùa tiéng viét. Và mudn di vào mot trong
ba phuong thùc dò thi tu thàn nò phài co nghia. Nhùng yéu td khòng
co nghia khòng thè di vào ba phuong thùc trén de san sinh ra tu" [10,
26].
Ngay khài niém lày trong tu lày cùng gOi cho ta mot su lién tudng
nhu vày : Phài co mot cài gì dị co trc làm gde, cài sau là su lày
lai (làp lai) cài dà trc dị...
Nhu vày là, khàc vói phuong thùc ghép, de càu tao nén tu lày,
phuong thùc liy ehi dua trén mot tu (don vi) gde co truóc làm co sd.
Song tàt cà nhùng dièu nói ve lày, tu lày trén day mói ehi là già thiét

và dude rùt ra tu su so sành vói ghép, tu ghép. Chùng ta sé làn ludt
làm ró tùng vàn de mot.
2.1. Tu lày : da àm - don vi gde - quan he ngù àm.
Trong tiéng Viét, khòng chi co tu don àm tiét ma con co cà tu
da àm tiét (chù yéu là hai àm tiét). Ddi vói tu ghép, nị là do phuong
thùc ghép tao ra. Do dò ta co thè khàng dinh ngay tu ghép là tu da
àm tiét (dù càc don vi gde cùa nò dèu là don àm tiét). Thè nhung
ddi vói tu lày, ta chua co thè tra lịi mot càch dùt khồt nị là tu da
àm hay don àm tiét. So di nói dudc nhu vày là vi, tu lày là do phuong
thùc lày tao ra. Theo già thiét, phuong thùc lày ehi dua trén mot lù
(don vi) gde eó truóc làm ed sd. Do dàc diém cùa tiéng Vièt dà nói


- 20 ò trén, tu co so này co the là mQt àm tiét, nhung cùng eó thè hai dm
tiét. Néu phudng thùc lày ciTng theo mot lo gich hình thùc nhu phuong
thùc ghép và tu co sd là mot àm tiét (tue khà nàng thù nhàt xày ra)
thi ta khịng thè nói tu lày là tu don àm tiét ! Bòi vi trong tiéng Viét ^
khòng co tu lày don àm tiét. Nhu vày phuong thùc lày khòng gidng
phuong thùc ghép. Mac dù dèu là tu da àm tiét, thàm chi co nhùng
truòng hdp gidng nhau ve màt ngù àm, nhung su ra dòi cùa tu lày
khàc hàn su ra dòi cùa tu ghép. Su khàc nhau dò bàt ngn ngay tu
su khàc nhau ị don vi co sd ban dàu cùa mói phudng thùc. Nhu dà
phàn tich, ghép dua trén ed sd it nhàt hai tu (ddn vi) gde, lày chi
mot. Khịng phài ngàu nhién trong tu lày, giùa càc àm tiét dèu co su
chi phdi quy luàt ngù àm nhàt dinh (hoàc tuong tu hoàn toàn, hồc
tuong tu bị phàn, thanh diéu tuy su bién ddi, nhung nói chung
dèu cùng àm vuc) [5], [10], [36] v.v... Trong khi dị tut dai da sd
tu ghép khóng eó quy luàt này.
Vi du :
gàt

> gàt gù

làe

> làe lu

xanh

> xanh xanh

dò

> dò dàn v.v...

Nguyén nhàn cùa hién tuong trén chinh là ị chó : trong qua
trinh tao nén tu lày (hai àm tiét chàng han), àm tiét mói xuàt hién
(thành td lày) vdn khóng phài là mot tu (don vi) co san. Su ra dòi
cùa nò là do phuong thùc lày tàc dóng vào don vi gde (thành tó góc).
Cà hai : thành td góc và thành td lày mói cho ta mot tu lày. Nhu vày
qua trinh tao nén tu lày dòng thòi cùng là qua trinh tao nén thành
td lày. Thành td lày duOe này sinh tu thành td gde. Ngoai thanh td
góc ra, thành tó lày khóng con co mot co so nào khàc de "nuong tua '.


21 Thành tó gde khịng chi là "ngi dà sinh ra" thành td lày, ma con
"cuu mang', "gàn bị" vói nò mot càch màt thiét. Trong mdi quan he
dò, khò co thè nói thành td lày khịng mot mày may mang trong mình
nhùng dàc trung cùa thành td gde (don vi gde). Co thè nói phudng
thùc ghép, ve mot phuong dién nào dò it nhièu mang tinh chat co

hoc. Trai lai phuong thùc lày khóng phài hồn tồn nhu vày. Song
dièu ma ta co the tra lòi ngay duoc ò day là : tu co so (don vi gde)
di vào phuong thùc lày de cho ta tu lày, dù là da àm tiét thi cùng
khòng mang nghia tdng hOp, khài qt. Néu khịng sé trai vói già
thiét. Dàc diém này rat y nghia khi ta de ềp dén nhùng truòng
hOp thuòng dudc gpi là tu lày ba, lày tu (sé trinh bay sau).
Vài kién giài sd bó trén day phàn nào cùng dà cung ềp cho ta
dudc mot su hình dung ve phuong thùc lày, tu lày. De hiéu mot
càch cu thè hdn bàn chat cùa tu lày. ngay chi don thuàn ve màt sd
luong àm tiét trong tu, trong su so sành vói tu ghép, chùng ta phài
tiép tiie tìm hièu cO che ben trong cùa phuong thùc lày - phuong thùc
dà càu tao ra nò.
2.2. Nhùng truòng hdp gpi là tu lày dòi - Tu lày dói.
1) Truóc nay, nhùng trùong hOp sau day nói chung dèu duoc gpi
là tu lày :
1) gàt gù, làe lu
2) làp loè, làp lành
3) cành cach, ri ràm
4) bang khuàng, xao xuyén
5) thàm thàp, gó ghé
6) ngày ngày, dém dém
7) ba ba, cào cào
8) chim choc, chùa chièn v.v...


22 Mot tàp hdp nhu vày qua mói chi de eàp dén mot màt ngù àm
là chù yéu. Néu chùng ta chù y dén nhùng màt khàc nùa, vi du nhu
y nghia, tu Ioai v.v... thi ró ràng phài tàch nàm truòng hdp dàu ra
khòi ba truòng hdp sau.
a) Xét ve màt y nghia :

- Lày mot tu nhu gàt gù ehàng han, ta thày : gàt gù khòng phài
là gat mot làn nhu ta nói gàt, ma nhièu làn gàt.
- Co the nói gat mot cài, nhung khịng thè nói gat gù mot cài.
Thè nhung nói gat gù cùng khịng gidng nhu khi ta nói gàt, gàt rịi lai
gàt. - Gat, gàt ròi lai gàt : bao gòm nhièu làn gàt, nhung tàch rịi
nhau, khóng lién tue.
- Con gat gù : nhièu làn gàt ndi tiép nhau, khòng dùt quàng ; gàt
gù gàn vói gàt lén gat xuóng hdn là gat, gàt rịi lai gàt. Ma de dude
su lién tue nhu vày thi san khi gat lai phài tra ve vi tri ban dàu de ròi
sau dò lai gàt tiép, tue là tao ra dao dóng eó ehu ky : trong mói chu ky,
vùa phài co trang thài thè này, vùa phài eó trang thài nguoe lai... Nói
chung, tuy khòng dude eu thè nhu thè, nhung càc truòng hop : làp loè
(2), cành cach (3), xao xuyén (4), gị ghè (5) dèu mang y nghìa chung
nhu thè : nhièu trang thài kè tiép nhau lién tue, khi thi thè này khi thi
thè khàc, tinh miéu tà cu thè cao.
Con 6, 7, 8 khóng co y nghia dị.
b) Lién quan dén y nghìa nhu trén là dàc diém tu Ioai.
- Xét toàn tu : 1, 2, 3, 4, 5: nói chung dèu là dóng tu. tinh tu...
- Xét thành td gde : da sd là dóng tu, tinh tu...
- Con 6, 7. 8 : dèu là danh tu.
e) Nhu vày 1. 2, 3, 4, 5 : tao thành mot Ioai thuàn nhàt trén càc
màt : ngù nghia, tu Ioai ngoài dàc diém ngù àm nhu dà dudc miéu
tà. Day cùng là Ioai chièm tuyét dai da so tu lày trong tiéng Vièt.


23 Theo chùng tòi chi nén coi Ioai này là tu lày. Con 6, 7, 8, tuy bè
ngoài ngù àm gidng nhau, nhung ngù nghia , tu Ioai khàc nhau, nén
tàch khịi tu lày.
- Ddi vói trng hdp 6 : nén coi day là mot hién tudng làp lai
mot tu dà co san...

- Ddi vói trng hdp 7 : coi day là tu dinh danh (gpi tén) su vàt
nhu mpi danh tu bình thng khàc.
- Ddi vói trng hdp 8 : eoi day là Ioai tu ghép dudc làp ngàu
nhién co trùng ngù àm.
Và nhu vày nhùng y nghia sd nhièu (thuc chat là sàc thài nhàn
manh già tri tuyét ddi) (6), y nghìa tdng hdp, khài quàt (8) dèu khóng
co trong tu lày [46, 52] v.v...
Néu chàp nhàn càch ly giài trén day, eó thè cho phép ta nói ràng,
tu lày trong tiéng Viét tuy mdi truòng hdp cu thè, su biéu hién cùa nị
nhùng mùc dị dàm nhat, manh yéu khàc nhau v.v... , nhung chung
quy lai chùng dèu mang mot y nghìa chung nhàt : y nghia dao dóng. Dị
là mot trong nhùng dàc trung quan trpng khà nàng khu biét mot càch
rị rét vói moi tu khàc trone tiene Viét.
Qua su khào sàt cho thày, y nghìa nói trén cùa tu lày dudc thè
hién trén hai bình dién :
- Bình dién cii thè : Dò là nhùng tu lày biéu thi su vàt, hién
tudng nàm trong trang thài dao dịng ma ta the tri giàe dudc mot
càch de dàng bang mat, bang tai hồc bang mot su hình dung tuong
ddi giàn don.
Vi du : gàt gù. làe hi, làp lèo. lap lành, cành cach, ri ràm v.v...
- Bình dién trùu tuOng : Dị là nhùng tu lày bièu thi su vàt hién
tudng nàm trong trang thài dao dóng. nhung khàc vói nhùng trng
hdp trén, chùng ta lai khóng thè tri giàe duoe mot càch truc tiép. de


24

dàng. Song bang su phàn tich (di nhién phài trành mày mịc, cùng
nhàc), chùng ta cùng thè và quy nị ve duoc vói trang thài dao
dịng nói trén. Su dao dóng ị day nàm ngay

trong tinh khịng xàc dinh cùa su vàt, hién
y cao

tUdng.
De làm ró hdn vàn de này, ta phàn
tich mot truòng hdp làm vi du.

cao cao

Tu cao cao chàng han.
- Trong tiéng Viét, cao cao

thuòng

dudc dùng de biéu thj su vàt ò mùc dò
cao : cao trung bình trị lén (hình ben). Tai
diém Y dudc xàc dinh là cao vi su ddi
làp vói nị d Z thàp thi cao cao

thuòng

dude xàc dinh tu diém X trd lén Y, nhung
z

thàp

chua trùng vói Y. Dièu dị nghìa là. cao
cao duoc xàc dinh khóng phài bang ij)....

diém nhu ò Y (cao), Z (thàp) ma bang cà mot khồng... Trong khồng

xàc dinh dị nhièu diém cùng thồ man... và vi vày ta eó thè lày
diém nào cùng dudc.
Co thè cóng thùc hồ nhu sau ;
Y

> cao cao >

X

- Néu nhu y và Z dude xàc dinh bang mot diém, cao cao xàc
dinh bang cà mot khoàng, thi ró ràng cao cao de xàc dinh hdn. Nhung
cùng chinh vi "cà mot khồng"... . trong khồng xàc dinh dị bao gịm
nhièu diém cùng thồ man, nhu dà phàn tich..., cao cao lai trị nén
khóng xàc dinh : khịng xàc dinh trong cài y nghia xàc dinh.
Néu chàp nhàn eàeh ly giài nhu vày thi thè nói ràng, tinh
khịng xàc djnh kia cùa cao cao thuc chat khòng phài là khòng xàc


25 dinh. Khòng phài ngàu nhièn trong thuc té, khi nói cao cao (mot
ngi nào dị cao cao), ta lai càm thày de nhàn ra hdn khi nói cao
(mot ngi nào dò cao - cao mot càch chung chung).
- Cao dUdc xàc dinh trong quan he vói thàp thi cao cao dudc
xàc dinh trong quan he vói cao. Vi le dị, trong quan he vói cao cao,
cao lai trị lén khò xàc dinh hon (dà vi du).
Vày cao cao, trong bàn thàn nị chùa dung hai net nghìa rat co bàn :
- Cu thè (xàc dinh)
- Trùu tuOng (khòng xàc dinh).
Cao cao vùa mang tinh cu thè, vùa mang tinh trùu tuong. Dò là
hai net nghia dà tao cho tu lày mot khà nàng miéu tà cu thè cao càc
trang thài, hoat dóng, tinh chat v.v... cùa su vàt, hién tuOng, dàc biét

nhùng dién bién tàm ly hèt sue phùc tap và tinh tè nhàt cùa con
ngi. Khóng phài ngàu nhién trong vàn hpc nghé thuàt. nhàt là tho
ea trù tinh tu lày xuàt hién vói mot tàn so cao nhu vày. Trong khoa
hpc, chinh luàn lai hoàn toàn ngudc lai [36], [70] v.v...
Cùng càn luu y ràng, khóng ehi ị tu lày thc bình dién trùu
tudng ma ị tu lày thc bình dién cu thè dèu co hai net nghia nay.
Chi mot dièu, d tu lày thc bình dién trùu tudng, net nghia cu
thè bi mò di vi net nghia trùu tudng trói hdn làn àt. Nguoe lai ò tu
lày thupe bình dién cu thè, net nghìa trùu tudng yéu hdn vi net nghia
cii thè trói hdn làn àt v.v... [50, 49]. Song su phàn biét dò cùng chi
là tudng ddi. Bòi vi thuc té cho thày. trong tu lày nói chung, hai net
nghìa này hồ qun vào nhau dén mùc rat khó phàn biét mot càch
rach rói. dùt khồt. O mot khia canh nào dị, Ngun Thién Giàp dà
eó nhàn xét:
" Chùng tói chua eó dù dièu kién de phàn tich ti mi dàc diém ngù
nghia cùa tùng kiéu lày. Song eó thè nhàn xét khài quàt ràng ; nghìa


- 26
cùa càc tu lày àm eó thè càm thay mot càch ró ràng (chùng tói nhàn
manh - P.V.H) nhung giài thich nị lai,rat khó". [27,41...] v.v...
2. Làu nay nhùng truòng hdp duoe gpi là tu lày. dai bò phàn tàp
trung vào nàm truòng hdp dàu, ba truòng hOp sau it hon nhièu [38].
Ngay trong nàm truòng hdp dàu, dàng luu y là truòng hdp (4). Mac
dù nò vàn dude chàp nhàn là tu lày, nhung nhìn chung vàn co nhùng
y kién bàn khoàn nhàt dinh. Ly do chù yéu là hién tai ta chua xàc
dinh dudc mot càch ró ràng dàu là thành td gde, dàu là thành td lày.
Cà hai àm tiét trén bình dién dịng dai, xét riéng dèu khịng co nghia
dóc làp. Vói ba trng hdp sau thi truòng hop (8) hién dang tòn tai
nhièu y kién khàc nhau. Hai truòng hdp (6) và (7), tuy khóng phài

dà hồn tồn dudc mot su nhàt tri cao, nhung nhìn chung de di
dén mot su thdng nhàt. Dièu quan trpng chinh là hai truòng hOp này.
nhùng nàm gàn day dà co tàc già de nghi dua chùng ra khịi he thdng
[12]. Vi vày ị day, ddi vói (6) va (7). khóng càn thiét phài di sàu
hon nùa. Thuc ra néu giài quyét tdt truòng hdp (8). ta sé co co so
de nhìn nhàn vàn de, trong dị co hai truòng hOp dang xét v.v...
a. Truòng hOp (4) :
Dàc diém chung cùa nhùng don vi thc trng hOp này là :
- Hai àm tiét càu thành nén tu dèu eó quan he ngù àm theo mot
quy tàc dà miéu tà.
- Khóng mang y nghìa tdng hdp, khài qt. Y nghìa cùa chùng
là y nghia dao dóng.
Vc^i dàc diém trén, dàt truòng hc)p (4) trong he thdng nàm
truòng hdp dàu : 1, 2. 3, 4. và 5 là hoan toàn phù hOp. Diém khàc
d day chi là cho : truòng hdp (4) hièn chua xàc dinh dudc mot càch
rò ràng, dùt khồt dàu là thành tó (don vi) góc. dàu là thanh tó lày ma thịi.
Lién quan dén vàn de này. Dai Xuàn Ninh dà nhàn xet ;