Ảnh hưởng của nho giáo đến một số lĩnh vực chủ yếu trong xã hội phong kiến việt nam dưới triều nguyễn nửa đầu thế kỷ xix

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN

***

PHẠM THỊ KIM CƢƠNG

ẢNH HƯỞNG CỦA NHO GIÁO ĐẾN MỘT SỐ
LĨNH VỰC
CHỦ YẾU TRONG XÃ HỘI PHONG KIẾN VIỆT
NAM
DƯỚI TRIỀU NGUYỄN NỬA ĐẦU THẾ KỶ XIX

LUẬN VĂN THẠC SỸ TRIẾT HỌC

Chuyên ngành: Triết học
Mã số

: 60.22.80

HÀ NỘI - 2007


ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN

***

PHẠM THỊ KIM CƢƠNG

ẢNH HƯỞNG CỦA NHO GIÁO ĐẾN MỘT SỐ

LĨNH VỰC
CHỦ YẾU TRONG XÃ HỘI PHONG KIẾN VIỆT
NAM
DƯỚI TRIỀU NGUYỄN NỬA ĐẦU THẾ KỶ XIX

LUẬN VĂN THẠC SỸ TRIẾT HỌC

Chuyên ngành: Triết học
Mã số

: 60.22.80

Giáo viên hƣớng dẫn: TS. Nguyễn Thanh Bình

HÀ NỘI - 2007


MỤC LỤC
Trang
MỞ ĐẦU..................................................................................................... 4
NỘI DUNG ...................................................................................................
Chƣơng 1 ......................................................................................................
BỐI CẢNH XÃ HỘI PHONG KIẾN VIỆT NAM DƯỚI TRIỀU NGUYỄN
NỬA ĐẦU THẾ KỶ XIX VÀ VẤN ĐỀ TÁI ĐỘC TÔN NHO GIÁO ..............
1.1. Khái lƣợc về Nho giáo và vị trí, vai trò của Nho giáo ở Việt Nam trƣớc
thế kỷ XIX ....................................................................................................
1.1.1. Nho giáo và những tư tưởng cơ bản của Nho giáo ..................................
1.1.2. Vài nét về Nho giáo Việt Nam trước thế kỷ XIX ....................................
1.2. Triều Nguyễn nửa đầu thế kỷ XIX và sự tái độc tôn Nho giáo ..............
1.2.1. Bối cảnh xã hội phong kiến Việt Nam nửa đầu thế kỷ XIX .....................

1.2.2. Vị trí, vai trị của Nho giáo dưới triều Nguyễn nửa đầu thế kỷ XIX ........
Chƣơng 2 ......................................................................................................
NHỮNG ẢNH HƯỞNG CHỦ YẾU CỦA NHO GIÁO DƯỚI TRIỀU
NGUYỄN NỬA ĐẦU THẾ KỶ XIX ..............................................................
2.1. Ảnh hƣởng của Nho giáo trong việc hoạch định đƣờng lối cai trị và
quản lý xã hội ...............................................................................................
2.1.1. Ảnh hưởng của Nho giáo trong việc xây dựng hệ tư tưởng và đường lối
cai trị .............................................................................................................
2.1.2. Vai trò của đạo làm vua trong cai trị và quản lý xã hội...........................
2.1.3. Quan niệm về dân và vai trò của dân......................................................
2.2. Ảnh hƣởng của Nho giáo trong lĩnh vực giáo dục - khoa cử..................
2.3. Ảnh hƣởng của Nho giáo tới việc xây dựng và thi hành pháp luật
2.4. Giá trị chủ yếu và hạn chế cơ bản của Nho giáo triều Nguyễn trong
giai đoạn nửa đầu thế kỷ XIX ......................................................................
2.4.1. Những giá trị chủ yếu của Nho giáo dưới triều Nguyễn nửa đầu thế kỷ XIX ..
2.4.2. Những hạn chế cơ bản của Nho giáo dưới triều Nguyễn nửa đầu thế kỷ XIX .
KẾT LUẬN ...................................................................................................
DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO .......................................................10


MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
Nho giáo là một học thuyết chính trị - xã hội, học thuyết đạo đức ra đời
ở Trung Quốc từ thời cổ đại. Nho giáo được du nhập vào Việt Nam từ thời
Bắc thuộc, đã đóng vai trị quan trọng là hệ tư tưởng thống trị trong xã hội
phong kiến Việt Nam gần một nghìn năm. Trong từng thời kỳ lịch sử hình
thành, phát triển của chế độ phong kiến Việt Nam, các triều đại phong kiến
Việt Nam chịu ảnh hưởng của Nho giáo ở các mức độ đậm nhạt khác nhau. Vì
vậy, vai trị, vị trí của Nho giáo trong xã hội phong kiến Việt Nam ở mỗi thời
kỳ, mỗi giai đoạn cũng khác nhau với những nét đặc thù riêng.

Với tinh thần “chúng ta khơng phân tích, đánh giá những hiện tượng tư
tưởng bằng bản thân tư tưởng. Chúng ta tìm hiểu tư tưởng Nho giáo gắn liền
với những điều kiện xã hội cụ thể trong đó nó đã nảy sinh, phát triển và suy
tàn” và “khơng thể có một thứ Nho giáo chung cho các thời đại, một thứ Nho giáo
nhất thành bất biến, thích ứng ở khắp mọi nơi, mọi lúc” [35, tr. 151]. Do vậy mà,
điều quan trọng là cần phải “… đi vào lịch sử Nho giáo, nêu lên tính quy luật của
sự du nhập phát triển và suy vong của nó. Cơng việc ấy sẽ góp phần đánh giá một
cách sâu sắc vai trò và ảnh hưởng của nó trong tồn bộ đời sống xã hội của nhân
dân ta từ xưa đến nay, góp phần xử lý những vấn đề của nó trên một cơ sở khoa
học chặt chẽ nhất” [35, tr. 149].
Dưới triều Nguyễn, khi đất nước thống nhất, một yêu cầu bức thiết đặt
ra cho giai cấp phong kiến Việt Nam là phải có một hệ tư tưởng, một chủ
nghĩa nào đó làm quốc giáo, làm cơng cụ chun chính. Trước nhu cầu tập
trung mọi quyền hành, thống nhất chính trị, thống nhất tư tưởng, nhà Nguyễn
đã tiếp tục sự lựa chọn như các triều đại phong kiến trước đó là lấy Nho giáo
làm cơ sở tư tưởng của đạo trị nước và tiếp tục độc tôn Nho giáo. Như nhiều
thời kỳ trước đây của chế độ phong kiến Việt Nam, tư tưởng Nho giáo là công
cụ chủ yếu để bảo vệ địa vị thống trị, lợi ích và uy quyền của giai cấp phong
kiến thống trị. Nhà Nguyễn lựa chọn Nho giáo như là cứu cánh duy nhất để
phục hưng chế độ phong kiến cũng như củng cố tham vọng xây dựng triều đại
bền vững, hùng mạnh. Nhưng dưới triều Nguyễn, các yếu tố tiêu cực nhất
trong Hán Nho, Tống Nho được triều Nguyễn khai thác và sử dụng triệt để.
Những quan niệm về Thiên mệnh, Tam cương, Ngũ thường với những hạn


chế và tính chất tiêu cực của nó đều biến thành công cụ, phương tiện hữu hiệu
nhất nhằm củng cố ngơi vua, duy trì và bảo vệ địa vị thống trị cùng những lợi
ích của giai cấp phong kiến thống trị.
Nửa đầu thế kỷ XIX, dưới triều Nguyễn là giai đoạn tư tưởng Nho giáo
và hệ tư tưởng phong kiến cực quyền giữ vai trò thống trị tuyệt đối trong bối

cảnh chế độ phong kiến Việt Nam ngày càng trì trệ, khủng hoảng và dần suy
vong.
Sự độc tôn tuyệt đối của Nho giáo dưới triều Nguyễn chứng tỏ rằng,
nhà Nguyễn tái địa vị độc tôn của Nho giáo trong kiến trúc thượng tầng của
xã hội phong kiến Việt Nam, tuyệt đối hố vai trị chi phối của Nho giáo trong
mọi mặt, mọi lĩnh vực của đời sống xã hội và con người là chủ yếu nhằm khôi
phục và củng cố chế độ phong kiến, địa vị thống trị của giai cấp phong kiến
Việt Nam, ngay cả khi chế độ này đang có nguy cơ sụp đổ do những nguyên
nhân chủ quan và khách quan, do quy luật của sự vận động, phát triển xã hội
đầu thế kỷ XIX ở Việt Nam quy định.
Nghiên cứu ảnh hưởng của Nho giáo đối với chế độ phong kiến Việt
Nam là một trong những nội dung cốt lõi của tư tưởng Việt Nam nửa đầu thế
kỷ XIX. Có nhiều vấn đề đặt ra xung quanh chủ đề này như: Tại sao triều
Nguyễn lựa chọn Nho giáo là quốc giáo? Nho giáo thời kỳ này ảnh hưởng
như thế nào đối với xã hội Việt Nam? Tại sao Nho giáo không thể vực dậy
chế độ phong kiến mục ruỗng thối nát?... Mặt khác, bên cạnh việc chỉ ra
những hạn chế của Nho giáo thời kỳ này, chúng ta cần phải thấy được vai trị
tích cực của nó trong việc duy trì những giá trị, truyền thống tốt đẹp của dân
tộc Việt Nam, và hơn nữa, “chúng ta khơng nghiên cứu lịch sử vì lịch sử. Mọi
hứng thú tìm tịi về q khứ chỉ có ý nghĩa khi nó nhằm cải tạo hiện tại và xây
dựng tương lai” [35, tr. 147].
Trong luận văn này, chúng tôi không có tham vọng đi sâu nghiên cứu
tất cả những vấn đề như đã nêu ra ở trên mà chúng tôi chỉ giới hạn việc
nghiên cứu, tìm hiểu một số lĩnh vực chủ yếu nhất của xã hội phong kiến Việt
Nam nửa đầu thế kỷ XIX chịu ảnh hưởng đậm nét và sâu sắc nhất của Nho
giáo như: chính trị - xã hội, giáo dục, xây dựng và thi hành pháp luật nhằm
góp phần đánh giá đúng đắn ảnh hưởng, vai trò của Nho giáo đối với xã hội
phong kiến Việt Nam trong thời gian này. Từ góc độ triết học, chúng tôi lựa

chọn vấn đề: “Ảnh hưởng của Nho giáo đến một số lĩnh vực chủ yếu trong
xã hội phong kiến Việt Nam dưới triều Nguyễn nửa đầu thế kỷ XIX” làm đề
tài nghiên cứu trong luận văn Thạc sỹ triết học của mình, để có cách nhìn
khách quan hơn về Nho giáo và những ảnh hưởng của nó đến xã hội phong
kiến Việt Nam nửa đầu thế kỷ XIX dưới triều Nguyễn.
2. Tình hình nghiên cứu đề tài
Liên quan đến đề tài của Luận văn, từ trước đến nay, ở Việt Nam đã có
nhiều cơng trình nghiên cứu về Nho giáo, về Nho giáo ở Việt Nam, cùng
những lĩnh vực chủ yếu của xã hội phong kiến Việt Nam chịu ảnh hưởng sâu
sắc của Nho giáo. Trong đó, nghiên cứu về Nho giáo và ảnh hưởng của nó
dưới triều Nguyễn thế kỷ XIX có những cơng trình chủ yếu như:
Trong cuốn sách Sự phát triển của tư tưởng ở Việt Nam từ thế kỷ XIX
đến Cách mạng tháng Tám, GS. Trần Văn Giàu đã phân tích, đánh giá những
ảnh hưởng và vai trò của Nho giáo trong một số lĩnh vực của đời sống tinh
thần và xã hội Việt Nam như thế giới quan, xã hội quan, chính trị, đạo đức.
Cuốn Nho giáo tại Việt Nam do tác giả Lê Sỹ Thắng chủ biên, đã giới
thiệu các nội dung nghiên cứu của nhiều tác giả trong cuộc Hội thảo: “Nho
giáo trong lịch sử và tàn dư của nó trong xã hội Việt Nam”. Cuốn sách là bản
tổng tập những tham luận nghiên cứu về lịch sử tư tưởng Việt Nam nói chung
và Nho giáo Việt Nam nói riêng. Trong đó có một số bài tham luận đề cập
đến lịch sử của Nho giáo nói chung và lịch sử phát triển của Nho giáo tại Việt
Nam nói riêng, ảnh hưởng của Nho giáo trong lịch sử nói chung và từng lĩnh
vực văn hố, tư tưởng nói riêng tại Việt Nam. Đó là một cơng trình lớn song
chưa thật sự đi sâu nghiên cứu và có hệ thống về một giai đoạn phát triển của
Nho giáo cũng như những ảnh hưởng của nó đến xã hội phong kiến Việt Nam
nửa đầu thế kỷ XIX.
Trong cuốn Lịch sử tư tưởng Việt Nam, tập 2, tác giả Lê Sỹ Thắng đã
chỉ ra những ảnh hưởng sâu rộng và nổi bật của Nho giáo trong lịch sử tư
tưởng, văn hoá, xã hội nước ta trong thế kỷ XIX. Tác giả cuốn sách này đã có
những đóng góp to lớn về mặt tư liệu trong việc nghiên cứu lịch sử tư tưởng

Việt Nam nói chung và lịch sử tư tưởng Việt Nam thế kỷ XIX nói riêng. Song
đó chưa phải là cơng trình nghiên cứu chun sâu về những ảnh hưởng của
Nho giáo đến xã hội Việt Nam nửa đầu thế kỷ XIX…


Luận án Tiến sĩ Học thuyết chính trị xã hội của Nho giáo và sự thể hiện
của nó ở Việt Nam (từ thế kỷ XI đến nửa đầu thế kỷ XIX) của tác giả Nguyễn
Thanh Bình đã trình bày một cách có hệ thống những nội dung cơ bản của
học thuyết chính trị xã hội của Nho giáo, sự thể hiện của Nho giáo trong đời
sống tinh thần con người Việt Nam và phân tích vai trị của Nho giáo trong
việc hoạch định đường lối của chế độ phong kiến. Đây là một cơng trình
nghiên cứu với phạm vi rộng và bao quát toàn bộ các giai đoạn phát triển của
chế độ phong kiến Việt Nam từ thế kỷ XI đến nửa đầu thế kỷ XIX chịu ảnh
hưởng của Nho giáo với những mức độ đậm nhạt khác nhau tuỳ từng thời kỳ
cụ thể. Trong luận án này, những ảnh hưởng chủ yếu của Nho giáo đối với xã
hội phong kiến Việt Nam nửa đầu thế kỷ XIX chỉ được đề cập đến ở một mức
độ nhất định. Vì vậy đây cũng chưa phải là cơng trình nghiên cứu sâu về
những ảnh hưởng của Nho giáo dưới triều Nguyễn nửa đầu thế kỷ XIX.
Cuốn "Nho học ở Việt Nam - Giáo dục và thi cử" của tác giả Nguyễn
Thế Long, đã trình bày tương đối có hệ thống những giai đoạn phát triển của
Nho giáo ở Việt Nam, nội dung giáo dục Nho học ở Việt Nam. Trong đó, giáo
dục Nho học ở Việt Nam được đề cập nhiều nhất về những vấn đề: nội dung
học, quan điểm giáo dục, các lối văn cử nghiệp, nhận định về thi cử Nho học.
Cuốn sách đã dành một phần nghiên cứu về giáo dục - khoa cử thời Nguyễn,
các nhà Nho dưới triều Nguyễn, với một số nhận định quan trọng về nền giáo
dục khoa cử Nho học ở triều đại này. Nhưng về tổng thể, cuốn sách này chưa
đi sâu nghiên cứu về giáo dục khoa cử Nho học ở Việt Nam nói chung và
dưới triều Nguyễn nửa đầu thế kỷ XIX nói riêng.
Trong cuốn Nho học và Nho học ở Việt Nam, tác giả Nguyễn Tài Thư
từ góc độ triết học, đã vạch ra và phân tích những nội dung chủ yếu của Nho

học cũng như vai trị của nó trong lịch sử và tư tưởng Việt Nam. Một trong
những nội dung của cuốn sách được tác giả đề cập đến là “Nho học triều
Nguyễn - Nội dung, tính chất và vai trị lịch sử”, mà chủ yếu là nói tới vai trò
xã hội của Nho học, cụ thể là vai trò của Nho học đối với sự phát triển của xã
hội Việt Nam thế kỷ XIX. Tác giả đã khái quát và đưa ra những nhận định về
Nho học và vai trò của Nho học dưới triều Nguyễn. Song đây cũng chưa phải
là cơng trình nghiên cứu sâu về vai trò, ảnh hưởng của Nho giáo đối với xã
hội phong kiến Việt Nam nửa đầu thế kỷ XIX.


Ngoài ra, liên quan đến đề tài của Luận văn, cịn có nhiều học giả đáng
kính như: Trần Trọng Kim, Cao Xuân Huy, Đào Duy Anh, Vũ Khiêu, Trần
Đình Hượu, Nguyễn Tài Thư, Lê Văn Quán, Quang Đạm,… với nhiều cơng
trình nghiên cứu về Nho giáo nói chung và Nho giáo Việt Nam nói riêng cũng
như những ảnh hưởng của Nho giáo đến xã hội Việt Nam qua các thời kỳ.
Các tác phẩm, cơng trình nghiên cứu của các học giả ấy về Nho giáo Việt
Nam đã góp phần làm sáng tỏ hơn, cụ thể hơn về vị trí, vai trò và ảnh hưởng
của Nho giáo trong xã hội phong kiến Việt Nam và đưa ra những gợi mở mà
người nghiên cứu sau có thể kế thừa, phát huy. Song vẫn cịn những vấn đề,
những nhận định trong các cơng trình này cần được tiếp tục nghiên cứu; vẫn
cịn có những phương diện cần phải bổ sung và cần phải làm rõ, đặc biệt là
những ảnh hưởng chủ yếu của Nho giáo trong xã hội phong kiến Việt Nam
dưới triều Nguyễn nửa đầu thế kỷ XIX.
3. Mục đích và nhiệm vụ của đề tài
Mục đích
Thơng qua việc phân tích những ảnh hưởng chủ yếu của Nho giáo trong
một số lĩnh vực của xã hội phong kiến Việt Nam dưới triều Nguyễn nửa đầu
thế kỷ XIX, luận văn chỉ ra những đóng góp và hạn chế chủ yếu của nó trong
xã hội phong kiến Việt Nam giai đoạn này.
Nhiệm vụ

Xuất phát từ lý do chọn đề tài, tình hình nghiên cứu và mục đích nghiên
cứu của đề tài, luận văn trình bày và phân tích những nội dung sau:
- Bối cảnh xã hội Việt Nam nửa đầu thế kỷ XIX và vấn đề tái độc tôn
Nho giáo.
- Những ảnh hưởng chủ yếu của Nho giáo trong xã hội phong kiến Việt
Nam dưới triều Nguyễn nửa đầu thế kỷ XIX ở một số lĩnh vực chủ yếu như:
chính trị, giáo dục, pháp luật.
- Những giá trị chủ yếu và hạn chế cơ bản của Nho giáo dưới triều
Nguyễn nửa đầu thế kỷ XIX.
4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu
Đối tượng nghiên cứu:
Nho giáo Việt Nam nửa đầu thế kỷ XIX và ảnh hưởng của nó trong xã
hội phong kiến Việt Nam thời kỳ này.


Phạm vi nghiên cứu:
Luận văn chỉ giới hạn nghiên cứu những ảnh hưởng của Nho giáo đến
một số lĩnh vực chủ yếu trong xã hội phong kiến Việt Nam nửa đầu thế kỷ
XIX như: chính trị, giáo dục - khoa cử, xây dựng và thi hành pháp luật.
5. Cơ sở lý luận và phƣơng pháp nghiên cứu
Cơ sở lý luận
Luận văn được thực hiện trên cơ sở thế giới quan duy vật biện chứng của
chủ nghĩa Mác - Lênin và những nhận thức về Nho giáo, Nho giáo ở Việt Nam.
Phương pháp nghiên cứu
Luận văn sử dụng các phương pháp nghiên cứu lịch sử triết học; các
phương pháp luận chủ yếu của chủ nghĩa duy vật biện chứng và chủ nghĩa duy
vật lịch sử kết hợp với một số phương pháp nghiên cứu khoa học khác như
phương pháp: logic - lịch sử, phân tích - tổng hợp, đối chiếu - so sánh, hệ thống
hoá… nhằm làm rõ những ảnh hưởng chủ yếu của Nho giáo trong xã hội phong
kiến Việt Nam dưới triều Nguyễn nửa đầu thế kỷ XIX.

6. Đóng góp của luận văn
Luận văn chỉ rõ và hệ thống hoá những ảnh hưởng chủ yếu của Nho
giáo dưới triều Nguyễn nửa đầu thế kỷ XIX trong một số lĩnh vực: chính trị,
giáo dục - khoa cử, xây dựng và thi hành pháp luật.
7. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn
- Ý nghĩa lý luận
Luận văn góp phần tìm hiểu, hệ thống hố và làm sâu sắc hơn nhận
thức về vai trị, vị trí và những ảnh hưởng của Nho giáo ở Việt Nam nửa đầu
thế kỷ XIX.
- Ý nghĩa thực tiễn
Luận văn có thể làm tài liệu tham khảo, phục vụ cho việc nghiên cứu và
giảng dạy Lịch sử Triết học, Lịch sử tư tưởng Việt Nam, Nho giáo Việt Nam.
8. Kết cấu của luận văn
Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Danh mục tài liệu tham khảo, phần Nội
dung của luận văn bao gồm 2 chương với 6 tiết.


DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO
[1] Đào Duy Anh (1956), Lịch sử Việt Nam từ nguồn gốc đến cuối thế kỷ XIX
(quyển thượng) Tập san Đại học Sư phạm, Hà Nội.
[2] Đào Duy Anh (1992), Từ điển Hán Việt, Nxb Khoa học Xã hội, Hà Nội.
[3] Đào Duy Anh (2005), Đất nước Việt Nam qua các đời, Nxb Văn hoá Thơng tin, Hà Nội.
[4] Tơn Thất Bình (1997), Kể chuyện chín Chúa - mười ba Vua triều Nguyễn,
Nxb Đà Nẵng.
[5] Nguyễn Văn Bình (2001), Quan niệm Nho giáo về các mối quan hệ xã
hội, ảnh hưởng và ý nghĩa của nó đối với xã hội ta ngày nay, Luận án
Tiến sỹ Triết học.
[6] Nguyễn Thanh Bình (2005), Học thuyết chính trị xã hội của Nho giáo và
sự thể hiện của nó ở Việt Nam (Từ thế kỷ XI đến nửa đầu thế kỷ XIX),
Luận án Tiến sỹ Triết học.

[7] Nguyễn Thanh Bình (2007), “Tư tưởng về “Đạo trị nước” ở nhà Nho Việt
Nam”, Tạp chí Triết học, (01), tr. 28-36.
[8] Bùi Hạnh Cẩn, Minh Nghĩa, Việt Anh (biên soạn), (2002), Trạng nguyên,
tiến sĩ, hương cống Việt Nam, Nxb Văn hoá - Thơng tin, Hà Nội.
[9] PTS. Dỗn Chính (cb) (1997), Đại cương triết học Trung Quốc, Nxb
Chính trị Quốc gia, Hà Nội.
[10] GS. Ngơ Vinh Chính, GS. Vương Miện Q (1994), Đại cương lịch sử
văn hoá Trung Quốc, Nxb Văn hố-Thơng tin, Hà Nội.
[11] Phan Huy Chú (2007), Lịch triều hiến chương loại chí, tập 1, Ngơ Hữu
Tạo (dịch), Nxb Giáo dục, Hà Nội.
[12] Phan Huy Chú (2007), Lịch triều hiến chương loại chí, tập 2, Ngơ Hữu
Tạo (dịch), Nxb Giáo dục, Hà Nội.
[13] Quỳnh Cư, Đỗ Đức Hùng (2001), Các triều đại Việt Nam, Nxb Thanh
Niên, Hà Nội.
[14] Nguyễn Trọng Chuẩn (chủ biên) (2002), Một số vấn đề về triết học – con
người xã hội, Nxb Khoa học Xã hội, Hà Nội.
[15] Phan Đại Doãn (1999), Một số vấn đề về Nho giáo Việt Nam, Nxb Chính
trị Quốc gia, Hà Nội.
[16] Nguyễn Đăng Duy (1998), Nho giáo với văn hoá Việt Nam, Nxb Hà Nội.


[17] Nguyễn Đăng Duy (2001), Các hình thái tín ngưỡng tơn giáo ở Việt
Nam, Nxb Văn hố-Thơng tin, Hà Nội.
[18] Quang Đạm (1994), Nho giáo xưa và nay, Nxb Văn hố, Hà Nội.
[19] Đại Nam nhất thống chí (1969), tập 1, Nxb Khoa học Xã hội, Hà Nội.
[20] Đại Nam nhất thống chí (1969), tập 2, Nxb Khoa học Xã hội, Hà Nội.
[21] Bùi Xuân Đính (2005), Những câu chuyện pháp luật thời phong kiến, tập
1, Nxb Tư pháp, Hà Nội.
[22] Trần Văn Giàu (1958), Sự khủng hoảng của chế độ phong kiến nhà
Nguyễn trước 1858, Sơ khảo, Nxb Văn hoá, Hà Nội.

[23] Trần Văn Giàu (1988), Triết học và tư tưởng, Nxb Tp Hồ Chí Minh.
[24] Trần Văn Giàu (1993), Sự phát triển của tư tưởng ở Việt Nam từ thế kỷ
XIX đến cách mạng tháng Tám, Tập 1: Hệ ý thức phong kiến và sự thất
bại của nó trước các nhiệm vụ lịch sử, Nxb Thành phố Hồ Chí Minh.
[25] Trần Văn Giàu (1993), Sự phát triển của tư tưởng ở Việt Nam từ thế kỷ
XIX đến cách mạng tháng Tám, Tập 2: Hệ ý thức tư sản và sự bất lực của
nó trước các nhiệm vụ lịch sử, Nxb Thành phố Hồ Chí Minh.
[26] Trần Văn Giàu (1993), Sự phát triển của tư tưởng ở Việt Nam từ thế kỷ
XIX đến cách mạng tháng Tám, Tập 3: Thành cơng của chủ nghĩa MácLênin, tư tưởng Hồ Chí Minh, Nxb Thành phố Hồ Chí Minh.
[27] Phạm Khắc Hoè (1990), Kể chuyện vua quan nhà Nguyễn, Nxb Thuận
Hoá, Huế.
[28] Hội đồng Trung ương chỉ đạo biên soạn giáo trình quốc gia các bộ môn
khoa học Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh (2002), Giáo trình Triết
học Mác - Lênin, Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội.
[29] Hội khoa học lịch sử Thừa Thiên Huế (2005), Cố đố Huế xưa và nay,
Nxb Thuận Hoá, Huế.
[30] Cao Xuân Huy (1995), Tư tưởng Phương Đơng gợi những điểm nhìn
tham chiếu, Nxb Văn học, Hà Nội.
[31] Trần Đình Hượu (1995), Đến hiện đại từ truyền thống, Nxb Văn Hố, Hà
Nội.
[32] Trần Đình Hượu (1999), Nho giáo và văn học Việt Nam trung cận đại,
Nxb Giáo dục, Hà Nội.
[33] Trần Đình Hượu (2002), Các bài giảng về tư tưởng Phương Đông, Nxb
Đại học Quốc gia, Hà Nội.
[34] Vũ Ngọc Khánh (1985), Tìm hiểu nền giáo dục Việt Nam trước năm
1945, Nxb Giáo dục, Hà Nội.


[35] Bửu Kế (1990), Truyện triều Nguyễn, Nxb Thuận Hoá, Huế.
[36] Vũ Khiêu (chủ biên), (1991), Nho giáo xưa và nay, Nxb Khoa học Xã

hội, Hà Nội.
[37] Vũ Khiêu (1996), Bàn về văn hiến Việt Nam, tuyển I, Nxb Khoa học Xã
hội, Hà Nội.
[38] Vũ Khiêu (1996), Nho giáo và sự phát triển ở Việt Nam, Đề tài KX 0610-1996.
[39] Vũ Khiêu (1995), Đức trị và pháp trị trong Nho giáo, Nxb Khoa học xã
hội, Hà Nội.
[40] Trần Trọng Kim (1992), Nho giáo, Nxb Thành phố Hồ Chí Minh.
[41] Trần Trọng Kim (2006), Việt Nam sử lược, Nxb Thanh Hoá.
[42] Nguyễn Văn Kiệm (2003), Góp phần tìm hiểu một số vấn đề Lịch sử cận
đại Việt Nam, Nxb Văn hố-Thơng tin, Hà Nội .
[43] Nguyễn Hiến Lê (dịch và giới thiệu), Luận Ngữ, Nxb Văn học.
[44] Phan Huy Lê (1960), Lịch sử chế độ phong kiến Việt Nam, Tập 3, Thời
kỳ khủng hoảng và suy vong, Nxb Giáo dục Hà Nội.
[45] Cao Văn Liên (2004), Pháp luật các triều đại Việt Nam và các nước,
Nxb Thanh Niên.
[46] Nguyễn Thế Long (1995), Nho học ở Việt Nam - Giáo dục và thi cử, Nxb
Giáo dục, Hà Nội.
[47] Hà Thúc Minh (1997), “Nho giáo và văn hoá phương Tây”, Sinh hoạt lý
luận, (01), tr. 51-53.
[48] Nguyễn Thị Nga, Hồ Trọng Hoài (2003), Quan niệm của Nho giáo về
giáo dục con người, Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội.
[49] Nguyễn Thị Nga (1999), Quan niệm của Nho giáo về giáo dục con người
và ý nghĩa của nó với việc giáo dục con người trong thời kỳ cơng nghiệp
hố, hiện đại hố, Luận án PTS Triết học.
[50] Vũ Thị Nga, Nguyễn Huy Anh (biên soạn) (1996), Tập bài giảng lịch sử
nhà nước và pháp luật Việt Nam: từ nguồn gốc đến giữa thế kỷ XX, Nxb
Chính trị Quốc gia, Hà Nội.
[51] Phan Ngọc (2004), Bản sắc văn hố Việt Nam, Nxb Văn hố-Thơng tin,
Hà Nội.
[52] Nguyễn Quang Ngọc (Cb) (2004), Tiến trình lịch sử Việt Nam, Nxb Giáo

dục, Hà Nội.
[53] Những vấn đề văn hoá - xã hội thời Nguyễn: Kỷ yếu hội nghị khoa học
lần thứ hai về thời Nguyễn (1995), Nxb Khoa học Xã hội, Hà Nội.


[54] Vũ Huy Phúc (1979), Tìm hiểu chế độ ruộng đất Việt Nam nửa đầu thế
kỷ XIX, Nxb Khoa học Xã hội, Hà Nội.
[55] Hà Mai Phương (1974), Hoạt động của Bộ Công dưới đời Tự Đức, Tủ
sách Sử học, Bộ Văn hoá, Giáo dục và Thanh niên.
[56] Vũ Thị Phụng (1998), Giáo trình lịch sử nhà nước và pháp luật Việt
Nam, Nxb Đại học Quốc gia, Hà Nội.
[57] Nguyễn Phan Quang (1986), Phong trào nông dân Việt Nam nửa đầu thế
kỷ XIX, Nxb Khoa học Xã hội, Hà Nội.
[58] Lê Văn Quán (1997), Đại cương lịch sử tư tưởng Trung Quốc, Nxb Giáo
dục, Hà Nội.
[59] Quốc sử quán triều Nguyễn (1970), Đại Nam Thực lục, tập 23, Tổ phiên
dịch Viện Sử học (dịch), Nxb Khoa học Xã hội, Hà Nội.
[60] Quốc sử quán triều Nguyễn (1971), Đại Nam Thực lục, tập 24, Tổ phiên
dịch Viện Sử học (dịch), Nxb Khoa học Xã hội, Hà Nội.
[61] Quốc sử quán triều Nguyễn (1971), Đại Nam Thực lục, tập 25, Tổ phiên
dịch Viện Sử học (dịch), Nxb Khoa học Xã hội, Hà Nội.
[62] Quốc sử quán triều Nguyễn (1972), Đại Nam Thực lục, tập 26, Tổ phiên
dịch Viện Sử học (dịch), Nxb Khoa học Xã hội, Hà Nội.
[63] Quốc sử quán triều Nguyễn (1973), Đại Nam Thực lục, tập 27, Tổ phiên
dịch Viện Sử học (dịch), Nxb Khoa học Xã hội, Hà Nội.
[64] Quốc sử quán triều Nguyễn (1973), Đại Nam Thực lục, tập 28, Tổ phiên
dịch Viện Sử học (dịch), Nxb Khoa học Xã hội, Hà Nội.
[65] Quốc sử quán triều Nguyễn (1974), Minh Mệnh chính yếu, tập 1, Bộ Văn
hố - Giáo dục và Thanh niên.
[66] Quốc sử quán triều Nguyễn (1974), Minh Mệnh chính yếu, tập 2, Bộ Văn

hố - Giáo dục và Thanh niên.
[67] Quốc sử quán triều Nguyễn (1974), Minh Mệnh chính yếu, tập 3, Bộ Văn
hố - Giáo dục và Thanh niên.
[68] Quốc sử quán triều Nguyễn (1974), Minh Mệnh chính yếu, tập 4, Bộ Văn
hố - Giáo dục và Thanh niên.
[69] Quốc sử quán triều Nguyễn (1974), Minh Mệnh chính yếu, tập 5, Bộ Văn
hố - Giáo dục và Thanh niên.
[70] GS. Trương Hữu Quýnh, GS. Đinh Xuân Lâm, PGS. Lê Mậu Hãn
(2005), Đại cương lịch sử Việt Nam, Toàn tập, Nxb Giáo dục, Hà Nội.
[71] Trần Xuân Sinh (2004), Việt sử kỷ yếu, Nxb Hải Phòng, Hải Phòng.


[72] Trần Đức Anh Sơn (2004), Huế - Triều Nguyễn một cái nhìn, Nxb Thuận
Hố, Huế.
[73] Ngơ Hữu Tạo (dịch) (1993), Đại Nam chính biên liệt truyện, tập 1, Nxb
Thuận Hố, Huế.
[74] Ngơ Hữu Tạo (dịch) (1993), Đại Nam chính biên liệt truyện, tập 2, Nxb
Thuận Hố, Huế.
[75] Ngơ Hữu Tạo (dịch) (1994), Đại Nam chính biên liệt truyện, tập 3, Nxb
Thuận Hố, Huế.
[76] Ngơ Hữu Tạo (dịch) (1993), Đại Nam chính biên liệt truyện, tập 4, Nxb
Thuận Hố, Huế.
[77] Nguyễn Văn Thành (1995), Hoàng Việt luật lệ: Luật Gia Long, tập 1,
Nxb Văn hố-Thơng tin, Hà Nội.
[78] Nguyễn Văn Thành (1995), Hoàng Việt luật lệ: Luật Gia Long, tập 2,
Nxb Văn hố-Thơng tin, Hà Nội.
[79] Nguyễn Văn Thành (1995), Hoàng Việt luật lệ: Luật Gia Long, tập 3,
Nxb Văn hố-Thơng tin, Hà Nội.
[80] Nguyễn Văn Thành (1995), Hồng Việt luật lệ: Luật Gia Long, tập 4,
Nxb Văn hố-Thơng tin, Hà Nội.

[81] Nguyễn Văn Thành (1995), Hoàng Việt luật lệ: Luật Gia Long, tập 5,
Nxb Văn hố-Thơng tin, Hà Nội.
[82] Trần Đình Thảo (1996), Quan niệm của Nho giáo nguyên thuỷ về con
người qua các mối quan hệ: Thân-Nhà nước-Thiên hạ, Luận án PTS Triết
học.
[83] Lê Sỹ Thắng (chủ biên) (1994), Nho giáo tại Việt Nam, Nxb Khoa học
Xã hội, Hà Nội.
[84] Lê Sỹ Thắng (1997), Lịch sử tư tưởng Việt Nam, tập 2, Nxb Khoa học
Xã hội, Hà Nội.
[85] Nguyễn Quang Thắng (2002), Lược khảo Hoàng Việt luật lệ: bước đầu
tìm hiểu Luật Gia Long, Nxb Văn hố-Thơng tin, Hà Nội.
[86] Trần Ngọc Thêm (1996), Cơ sở văn hoá Việt Nam, Trường Đại học Tổng
hợp thành phố Hồ Chí Minh.
[87] GS. VS. Trần Ngọc Thêm (2004), Tìm về bản sắc văn hoá Việt Nam,
Nxb Tổng hợp Thành phố Hồ Chí Minh.
[88] Ngơ Đức Thọ (chủ biên) (1993), Các nhà khoa bảng Việt Nam, Nxb Văn
học, Hà Nội.


[89] Nguyễn Khắc Thuần (1998), Đại cương lịch sử văn hố Việt Nam, Tập 3,
Nho giáo với q trình tham gia vào đời sống văn hoá và tư tưởng ở Việt
Nam, Nxb Giáo dục, Hà Nội.
[90] Nguyễn Khắc Thuần (2005), Việt sử giai thoại, Tập 8, 45 giai thoại thế
kỷ XIX, Nxb Giáo dục, Hà Nội.
[91] Nguyễn Khắc Thuần (2007), Tiến trình văn hố Việt Nam từ khởi thuỷ
đến thế kỷ XIX, Nxb Giáo dục, Hà Nội.
[92] Trần Thị Hồng Thuý (1996), Ảnh hưởng của Nho giáo đối với chủ nghĩa
yêu nước Việt Nam truyền thống, Luận án PTS Triết học.
[93] Nguyễn Tài Thư (1985) “Xã hội phong kiến với sự phát triển của con
người Việt Nam trong lịch sử”, Triết học, (4), tr.111-125.

[94] Nguyễn Tài Thư (chủ biên) (1993), Lịch sử tư tưởng Việt Nam, tập 1,
Nxb khoa học xã hội, Hà Nội.
[95] Nguyễn Tài Thư (1997), Ảnh hưởng của các hệ tư tưởng và tôn giáo đối
với con người Việt Nam hiện nay, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội.
[96] Nguyễn Tài Thư (1998), Nho học và Nho học ở Việt Nam (Một số vấn đề
lý luận và thực tiễn), Nxb Khoa học Xã hội, Hà Nội.
[97] Lý Minh Tuấn (2005), Đông phương triết học cương yếu, Nxb Thuận
Hoá, Huế.
[98] Tứ thư (trọn bộ 4 tập), Dịch giả Đồn Trung Cịn, (2000), Nxb Thuận
Hố, Huế.
[99] Nguyễn Minh Tường (1996), Cải cách hành chính dưới triều Minh Mệnh
1820-1840, Nxb Khoa học Xã hội, Hà Nội.
[100] Trung tâm Khoa học Xã hội và Nhân văn Quốc gia, Viện Sử học
(2003), 50 năm Viện Sử học - Những bài viết chọn lọc (1953-2003),
Nxb Khoa học Xã hội, Hà Nội.
[101] Trung tâm Khoa học Xã hội và Nhân văn Quốc gia, Viện Sử học (dịch)
(2005), Khâm định Đại Nam hội điển sự lệ, tập 1, Nxb Thuận Hoá,
Huế.
[102] Trung tâm Khoa học Xã hội và Nhân văn Quốc gia, Viện Sử học (dịch)
(2005), Khâm định Đại Nam hội điển sự lệ, tập 2, Nxb Thuận Hoá,
Huế.
[103] Trung tâm Khoa học Xã hội và Nhân văn Quốc gia, Viện Sử học (dịch)
(2005), Khâm định Đại Nam hội điển sự lệ, tập 3, Nxb Thuận Hoá,
Huế.


[104] Trung tâm Khoa học Xã hội và Nhân văn Quốc gia, Viện Sử học (dịch)
(2005), Khâm định Đại Nam hội điển sự lệ, tập 4, Nxb Thuận Hoá,
Huế.
[105] Uỷ ban Khoa học Xã hội Việt Nam, Tư tưởng Việt Nam thế kỷ XIX Tài liệu lưu hành nội bộ, tập 1.

[106] Uỷ ban Khoa học Xã hội Việt Nam, Tư tưởng Việt Nam thế kỷ XIX - Tài
liệu lưu hành nội bộ, tập 2.
[107] Nguyễn Hồi Văn (2001), Tìm hiểu tư tưởng chính trị Nho giáo Việt
Nam từ Lê Thánh Tông đến Minh Mệnh, Luận án Tiến sỹ Lịch sử.
[108] Nguyễn Khắc Viện (1998), Bàn về đạo Nho, Nxb Trẻ, Tp Hồ Chí Minh.
[109] Viện Ngơn ngữ học (1994), Từ điển tiếng Việt, Nxb Khoa học Xã hội, Hà
Nội.
[110] Viện nghiên cứu Hán Nôm (Việt Nam), Viện Harvard – Yenching (Hoa
Kỳ) (2006), Nho giáo ở Việt Nam (Kỷ yếu Hội thảo quốc tế), Nxb Khoa
học Xã hội, Hà Nội.
[111] Viện KHXH Việt Nam, Viện Sử học (dịch) (2004), Đại Nam Thực Lục,
Tập 1, Nxb Giáo dục, Hà Nội.
[112] Viện Khoa học Xã hội Việt Nam, Viện Sử học (dịch) (2004), Đại Nam
Thực Lục, Tập 2, Nxb Giáo dục, Hà Nội.
[113] Viện Khoa học Xã hội Việt Nam, Viện Sử học (dịch) (2004), Đại Nam
Thực Lục, Tập 3, Nxb Giáo dục, Hà Nội.
[114] Viện Khoa học Xã hội Việt Nam, Viện Sử học (dịch) (2004), Đại Nam
Thực Lục, Tập 4, Nxb Giáo dục, Hà Nội.
[115] Viện Khoa học Xã hội Việt Nam, Viện Sử học (dịch) (2004), Đại Nam
Thực Lục, Tập 5, Nxb Giáo dục, Hà Nội.
[116] Viện Khoa học Xã hội Việt Nam, Viện Sử học (dịch) (1993), Đại Nam
liệt truyện, tập 2, Nxb Thuận Hoá, Huế.
[117] Viện Khoa học Xã hội Việt Nam, Viện Sử học (dịch) (1993), Đại Nam
liệt truyện, tập 3, Nxb Thuận Hoá, Huế.
[118] Trần Ngun Việt, Lê Thị Lan, Hồng Kim Kính (2004), Lịch sử tư
tưởng Việt Nam, Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội.
[119] Vũ Văn Vinh (1999), Một số nội dung cơ bản của tư tưởng Nho giáo
Việt Nam dưới thời Trần, Luận án Tiến sỹ Triết học.
[120] Nguyễn Hữu Vui (2003), Giáo trình Lịch sử triết học, Nxb Chính trị
Quốc gia, Hà Nội.