Vai trò của các hình thức tự quản truyền thống trong sự phát triển bền vững xã hội ở vùng đồng bào dân tộc katu hiện nay

VAI TRỊ CÙA CÀC HÌNH THlTC TV^ QN
TRUN THĨNG TRONG Sy PHÀT TRIÉN BEN VITNG
XÀ HĨI Ị VÙNG DỊNG BÀO DAN TQC KATU HIÉN NAY
Nguyèn Thf My Lpc'

Tgc ngudi Katu hi?n ed khoàng trén 56.000 ngudi, phàn bd chù yéu d vùng nùi
tinh Quàng Nam, noi dugc xem là qué huomg gdc cùa ddng bào vdi hom 41.000 ngudi;
sd con lai cu trù d Thùa Thién Hué: huyén Nam Ddng vdi khoàng 9.000 ngudi va
huy?n A Ludi khoàng 6.000 ngudi'.
Day là mgt tgc ngudi noi bài vdi nhùng sic thài vàn hóa dgc dào: ddc dào ve
khóng gian cu trù (song d dàu ngudn nude) , dgc dào ve vàn hóa tgc ngudi (ve
trang phyc, Im thyc, nghg thuat tao hinh ma Le Pichon dà nhàn dinh: "là nhùng ki§t
tàc cùa ngudi Katu") va ve càc hinh thùc td chùc ty quàn truyén thdng... Trong
khuòn khò bài viét này chùng tòi tàp trung phàn tich vai trd cùa càc hinh thùc ty
quàn truyln thdng ddi vdi sy phàt trién ben vùng xa hgi vùng ddng bào dàn tgc Katu
hign nay.
1. Càc hinh thiì-c ty qn trun thóng
Càc hinh thùc ty quàn truyèn thóng trong xà hgi cùa ngudi Katu là mgt bg
phàn cùa vàn boa xà hgi tgc ngudi bao gịm nhiéu ITnh vyc, nhu quan he già dình,
ddng hg, bd mày ty quàn bàn làng.
Càc té chùc này dya trén phong tyc tàp quàn va tri thùc dàn gian de Idn lai va
phàt huy tàc dyng. Mèi cip dò cùa tè chùc ty quàn lù già dinh, ddng hg dèn bàn
làng diu ed nhùng vai trd nhit djnh trong viéc dièu hành va quàn ly càc Ihành vièn
cùa cgng dèng. Va nlu nhu già dình, ddng hg quàn ly càc thànb vièn Iheo hinh thùc
huyll thóng. Ibi bàn làng quàn ly cgng dèng theo hinh thùc ty tri, ty quàn cùa nhùng
ngudi vùa ed quan he huyél thdng vùa là quan he làng gièng càn cu.
* ThS, Truòng Dai hoc Khoa hoc Hué
1. Truòng Dai hoc Nòng làm - Dai hoc Hué (2008). U. 53; Nguyen Vàn Manh (Cb), (2001),
Ludi tue cùa ngudi Tu Ói, Ca tu, Bru - Vàn Kiiu à Qudng Tri - Thira Thién Hué, tr.33.
2. Tàc già Nguyen Hùu Thóng (Cb), (2004), Katu ké song dàu nggn nude, Nxb. Thuàn Hóa.
3. Le Pichon (2011), Nhùng kè san màu, Nxb. Thè gidi mai. ir. 39.

366


VAI TRỊ CÙA CÀC HÌNH THL/C TU' QN TRUN THĨNG...

I. /. Cìia dinh
Trong xà hgi ngudi Katu, già dinih dugc ggi là "dung". "Dung" bao gèm nhùng
ngudi gàn bó vdi nhau bang nhùng nnói quan he ddng màu, hdn nhàn va kinh ti.
Trirdc day, ddng bào song chung trongi mot ngịi nhà san dai bang chuc mèi vói hinh
thài già dinh "Icnn chung, àn chung, àahiing". Nhung do lyc lugng san xult phàt triln,
hinh thài già dình "làm chung, àn chumg. à chung" vòn mang dàm net tàn du cùa xà
bòi nguyèn Ihuy, dàn dàn bién dòi. th;ay vào dò là hinh thài già dình "làm chung, à
chung, àn riéng" sang "àchung. làm rièmg, àn riéng" din "àriéng, làm riéng, àn rièng"\
Tu mòi quan he ày, chùng la thày rò t ùng bude sy vd vun cùa mot dai già dình phu
quyèn d cgng ddng dàn tgc thièu so Katu dà tùng lèn lai trong qua khù, nay nhudng
bude cho hinh thài già dình mot vg mot chèng dang ngày càng khing djnh sue
song cùa mình.
Già dinh ngudi Katu là hinh Ihai già dình phu quyln, lai san trong già dinh
dugc thùa ké theo ddng nam. Khi ngudi cha mlt, lai san dugc ehia cho càc con trai.
Trong dd, con trai irudng dugc thùa ké lai san nhilu nhIt nlu chua lly vg va ed
nhiém vy giù gin lai san cho càc em trai cùa mình cho din khi hg trudng Ihành.
Trong già dình, ngudi dàn dng ed quyén quylt djnh tlt cà mgi vige, tu san xult, san
bàn, làm nhà mdi, làm nhà md, dèn dyng vg gà chèng cho con cài. Òng là ngudi
tryc lièp chju iràch nhifm irudc cgng dèng ve mgi hành vi sai trai cùa con em minh.
Ịng cdn ed nhìgm vy trun thy nhùng kinh nghi?m quy bau vi lao ddng san xult,
dòi nhàn xù thè, luat tue dòng hg, làng bàn cho càc Ihành vièn trong già dình...
Con ngudi phu nù, thàn phàn cùa hg ed phin Ihàp kém hom ngudi dàn dng,
màc dù hg phài gành vàc nhiéu cdng vige, tu chàm sde chèng con din phàt nuomg
làm ray. Tuy nhién, khdng phài vi thi ma ngudi phu nù bj coi thuòmg, bj phàn bi^t
dói xù nghiél ngà. Trun thdng dồn kit Ihuomg ngudi, dao nghìa vg chèng - con

cài, nhu càu hinh dj ve mgt eudc song yèn vui hanh phùc cùa ngudi Katu dà phIn
nào làm cho mdi quan he nam nù ed phIn bình ding han.
Cd thè ndi, già dình cùa ngudi Katu ed vai trd quan Irgng trong vi^c djnh hinh
nhàn càch cùa con ngudi tu khi sinh ra cho din lue trudng Ihành. Ngay lù khi
nhùng dùa tré d i lièng khdc chào ddi, càc dng bó dà làng cho chùng nhùng vàt
dung mang tinh chat gidi tinh (nèu sinh con trai làng mot cài nd, nlu sinh con gài
làng indi cài gùi). Theo thdi gian, dùa tré dà tilp thu va tich luy dugc nhùng kiln
thùc co bàn ve eudc sdng, ve thè gidi xung quanh. Cùng vdi sy phàt triln vi tri va
lire, chùng dàn Ihành Ihao nhùng cdng \ iéc già dinh theo mot Irinh ly nhll djnh: là
con gài. tal phài bièt may va, nàu nuóng. bài lugm, Iria hai...; là con trai, ili phài
Nguyèn Vàn Manh (Cb)), (200l).Tài lièu dà dan, tr.49.

367


VlfT NAM HQC - KY YÉU HOI THÀO QUÓC TÉ LÀN THlT TU'
bill phàt rly, chgc lo de tria hat, san bàn, làm nhà... Vi vày din tuoi trudng thàib.
chùng da ed thè boa nhàp vào nhjp di?u lao dgng cùa già dinh va cgng dèng mot Ccch
de dàng.
Nhu v$y, già dinh là mòi trudng dIu tièn, giào dyc cho gidi tré vi y thùc ao
dgng, vi càch thùc va kinh nghi?m san xult, vi nhùng già tri vàn boa truyèn thing
cùa làng bàn, ddng hg, vi luat tyc va càc phong tyc tàp quàn, tdn giào, tin ngudng..
Già dinh là ti bào ca bàn d u Ihành nèn làng bàn va là mlt xich dIu tién tham ^ia
vào qua trình qn ly bàn làng.
1.2. Dịng hp
Trong xà hgi co truyèn cùa ngudi Katu tèn lai mgt hinh thùc ddng hg dya tén
quan he huylt thóng vi phia dịng cha (tilng dèng bào ggi là Mu, Ya, Cabu). Mèi
ddng hg dIu ed mot tén ggi riéng va càc tén ggi gin vdi vige kiéng cu mot loai ding
thyc v$t nhIt djnh. Ngudi dùng dIu ddng hg ggi là xult Mu, xult Yà, xuàt Cabr...
Dd là nhùng ngudi dàn òng Idn tuoi am hièu càc phong tyc tàp quàn, càc quy diih,

càch thùc cùng ma cùa ddng hg, thudng bill làm thày cùng. Thém vào dd, trumg
hg phài là ngudi bill tè chùc, ed kinh nghi?m trong lao dgng, ed pham chat tnng
thyc, yéu thuong va quan tàm dèn tlt cà càc thành vièn trong hg, dugc mgi ngrdi
trong ddng hg kinh ni, phyc tùng. Trudng hg ed nhigm vy duy tri càc sinh toat
trong ddng hg, nhu dàm duong vige thd cùng tè tién, ed y kiln quylt djnh din \i?c
cuòi vg gà chèng cho càc thành vién trong ddng hg. Khi trong hg ed ngudi ciét,
chù hg phài tri?u tàp càc già dình di Io tang ma; dng cdn tham già giài quyét nhimg
vln di lién quan din vige thùa ké tài san, làm nhà mdi'... Dàc bigi, khi trong he ed
già dình nào g$p khd khan, trudng hg phài là ngudi dùng ra vàn dgng càc già dnh
khàc quan tàm giùp dd... Trong ITnh vyc dèi ngo?ii, trudng hg là ngudi thay mài ;ho
cà hg giài quylt càc mèi bit hoà giùa càc hg trong va ngoài làng. Trudng hg cdi là
ngudi chju tràch nhi?m giài quylt càc màu thuàn, xich mich, dàn xép Iranh ciàp
giùa càc già dinh, xù ly càc vy vi pham quy ude cùa ddng hg, cùa bàn làng. Npài
ra, trudng hg cdn ed nhigm vy phó biln nhùng kinh nghi^m vi lao ddng san xiàt,
vi cugc song cho chù già dinh di mgi ngudi truyln lai cho con chàu mình. Trmg
trudng hgp nlu ed mgt thành vién trong hg vi pham quy udc cùa ddng hg, dng |hài
vùa là "Quan toà" vùa là "Chành àn" phàn xél va djnh ra mùc hinh phat Ihich igp
dói vdi ngudi pham Idi. Tuy nhién, khi giài quylt bit cu mgt viéc gì, trudng hg
khdng bao gid ed nhùng quylt djnh dgc dồn ma ludn trao dói vdi càc bàc cao lièn
trong hg. Cd thè ndi, trudng hg là ngudi quàn xuyln ili cà càc cdng viéc va Oiàn
ly ili cà càc thành vièn trong hg, nhung nlu nhu dng khdng hoàn thành nhiém vu.
1. Nguyèn Hùu Thóng (Cb), (2004), Tài liéu dà dan, tr. 57.
368


VAI TRỊ CÙA CÀC HiNH THL/C TL/ QN TRUN THĨNG...

mài uy tin, càc thành vién trong hg co quyén bài mièn chùc vy cùa òng va bau ngudi
khàc lèn thay.
Nhu thè, dòng hg cùa ngudi Katu là mgt thièt che xà bịi bao gịm nhilu già

dinh (là già dình l(5m bay già dình nhd) quan he vdi nhau thdng qua vai trd cùa
ngudi trudng ho. Rò ràng, dòng hg cùa toc ngudi Katu thyc sy là mgt mlt xich Ihù
hai khdng thè thièu, sau già dinh, tham già vào quy trình qn ly cdng dèng.
1.3. Tó eh ire tu qn bàn làng
Bàn làng Irudc bèi là khdng gian sinh tdn cùa mot cdng ddng dàn cu ma ranh
gidi cùa nd dugc phàn djnh va dugc cdng ddng làng bàn khàc cdng nhàn. Ranh gidi
cùa bàn làng chù yéu gdm:
- Dal dai de cu trù
- Dal dai canh tàc bao gòm rng va nuomg ray
- Nhùng khồnh rùng càm, rùng Ihiéng, rùng ma
- Nhùng khoành rùng ranh gidi giùa càc làng
- Nhùng khoành rùng san bàn, bài lugm, chàn nudi
- Nhùng khe sudi chày qua dja phàn làng
Dèi vdi ngudi Katu, bàn làng (vii, vel) là don vi cao nhll cùa cdng dèng xà h^i,
dugc chi phdi bdi quan hg làng gièng va quan he ddng tgc.
Do tinh chat cùa nln kinh té nuomg rly quy dinh, cung nhu chiù sy tàc d^ng
cùa nhiéu nhàn td Ijch su - dja ly nèn quy md va sy gàn két cùa càc ddng hg trong
mgt làng khdng dn djnh, ma ed khi làng khi giàm. Nhung nhin chung, trong mgt
làng thudng ed ba dèn bdn ddng hg chung sdng. Vi tri xày dyng làng thudng d c^nh
nhùng con sdng, con sudi, dàm bào dị thồng mài, thn Igi cho vige sinh ho^t cùa
dàn cu làng.
Tèn cùa mdi bàn làng thudng là tèn càc dja danh (tén khe, suoi, thàe, rùng,
cày, gd ddi...), boàc tèn cùa ngudi tìm ra vùng dàt cu trù dàu tièn. Vi nhu làng
Axom xuàt phàt tu cày Axom, làng Kàn Sàm xuàt phàt lù cày Kàn Sàm... Tén ggi
cùa làng dn djnh theo thdi gian, gàn sàu vào làm thùc dàn làng. Ddng bào quan niém
mèi làng déu ed Yàng riéng, con ma riéng, nèu thay ddi tén làng, dàng sièu nhién sé
tràch phat va khdng phù hg cho dàn làng. Chinh vi thè ma sau này dù di chuyèn lù
vùng này sang vùng khàc, ddng bào vàn giù nguyèn lèn ggi ban dàu cùa làng.
Bàn làng cùa ddng bào dugc duy tri theo mot thièt che xà bòi co truyèn ben
chat. Dièu hành don vj tu quàn là mot bg mày vàn hành theo luàt lue cùa cgng dòng

gòm nhùng nhàn vài chù yéu sau:
369


VI$T NAM HQC - KY YÉU HQI THÀO QUÓC TÉ LÀN THlT TlT

- Hgi dèng già làng: day là tè chùc bao gèm nhùng ngudi chù già dinh, trudng
càc ddng hg (Mu, Yà, Cabu). Hgi dèng già làng là tó chùc tàp hgp cùa nhùng ngudi
cao tuoi trong làng va ed ùàch nhi?m tu vln, giùp dd càc cdng vige cho chù làng. Chù
làng trudc khi quylt djnh mgt vige quan trong nào dd, phài xin y kién cùa Hgi ddng
già làng. Hgi dèng già làng ed quyèn bau cu va bài mien chù làng.
- Chù làng, hay con ggi là Già làng (tilng dèng bào ggi là Aryay Vii, Cha Xai Vel):
là ngudi nhilu tuoi trong làng, am hilu phong tyc tàp quàn, tdn giào, tin nguòmg, co
tài ngoai giao, ùng biln va san xult giịi. Ịng chiù tràch nhiém quàn ly, dièu hành, sàp
xlp tlt cà càc còng vi?c cùa làng. Òng là ngudi dai dign Idi cao, trong nom, canh giù
dlt dai bàn làng, phàn bó khu vyc dlt rùng cho tùng dịng hg, tùng già dình; quy djnh
khu vyc va thdi dilm chàn thà già sue; quy djnh càc khồnh rìmg d m , rùng Ihiéng,
rùng ma cùa làng... Òng cùng là ngudi dùng ra giài quyét nhùng màu thuan, tranh
chip xày ra trong làng. Vdi ùàch nhi?m va vai ùd cùa minh, dng ludn dugc dàn làng
ùgng vgng va kinh ni. Dàn làng coi dng nhu ngudi dugc thin linh giao cho nhiém vy
dùng ra cai quàn hg. Mgi boat ddng cùa dng dIu dugc dàt dudi sy giàm sài cùa thIn
linh va toàn thè dàn làng. Trong trudng hgp òng khdng làm ùdn ùàch nhi?m, ben phàn
cùa minh, Hgi dèng già làng sé càch chùc dng va blu ngudi khàc lén thay.
Giùp vige cho chù làng ed càc nhàn v|it sau:
+ Chù dlt (Xult Cute - d nhièu làng chù dlt dèng thdi cùng là chù làng): là
ngudi ed cdng tìm ra vùng dlt mdi cho làng, òng là trudng hg khai canh cùa làng.
Òng ed vj tri cao ùong xa hgi va ed tilng ndi quan trgng trong Hgi dèng già làng.
+ Thù ITnh quan sy (Tkoh Tacop Vél): là ngudi muu tri, dùng càm, dugc chgn
trong càc dàn binh thign chiln cùa làng. Òng tryc tilp chi huy càc dàn binh trong
chièn tran. Lue hoà binh, dng ed nhigm vy cùng càc dàn binh tham già vào vige bào

ve trai ty tri an, hay sua sang, làm mdi bang rào làng.
+ Thiy cùng, Ihly mo (Knoi Teemoh Yang): là ngudi giùp cho chù làng tó
chùc càc cdng vi?c cùng ti. Ịng nhu dugc thIn linh nhàp vào di lo ddi song tàm
linh cùa dàn làng. Ngoài ra dng cdn bill càch bdi toàn de khàm bénh, chùa bénh.
Hcm Ibi, dng cdn bill dùng càc bài Ihuóc dàn gian co truyèn di chùa lành càc bénh
thdng thudng. Vi vày, thIy cùng vùa là ngudi phu tràch cùng ti trong il nghi, vùa là
ngudi chùa b?nh^cho dàn làng, nèn dng rit dugc dàn làng quy ùgng, vj né va ed phàn
sg bài.
Nhin chung, bd mày ly quàn co truyèn cùa ngudi Katu dà gdp phàn khdng nhd
dàm bào sy ón djnh va càn bing cugc song cùa càc thành vièn trong làng. Trong d.6,
vai trd quan trgng nhll là Chù làng, Hgi dèng già làng va thièt che ty ùj dya trén
phong lue tàp quàn va càc djnh che luàt tue cùa cdng ddng.
370


VAI TRÒ CÙA CÀC HlNH T H Q C TU' QN TRUN THĨNG...

2. Vai trị cùa càc hinh thùc tu quàn truyèn thóng trong vifc quàn ly xà hgi
hién nay
0 vùng dòng bào Katu hién nay dang lòn lai song song hai binh thùc quàn ly
xà nói: tu quàn va tó chùc hành chinh. Tu qn bao gèm già dình, dòng hg, tè chùc
bar làng nhu dà phàn tich d trén; cdn tè chùc hành chinh, bao gèm don vj quàn ly
càr xà, vdi Uy ban nhàn dàn (UBND) va càc ban chuyèn mdn, nhu Ban Dja chinh,
Ban Vàn hoà Thdng tin, Ban Thuong binh - Xà bòi, Ban K I tồn ngàn sàch, Ban
Dal sd - Già dình va Tré em, Ban Ndng làm - Thù y,... Song song vdi he thóng tó
chùc hành chinh. cdn ed càc tó chùc chinh Irj - xà bòi khàc, nhu Dàng uy, Hgi dèng
nbén dàn, Uy ban mài tran Tó qc, Dồn Ihanh nièn va càc doàn thè quin chùng nhu
Hgi Lién hièp phu nù, Hgi Cyu chièn binh, Hgp tàc xà,...
Ve tó chùc thịn bàn d ngudi Katu, thyc chll là tó chùc bàn làng trudc day.
Thịn khdng phài là don vj hành chinh, khóng phài là cip chinh quyln ma là mot

dar. vj irung gian trong quan he giùa Nhà nude vdi nhàn dàn, giùp UBND quàn ly
tòt càc mài cùa ddi song xà bòi, chiù sy quàn ly va lành dao cùa Dàng bd, chi bd
Dàng tryc ihudc va cùa chinh quyèn càp xà.
Mèi thdn bàn ed mot chi bg Dàng di lành dao cdng tàc chinh trj - tu tudng va
ho£ch djnh chù truomg, chinh sàch phàt triln kinh ti xà hgi cùa dja phuang. Vl co
clu tè chùc, mèi thdn ed trudng thdn va phd thdn do nhàn dàn trong thdn blu ra,
duce UBND xà phé duyél.
Ben e^nh dd, trong càc thòn bàn con tèn lai dàm net càc tè chùc ty quàn, vdi
Hg dèng già làng. Già làng (Chù làng)... nhu là mgt tlt ylu cùa Ijch su, bdi vi khi
ddrg bào song trong dièu kién ly nhién vùng rìmg nùi khic nghigt, ddi song kinh te
thàp kém, sy giao luu budn bàn va quan he vùng mièn cdn han chi, kinh ti bang
hóa chua xàm nhàp mgt càch sàu dàm din ddi song cùa ngudi dàn, thi ylu tó cgng
dorg ly tri, quyèn lyc cùa già làng, bòi dèng già làng, cdn chi phèi sàu sic din ddi
song cùa cdng dèng dàn tgc Katu. Hon nùa, ngudi dàn nghìn ddi nay vón thich nghi
vói phong tue tàp quàn, luàt lue, tri thùc dja phucmg va dudng nhu phàp luàt cùa
nhà nude cdn rIt xa la vdi hg, vi vày hg khdng thè mgt sdm mgt chilu doan luyèt
vói nhùng hinh thùc ty quàn, chi tài luàt tue truyln thóng de song theo phàp luàt.
Thém vào dd, phàp luàt chi quy udc nhùng vàn de co bàn nhll trong cugc song, cdn
nhùng tinh hudng cu thè nhu càch thùc bào quàn rùng ma, rùng Ihiéng, giù gin
ngidn nude, quy udc thdi gian, hinh thùc dèi ray, quy djnh trong tang ma, trong
hòr nhàn, trong xày dyng nhà cùa... lai thudc vl thilt chi tu quàn, tri thùc bàn dja,
phcng tue tàp quàn, luàt tue cùa cgng dòng dàn cu noi day. Hom nùa, càc hinh thùc
tir cuàn còng dòng, nhu già làng, hgi dèng già làng, tè chùc dịng hg, già dình va di
licr vdi nị là càc hinh thùc che tài cùa luàt tue, phong tue tàp quàn,... là mot phàn
371


Vlf T NAM HQC - KY YÉU HQI THÀO QUÓC TÉ LÀN THÙ TU'

rat quan trgng cùa di san vàn bịa trun thóng. Cho nèn, vi^c bào tdn càc hinh thùc

ty quàn cgng dèng vùa gdp phIn he trg cho phàp luàt, nhu là nhùng vàn bàn duà
luàt, di quàn ly cgng dèng, vùa giù gin càc già tri vàn hda truyèn thóng cho cgng
dèng Katu. Vi vày, giù gin hinh thùc ty quàn trong còng dèng dàn tgc Katu, bea
canh tè chùc hành chinh cùa nhà nude, là mgt vi?c làm tlt ylu, gdp phàn thùc dly
xà hgi phàt triln ben vùng.
3. Thyc trang vai trị ciìa càc hinh thirc tu quàn truyèn thóng trong vifc
quàn ly xà hgi hif n nay
Trong nhùng nàm gin day tèn lai mgt thyc ti là d vùng dèng bào Katu lo
chùc ty quàn dang din hi suy thoài, ed noi chi cdn trén danh nghTa. Thù linh quàa
sy, chù dlt khdng cdn tèn lai, ngay din cà Già làng (Chù làng) cùa mgt sd bàn làng
cùng khdng cdn, nhll là nhìrng bàn làng di dàn tu càc noi khàc din, mai dugc tao
làp trong nhùng nàm gin day, nhu nhièu bàn ngudi Katu d Nam Ddng tinh Thùa
Thién Hul, Già làng chi cdn giù vai trd nhu mot thIy cùng hoàc chi là ngudi am
hièu phong tyc tàp quàn. Òng khdng cdn là ngudi dugc nhàn dàn bdi y kiln khi làm
ray, dng cùng khdng dùng ra giài quylt càc vy tranh chip vl dlt dai, nguèn Igi dgng
thyc vàt cùa bàn làng; khi san dugc thù òng cùng khdng dugc ngudi dàn trong bàn
nhudng cho nhùng milng ngon, khi cudi hdi òng cùng khdng dugc càc ed dàu, chù
ri din xin phép. Hgi dèng già làng cùng khdng cdn tèn lai hinh thùc nhu trudc day.
Bay gid Hgi dèng già làng thyc chit là càc chù hg, ngudi dùng dIu càc ndc nhà
frong càc bàn làng. Hg dugc tri?u t§p dèn hgp de giài quylt càc cdng vige lién quan
din chù truang cùa càc tè chùc hành chinh dja phuang; cùng ed nhùng trudng hgp
Hgi dèng già làng (nhùng ngudi già trong làng) cùng kit hgp vdi td chùc hành
chinh dja phuang (trudng bàn, dgi trudng, UBND xa va càc tè chùc chinh trj, xà
hgi khàc) cùng giài quylt càc cdng vige lién quan din bàn làng. Vai trd cùa Già
làng va nhùng nguèi già trong làng thyc chIt chi giài quylt càc vàn de lièn quan
din cùng ti, le nghi tdn giào va càc vln di khàc trong phong tyc tàp quàn, con
nhùng vln di lién quan din kinh ti, xà hgi cùa cgng dèng dàn tgc Katu lai do tò
chùc hành chinh giài quylt, nhu vln di giao dlt, giao rùng, chuyln dòi cày tròng,
vài nuòi, dyng nhà chung cgng dèng, xóa nhà tam, vay vón de san xuàt... Tuomg ly,
Chù làng vdi tu càch là chù dlt, trudng ddng hg din khai thién làp dja vùng dal,

dà mlt din vai trd quylt dinh viéc quàn ly dlt dai, sdng sudi, rùng nùi,... ké cà
viéc cùng vdi Già làng dilu hành mgi cdng viéc cùa làng lù chgn noi dyng làng
mdi, xày dyng nhà cgng dèng din tè chùc san xult, san bàn làp thè, td chùc càc le
hgi hay nghi le cùng ti, giài quylt màu thuan, xél xù luàt lue... Càc còng viéc dò
dugc giao cho mot ngudi ed quyln lue mdi vdi lén ggi "hành chinh" là "Trudng thdn"
hay "Thdn trudng".
372


VAI TRỊ CÙA CÀC HÌNH THÙC TU' QN TRUN THĨNG.

4. NhiìTig giài phàp bào tịn va p)hàt huy càc hinh thirc tu quàn truyèn thóng
trong viéc phàt trién xà hói ben vùn^ hién nay
Cùng nhu nhièu tgc ngudi thièu sd khàc d nude la, vai trd cùa càc bình thùc
tu quàn trong viéc quàn ly xà hói hiièn nay d vùng dèng bào Katu là dièu d n
thièt mang lai nhiéu già trj tich circ trong viéc phàt trién ben vùng xà bòi. Tuy
nhién. do nhièu nguyèn nhàn khàc nihau, nhu tàc ddng cùa bd mày hành chinh,
qua Irinh xàm nhàp cùa kinh té thj trudng, lèi song cà nhàn ngày càng lln ài
quan he cdng ddng, thi nhu là mot tàit yéu, tó chùc ty quàn, luàt tue, tri thùc bàn
dja, phong tue tàp quàn... ngày càng bj mai mot. Vi vày, theo chùng tòi, d n co
nhùng giài phàp hùu hiéu va tich cuc nhàm bào tèn bình thùc ly quàn còng dèng,
bao gòm Già làng, Hgi dòng già làng, dòng hg, luàt tue, phong lue tàp quàn, ben
canh tó chùc hành chinh, nhàm két hgp co hièu qua hai bình thùc qn ly này,
góp phàn vào viéc phàt trién ben viìng xà hgi d dàn tgc Ihilu so Katu. Nhùng
giài phàp dd là:
- Duy tri sy tdn lai cùa Già làng va Hgi dèng già làng ma trong dd Già làng
]3hài dugc ligi dòng già làng va tồn dàn de cu hồc bài mièn. Ịng phài là ngudi
am hiéu phong tue làp quàn, ed uy tin vdi dàn làng, dugc mgi ngudi né trgng.
- Già làng va Hgi ddng già làng phài soan Ihào nhimg quy udc boat ddng cùa
minh. Nhùng quy udc dd phài dugc sy bàn bac thóng nhll cùa cà cgng dèng dàn cu

^à cùa cà càc tó chùc chinh trj, xa hói trèn dja bàn, nhu Già làng va Hgi dèng già
!àng quy djnh càch thùc td chùc le hgi, tang ma, cudi xin, quy djnh càch thùc làm
nhà, quy djnh bình thùc chàn nudi già sue, già d m , quy djnh hinh thùc san bit, dành cà,
bài lugm...
- Già làng va Hgi ddng già làng cùng kit hgp vdi càc té chùc hành chinh
dja phuang de giài quyét càc cdng viéc lién quan din chù truang, chinh sàch va
phàp luàt cùa Dàng va Nhà nude. Vi vày, tó chùc ty quàn nhu là mgt bd phàn
gin bd màt thièt, ho trg cho td chùc hành chinh de quàn ly xà bòi dya trén co sd
phàp luàt nhà nude va luàt liic cùa dja phuang; luàt lue d day khdng di ngugc lai
/di phàp luàt ma phù hgp va ho trg cho phàp luàt di vào ddi sdng cùa ngudi dàn.
.Mgugc lai, td chùc hành chinh khi trièn khai càc chù truang, chinh sàch cùa
Dàng va Chinh phù dèn ddng bào dàn toc thièu so, d n co sy bàn bac thóng nhll
vdi Già làng, Hgi ddng già làng. (Thyc ti trong nhùng nàm gin day nhùng chù
truang. chinh sàch nào két hgp vdi Già làng, Hgi dèng già làng Ibi chù truang,
chinh sàch dò se di vào long dàn va e j hiéu qua làu dai). Co thè cu ibi hóa vai
trò cùa tò chùc ly quàn va tò chùc hàr h chinh trong vice quàn ly xà bòi bàn làng
ngiròi Katu nhu sau:
373


VIÉT NAM HQC - KY YÉU H Q I THÀO QC TÉ LÀN THlT TU^

Giài qut càc •
vàn de
lién quan dèn
hón nhàn
Giài quyet
vàn de
lién quan
dén tang ma

Tị chùc
hành chinh

Tó chùc
Ty qn

l

i

Chinh
qun
va càc
tị chùc
chinh trj,
xS hói

HDGL

i

Tó chùc le bịi ••

Già làng
(Chù làng)

Hoà giài càc vu
xich mich
tranh chàp

lién quan
^
dén phong tue
làp quàn

->

Giài qut ho khan

-•

Chinh sàch xà hói

-*

Yté

-*" Giào due
Vàn de khàc

Giài quyét càc vàn de
KT-XH cùa bàn làng

l

Vàn de khàc

l

T

Giao dàt
giao rùng

Chun dèi
cày trèng
vàt ni

T
Xày dyng
CS h? ting

T
Xày dyng
nhà chung

T
Vay vón

ì
Sinh de
ke hoach

- Cln phài soan thào nhùng quy ude luàt tyc cùa cdng ddng sao cho luàt tue dò
nhu là mot vàn bàn ùudi luàt phyc vu cho vige quàn ly xà hgi vùng dèng bào dàn
tgc Ihilu so ed bifu qua hom d i ngudi dàn thyc hién theo phàp luàt cùa Nhà nude,
nhung khdng bd quén phong tue làp quàn, luàt lue cùa mình. N I U dua phàp luàt vi
cdng dèng dàn cu nhung khdng kit hgp vdi luàt lyc, phong lue tàp quàn, sé gay ra
mot sy hing bui trong qua trình tilp nhàn phàp luàt va dièu dd sé din dèn mot sy
"nhièu loan" trong Idi song ma nhu Alvin TofTler dà tùng cành bào: Mot nln vàn

hda bj d i dui vl qua khù Ibi sé tao nèn cu sde vàn hda .

1. Alvin TofTer (2002), Cu sèc tuang lai, Nxb. Thanh nién, tr. 18.
374


VAI TRỊ CÙA CÀC HÌNH THÙC TU' QN TRUN THĨNG...

- Tàng cirdng h(m nùa mòi quan he còng dèng tinh làng nghTa xóm, quan he
dịng toc va càc boat dịng vàn hóa cịnig dịng, nhu càc hinh thùc il bịi cùng tè thIn
linh, càc le nghi, tang ma. hón nhàn.. . di thóng qua dị vai trị cùa Già làng, ligi
dòng già làng. luàt lue, phong tue tàp qmàn dugc bào tèn va phàt huy.
Tom lai, vice quàn ly xà hói vùng dịng bào dàn toc Katu ln tèn lai hai bình
thùc: tu quàn va quàn ly hành chinh. Hai bình thùc qn ly xà bịi này khóng loai
trù nhau ma ln bó sung cho nhau. tao nèn linh ón djnh trong viéc dilu hành va
thyc thi càc còng viéc cùa cịng dịng. Dị là nhàn tó co vai trị dàc bièt quan trgng
thùc day su phàt trièn ben vùng xà hói càc dàn toc Ihilu so nude la nói chung va d
vùng ddng bào dàn toc Katu nói riéng. Trong xu thè bịi nhàp va tồn clu hóa, vdi
tu càch là mot quòc già dang phàt tnèn, chùng la phài giài quylt mgt vàn de khdng
he don giàn, dd là mdi quan he giùa bào tèn va phàt triln, giùa tàng trudng kinh il
vdi phàt triln bln vùng xà bịi, ma viéc kit hgp hai bình thùc qn ly xà bòi (ly
quàn va hành chinh) d vùng dèng bào càc dàn toc thièu so là gdp phIn tich cyc nhIt
giài quyét vàn de dd.
Tài lif u tham khàc
1. Alvin Toffler ( 1996), Dgt song thù 3, Nguyèn Lgc djch, Nxb Khoa hgc xà hgi, Ha Ngi.
2. Alvin Toffler (2002), CM 5ó'c/i/07jg/a/, Nxb. Thanh nién. Ha Ngi.
3. Ta Due (2002), Tim hiéu vàn hóa Katu, Nxb. Thuàn Hóa, Hul.
4. Nguyen Vàn Manh (Cb) (2001), Lt tue éa ngi Tàói, Catu, Bru-Vàn Kiiu à Quàng
Tri - Thira Thién Hué, Nxb Thuàn Hoà, Hul.
5. Le Pichon (2011), Nhùng ké san màu, Nxb. Thè gidi mdi.

6. Nguyèn Hùu Thóng (Cb) (2004), Katu ké sèng dàu nggn nude, Nxb. Thuàrt.Hóa, Hul.
7. Trudng Dai hgc Nòng làm - Dai hoc Hul (2008), Xày dung nhà cdng ddng truyin
thdng ed su tham già cùa nguài dàn à vùng nùi mièn Trung Viét Nam, Nxb. Chinh tri
quòc già. Ha Nói.

375