Quan niệm về nhân sinh trong tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên của người việt

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN

NGUYỄN THỊ BÍCH

Quan niệm về nhân sinh trong tín ngƣỡng thờ
cúng tổ tiên của ngƣời Việt
LUẬN VĂN THẠC SĨ CHỦ NGHĨA DUY VẬT BIỆN CHỨNG VÀ
CHỦ NGHĨA DUY VẬT LỊCH SỬ

Ngƣời hƣớng dẫn : GS.TS. Nguyễn Hữu Vui

HÀ NỘI - 2003


MỤC LỤC
Trang
Mục lục

1

PHẦN MỞ ĐẦU

2

Chƣơng 1: Tín ngƣỡng thờ cúng tổ tiên của ngƣời Việt và khía cạnh
nhân sinh của nó

6

1.1. Tín ngưỡng, tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên

1.2. Tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên của người Việt

6
16

1.3. Một số khía cạnh nhân sinh trong tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên
của người Việt

34

Chƣơng 2 : Quan niệm về nhân sinh trong tín ngƣỡng thờ cúng tổ tiên
của ngƣời Việt hiện nay- thực trạng và giải pháp
56
2.1.Thực trạng của tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên của người Việt hiện naynhìn từ góc độ nhân sinh
56
2.2. Một số phương hướng và giải pháp chủ yếu nhằm phát huy
mặt tích cực hạn chế mặt tiêu cực của quan niệm nhân sinh
trong tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên của người Việt hiện nay
75
PHẦN KẾT LUẬN

90

TÀI LIỆU THAM KHẢO

92


PHẦN MỞ ĐẦU
1- TÍNH CẤP THIẾT CỦA ĐỀ TÀI

Thờ cúng tổ tiên là một hiện tượng xã hội đã xuất hiện từ xa xưa của
lịch sử nhân loại và đã tồn tại ở nhiều dân tộc trên thế giới. Cho đến nay, tín
ngưỡng thờ cúng tổ tiên vẫn có vai trò quan trọng trong đời sống tinh thần
của nhiều tộc người. Nhưng sự đánh giá ý nghĩa, vai trò của nó trong từng
giai đoạn lịch sử và ở mỗi quốc gia lại rất khác nhau.
Ở Việt Nam, thờ cúng tổ tiên là một loại hình tín ngưỡng dân gian phổ
biến. Nó phản ánh rõ nét đặc trưng của văn hố dân gian, thấm đượm đạo lý
“uống nước nhớ nguồn”, “ăn quả nhớ kẻ trồng cây”, hướng vào việc củng cố
và tăng cường ý thức cộng đồng. Nhưng bản thân hình thức tín ngưỡng này
cũng tiềm tàng những yếu tố dẫn đến hiện tượng mê tín dị đoan, những hủ
tục gây tổn hại về tiền của, sức khoẻ, tính mạng của nhân dân. Nó là vấn đề
phức tạp và nhạy cảm, dễ bị các thế lực thù địch, phản động lợi dụng để gây
chia rẽ đoàn kết dân tộc, làm tổn hại đến an ninh chính trị- xã hội và sự phát
triển của đất nước. Vừa qua, Nghị quyết Hội nghị TW Bẩy (khố IX) về
cơng tác tơn giáo, đã xem việc “giữ gìn và phát huy những giá trị tích cực
của truyền thống thờ cúng tổ tiên, tôn vinh và nhớ ơn những người có cơng
với Tổ quốc, dân tộc và nhân dân” là một bộ phận quan trọng trong hệ quan
điểm chỉ đạo của Đảng trên lĩnh vực tôn giáo, tín ngưỡng [17,52]. Vì vậy,
nhận thức đúng đắn về tín ngưỡng, tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên, đặc biệt,
quan niệm về nhân sinh trong tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên của người Việt là
vấn đề mang ý nghĩa lý luận và thực tiễn nhằm góp phần làm lành mạnh hố
các hoạt động tín ngưỡng, hướng vào các giá trị đạo đức truyền thống của
dân tộc, góp phần thực hiện thắng lợi cuộc vận động “ Toàn dân đoàn kết xây
dựng đời sống văn hoá” do Nhà nước phát động theo tinh thần Nghị quyết
TW Năm (khoá VIII) về xây dựng và phát triển nền văn hoá Việt Nam tiên
tiến, đậm đà bản sắc dân tộc.
Với ý nghĩa lý luận và thực tiễn cấp thiết trên, tôi đã chọn vấn đề
"Quan niệm về nhân sinh trong tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên của người Việt”

làm đề tài luận văn thạc sĩ khoa học triết học, chuyên ngành CNDVBC và
CNDVLS.
2- TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU ĐỀ TÀI

Vấn đề tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên, trên thế giới cũng như ở Việt
Nam, đã có nhiều cơng trình nghiên cứu, như : “Các hình thức tơn giáo sơ
khai và sự phát triển của chúng” của Tơ-ca-rev (Nxb Chính trị quốc gia, Hà
Nội 1994); “Nếp cũ- tín ngưỡng Việt Nam” (quyển thượng) của Toan Ánh
(Nxb Thành phố Hồ Chí Minh 1997); “Việt Nam phong tục” của Phan Kế
Bính (Nxb Thành phố Hồ Chí Minh 1995); “Các hình thái tín ngưỡng tôn
giáo ở Việt Nam” của Nguyễn Đăng Duy (Nxb Văn hố thơng tin Hà Nội
2001); “Thờ thần ở Việt Nam” của Lê Xuân Quang (Nxb Hải Phòng 1996); “
Về tơn giáo tín ngưỡng Việt Nam hiện nay” của Đặng Nghiêm Vạn chủ biên
(Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội 1996; “Những khía cạnh triết học trong tín
ngưỡng thờ cúng tổ tiên của người Việt ở đồng bằng Bắc Bộ hiện nay” của
Trần Đăng Sinh, Nxb Chính trị Quốc gia Hà Nội 2002; “Tín ngưỡng dân
gian Việt Nam” của Vũ Ngọc Khánh, Nxb Văn hố dân tộc, Hà Nội 2001...
Ngồi ra, cịn nhiều bài viết cơng bố trên báo và tạp chí, như: Tạp chí
Triết học, Cộng sản, Nghiên cứu lý luận, Thơng tin lý luận, Tư tưởng văn
hố, Văn hoá nghệ thuật, Dân tộc học, Xưa và nay... của nhiều tác giả như
Nguyễn Hữu Vui, Ngô Hữu Thảo, Nguyễn Đức Lữ, Ngơ Đức Thịnh, Nguyễn
Tài Thư... Các cơng trình nghiên cứu trên đã đề cập dưới các góc độ khác
nhau về tín ngưỡng, tơn giáo nói chung và tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên của
người Việt nói riêng. Tuy nhiên, nghiên cứu tín ngưỡng, tín ngưỡng thờ cúng
tổ tiên của người Việt là vấn đề phức tạp, khó khăn, cần tiếp tục được nghiên
cứu. Mặt khác, dưới góc độ triết học, chưa có một tác giả nào bàn sâu vấn đề
quan niệm về nhân sinh trong tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên của người Việt. Vì
vậy, tơi mạnh dạn đi sâu khai thác vấn đề này trong luận văn.
3- MỤC ĐÍCH VÀ NHIỆM VỤ CỦA LUẬN VĂN

Mục đích : Bước đầu nghiên cứu và trình bày những quan niệm về
nhân sinh trong tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên của người Việt. Thông qua việc


khảo sát thực trạng tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên của người Việt hiện nay,
từ đó, đề xuất một số giải pháp chủ yếu nhằm phát huy những yếu tố tích
cực, khắc phục những yếu tố tiêu cực của quan niệm về nhân sinh trong tín
ngưỡng thờ cúng tổ tiên của người Việt, góp phần xây dựng nền văn hố mới
ở nước ta hiện nay.
Nhiệm vụ : Để hoàn thành được mục đích trên, luận văn có nhiệm vụ:
- Làm rõ nguồn gốc và bản chất của tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên của
người Việt. Trình bày những quan niệm về nhân sinh qua nội dung, nghi lễ
thờ cúng tổ tiên của người Việt.
- Từ thực trạng tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên của người Việt hiện nay,
rút ra một cách khái quát mặt tích cực và mặt tiêu cực, đề xuất những giải
pháp chủ yếu để góp phần định hướng đúng đắn quan niệm về nhân sinh
trong tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên của người Việt hiện nay.
4- ĐỐI TƢỢNG VÀ PHẠM VI NGHIÊN CỨU

Đối tượng: Quan niệm về nhân sinh trong tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên
của người Việt.
Phạm vi nghiên cứu : Tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên của người Việt
trong lịch sử và đánh giá thực trạng từ năm 1986 đến nay.
5- CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU

Luận văn được thực hiện dựa trên quan điểm của chủ nghĩa MácLênin, tư tưởng Hồ Chí Minh, đường lối, chính sách của Đảng Cộng sản và
Nhà nước ta về tín ngưỡng, tơn giáo.
Luận văn vận dụng phương pháp duy vật biện chứng và duy vật lịch sử
là chính; ngồi ra, cịn vận dụng các phương pháp khác, như : phân tích và

tổng hợp, lơgíc và lịch sử, so sánh...
6- NHỮNG ĐÓNG GÓP MỚI CỦA LUẬN VĂN

Luận văn góp phần trình bày một số khía cạnh về nhân sinh trong tín
ngưỡng thờ cúng tổ tiên của người Việt, từ thực trạng của tín ngưỡng thờ
cúng tổ tiên của người Việt hiện nay đã đề xuất một số giải pháp chủ yếu
nhằm từng bước phát huy những yếu tố tích cực, hạn chế những yếu tố tiêu


cực của

quan niệm về nhân sinh trong tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên cho

phù hợp với yêu cầu của sự nghiệp xây dựng nền văn hoá tiên tiến, đậm đà
bản sắc dân tộc.
7. Ý NGHĨA CỦA LUẬN VĂN

Kết quả nghiên cứu của luận văn góp phần vào việc giữ gìn và phát
huy những giá trị văn hoá truyền thống của dân tộc, góp phần định hướng
đúng đắn quan niệm về nhân sinh trong tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên của
người Việt hiện nay.
Luận văn có thể dùng làm tài liệu tham khảo cho việc nghiên cứu và
giảng dạy Lịch sử tư tưởng Việt Nam, Tôn giáo học... trong các trường đại
học và cao đẳng.
8- KẾT CẤU CỦA LUẬN VĂN

Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo, luận văn
gồm 2 chương, 5 tiết.

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1- Ph. Ăng - ghen (1995): Chống Đuy rinh (Mác-Ăng ghen. Tồn tập T.20.
Nxb Chính trị Quốc gia- Hà Nội- tr. 47; tr.437-438.
2- Toan Ánh (1997): Nếp cũ - tín ngưỡng Việt Nam (quyển thượng). NxbTP
Hồ Chí Minh.
3- Toan Ánh (1997): Nếp cũ - tín ngưỡng Việt Nam (quyển hạ). Nxb TP Hồ
Chí Minh.
4- Toan Ánh (1996): Phong tục thờ cúng trong gia đình Việt Nam. Nxb văn
hoá dân tộc, Hà Nội
5- Bandzeladze(1985): Đạo đức học ,tập 1. Nxb Giáo dục, Hà Nội, tr.215.
6- Phan Kế Bính (1995): Việt Nam phong tục. Nxb Thành phố Hồ Chí Minh,
tr. 20-21
7- L.M. Cadiere (1997): Về văn hố và tín ngưỡng truyền thống người Việt.
Nxb Văn hố thơng tin, Hà Nội (Đỗ Trinh Huệ dịch),tr.40
8- Thích Minh Châu (1998): Lịch sử Đức phật thích ca. Giáo hội Phật giáo
Việt Nam trường Cao cấp Phật học cơ sở 2 ấn hành, TP Hồ Chí Minh,
tr. 119.
9- Cơng báo số 28, ngày 31/07/2000, tr. 1887.
10- Phan Đại Doãn (1998): Một số vấn đề Nho giáo Việt Nam , Nxb chính trị
Quốc gia, Hà Nội, tr .141-142.
11- Nguyễn Đăng Duy (1996): Văn hoá tâm linh, Nxb Hà Nội,tr.184.
12- Nguyễn Đăng Duy (2001): Các hình thái tín ngưỡng tơn giáo Việt Nam,
Nxb Văn hố thông tin, Hà Nội.
13- Đảng cộng sản Việt Nam (1991): Cương lĩnh xây dựng đất nước trong
TKQĐ lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam, Nxb Sự thật, Hà Nội, tr. 63.
14- Đảng cộng sản Việt Nam (1996): Văn kiện Đại hội Đại biểu tồn quốc
lần thứ VIII. Nxb Chính trị Quốc gia , Hà Nội, tr. 14; tr.55.

15.1 - Đảng cộng sản Việt Nam (1998): Chỉ thị số 27, CT/TW về việc
thực hiện nếp sống văn minh trong việc cưới, việc tang lễ hội Hà Nội.
15.2- Đảng cộng sản Việt Nam (1998): Văn kiện Hội nghị lần thứ 5 BCH TW
khố VIII. Nxb Chính trị Quốc gia , Hà Nội, tr. 60.
16- Đảng cộng sản Việt Nam (2001): Văn kiện Đại hội Đại biểu toàn quốc
lần thứ IX. Nxb Chính trị Quốc gia , Hà Nội, tr.89; tr.208.
17- Đảng cộng sản Việt Nam (2003): Văn kiện Hội nghị TW lần thứ 7 khố
IX. Nxb Chính trị Quốc gia , Hà Nội, tr .52.
18- Phạm Văn Đồng (1994): Văn hố và đổi mới. Nxb Chính trị Quốc gia Hà
Nội, tr. 75.
19- Trần Văn Giàu (1996): Sự phát triển của tư tưởng ở Việt Nam từ thế kỷ
XIX đến cách mạng tháng Tám. Tập 1, (Hệ ý thức phong kiến và sự
thất bại của nó trước các nhiệm vụ lịch sử), Nxb Chính trị Quốc gia,
Hà Nội, tr. 169.
20- Nguyễn Duy Hinh (1996): Tín ngưỡng Thành Hồng làng Việt Nam,
Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội.
21- Đỗ Trinh Huệ (2000): Văn hố- tín ngưỡng gia đình Việt Nam qua nhãn
quan học giả L. Cardiere. Nxb Thuận Hoá, Huế.
22- Hiến pháp Việt Nam (1995): Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội,tr.10;tr.39;
tr.159.
23- Đỗ Quang Hưng (1999): “Tơn giáo tín ngưỡng trong đời sống văn hoá
hiện đại”, Cộng sản ( 15), Hà Nội, tr. 24-27.
24- Vũ Ngọc Khánh (1994): Tín ngưỡng làng xã, Nxb Văn hoá dân tộc, Hà
Nội.
25- Vũ Ngọc Khánh (2001): Tín ngưỡng dân gian Việt Nam. Nxb Văn hố
dân tộc, Hà Nội.
26- Hồ Liên (1997): “Chủ nghĩa Mác phê phán cái thiêng tôn giáo”. Thông
tin lý luận, ( 2), Hà Nội, tr .11-16.
27- Nguyễn Đức Lữ (2000): “Thờ cúng tổ tiên một hiện tượng có tính phổ
biến”, Sinh hoạt lý luận, ( 1), Hà Nội, tr. 56-59.

28- Hồ Chí Minh (1995): Tồn tập, tập 1, Nxb Chính trị Quốc gia, Hà
Nội, tr.479.
29- Hồ Chí Minh (1995): Tồn tập, tập 3, Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội,
tr.221.
30- Hồ Chí Minh (1996): Tồn tập, tập 4, Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội,
tr.70.
31- Hồ Chí Minh (2000): Tồn tập, tập 5, Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội
tr.94
32- Hồ Chí Minh (2000): Tồn tập, tập 12, Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội,
tr.503-504
33-. C. Mác- Ph. Ăng ghen(1995): Tồn tập, tập 3, Nxb Chính trị Quốc gia,
Hà Nội, tr.37-38;51.
34- C. Mác- Ph. Ăng ghen(1995): Toàn tập, tập 21, Nxb Chính trị Quốc gia,
Hà Nội, tr.445
35- Nơng Đức Mạnh (2000): “Hướng về cội nguồn phát huy truyền thống đại
đoàn kết dân tộc quyết tâm xây dựng bảo vệ Việt Nam XHCN”. Báo
Nhân dân, (16), Hà Nội.
36- Nguyễn Quốc Phẩm (1998): “Góp phần bàn về tín ngưỡng dân gian và
mê tín dị đoan”, Văn hố nghệ thuật, (11), Hà Nội, tr. 11-13.
37- L. Phơ Bách : Những bài giảng về bản chất của tôn giáo (bài 20-bản
đánh máy tiếng Việt của thư viện HVCTQG Hồ Chí Minh- ký hiệu
VII-1), tr. 23
38- L. Phơ Bách: “Bản chất chung của tôn giáo” trong Về tôn giáo, Tập 1,
Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội, năm 1994, tr.103.
39- Phạm Quỳnh Phương (2000): “Thờ cúng tổ tiên- tín ngưỡng và đạo lý
dân tộc”, Văn hoá nghệ thuật, ( 2), Hà Nội, tr. 43-47.
40- Lê Xuân Quang (1996): Thờ thần ở Việt Nam, tập 1+ 2, Nxb Hải Phòng.
41- Phạm Ngọc Quang (2000): “Vai trị tín ngưỡng dân gian trong đời sống

tinh thần của người Việt Nam” trong “Góp phần tìm hiểu tín ngưỡng
dân gian ở Việt Nam” . Nhà in HVCTQG Hồ Chí Minh - Trung tâm


khoa học về tín ngưỡng, tơn giáo .
42- Lưu Kiến Quân (1997): “Quan niệm về tín ngưỡng của C. Mác- Ăng
ghen”, Thông tin lý luận, ( 3), tr. 9-10.
43- Trần Đăng Sinh (1998): “Bước đầu tìm hiểu tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên
trong tư tưởng Hồ Chí Minh”, Hoạt động khoa học, ( 8), Hà Nội,
tr.27-28.
44- Trần Đăng Sinh (2000): “Tín ngưỡng và tơn giáo- những điểm tương
đồng và khác biệt”. Nghiên cứu lý luận,( 1), tr. 52-54.
45- Trần Đăng Sinh (2002): Những khía cạnh triết học trong tín ngưỡng thờ
cúng tổ tiên của người Việt ở đồng bằng Bắc Bộ hiện nay. Nxb Chính
trị Quốc gia, Hà Nội, tr.32-33; tr.34
46- Tài liệu nghiên cứu các Nghị quyết hội nghị lần thứ 7 BCH TW Đảng
khố IX. Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội, tr.121-122.
47- Hồ Sĩ Tân: Thọ Mai Gia Lễ (bản dịch viết tay). Tư liệu Học viện Phật
giáo Việt Nam tại Hà Nội.
48- Ngô Hữu Thảo (1997): “Góp phần tìm hiểu các khái niệm tơn giáo và tín
ngưỡng”, Thơng tin lý luận,( 10), Hà Nội, tr. 39-42.
49- Ngơ Đức Thịnh (1996): Tín ngưỡng và văn hố dân gian. Đề tài cấp Bộ,
Viện Văn hoá dân gian, Hà Nội, tr .50-51.
50- Ngơ Đức Thịnh (1999): “Tín ngưỡng tơn giáo hai mặt của một vấn đề”,
Tư tưởng văn hoá , (4), Hà Nội, tr.19-20.
51- Tôn giáo và đời sống hiện đại (1997): tập 1. Thông tin khoa học chuyên
đề, Hà Nội
52- Tôn giáo và đời sống hiện đại (1997): tập 2. Thông tin khoa học chuyên
đề, Hà Nội.
53- Tôn giáo và đời sống hiện đại (1997): tập3. Thông tin khoa học chuyên

đề, Hà Nội.
54- Nguyễn Tài Thư (1997): Nho giáo và Nho giáo ở Việt Nam, góc nhìn từ
tín ngưỡng và vai trò lịch sử , những đặc điểm cơ bản của một số tôn


giáo lớn ở Việt Nam(Thơng tin chun
Minh,Hà

đề).HVCTQG

Hồ

Chí

Nội, tr.144

55- Nguyễn Tài Thư (1990): Lịch sử tư tưởng Việt Nam, tập 1, Nxb Khoa
học

xã hội, Hà Nội, tr .182.

56- Hà Huy Tứ (1999): “Tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên trong gia đình người
Việt”, Văn hoá nghệ thuật, ( 2), tr. 48-49.
57- Từ điển Tiếng Việt (1999-2000): Nguyễn Văn Đạm, Nxb Văn hoá thông
tin, Hà Nội, tr.823.
58- Từ điển Tiếng Việt (2001): Trung tâm từ điển học , Nxb Đà Nẵng, tr.711;
tr.921; tr.973.
59- Tơ-ca-rev (1994): Các hình thức tơn giáo sơ khai và sự phát triển của
chúng, Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội,tr.312-313.
60- Đặng Nghiêm Vạn (1996): Về tơn giáo tín ngưỡng ở Việt Nam hiện nay,

Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội, tr .315-316; tr. 317.
61- Đặng Nghiêm Vạn (1998): Những vấn đề lý luận và thực tiễn tôn giáo ở
Việt Nam, (sách tham khảo), Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội.
62- Đặng Nghiêm Vạn (1998): Bản chất và biểu hiện tôn giáo “. Triết
học(1), Hà Nội, tr.17-20.
63- Tân Việt (2001): Một trăm điều bàn về phong tục Việt Nam, Nxb Văn
hố dân tộc, Hà Nội.
64- Nguyễn Hữu Vui (1993): “Tơn giáo và đạo đức nhìn từ mặt triết học”,
Triết học ( 4), tr. 43-47.
65- Nguyễn Hữu Vui (1990): Chủ nghĩa vô thần khoa học. Tủ sách trường
Đại học Tổng hợp, Hà Nội
66- Nguyễn Hữu Vui (1991): “Vai trị của tơn giáo cần được nhìn từ góc độ
triết học và xã hội học”. Tạp chí khoa học, ĐH Tổng hợp ( 6),
Hà Nội, tr. 1- 4.
67- Nguyễn Hữu Vui (1992): “Về vấn đề đánh giá vai trị của tơn giáo”. Triết
học ( 3), Hà Nội, tr. 29-32.


68- Nguyễn Hữu Vui và Trương Hải Cường (2003) : Tập bài giảng tơn
giáo học. Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội, tr.34.
69- Nguyễn Hữu Vui (1995): “Thử cắt nghĩa về hiện tượng tơn giáo và tín
ngưỡng có chiều hướng tăng lên hiện nay”. Tạp chí khoa học, ĐHQG
Hà Nội ( 1), tr. 37-41.
70- Nguyễn Hữu Vui (2001): Đổi mới công tác lý luận về tôn giáo ở nước ta
hiện nay (Đăng trong kỷ yếu hội thảo khoa học kỷ niệm 55 năm cách
mạng Tháng Tám và Quốc khánh 2/9). Nxb Đại học Quốc gia, Hà Nội.
71- Về tôn giáo (1994): tập 1. Viện nghiên cứu tôn giáo, Nxb Khoa học xã
hội, Hà Nội, tr .46, 166.