Lịch sử văn hóa việt nam

L ỊC H SỬ V Ă N H O Á V IỆ T N A M

Chủ trì đề tài: GS. Trần Quốc Vượng

ĐAI H Ọ C Q U Ỏ C G i a

í'

ma

T R U N G T Â M T H Ò N G TIN THU ■

Các tác giả:
GS.TS. Phạm Đức Dương
PGS.TS. Nguyễn Thừa Hỷ
PGS.TS. Ngố Đức Thịnh
PGS.TSKH. Nguyễn Hải Kê
TS. Lâm Mỹ Dung
ThS. Trần Thuý Anh
Và các cộng sự

2

~

ỡ

r 7

Ỵ

c

ỹ

f ~

'


“C o n n g ư ờ i c h ỉ t h ư c s ư là n g ư ờ i b ở i n g u ồ n g ố c v ă n hoá
b ở i vì s ự k h á c b i ệ t g i ữ a l o à i n g ư ờ i và l o à i v â t là ở c h ỗ

COI

n g ư ờ i c ó m ộ t n ề n v ă n h o á . Vì v ậ y , h ọ là n g ư ờ i d o t h u ộ c
m ô t c ô n g đ ồ n g v ă n h o a . ị L u c Ferry)

3

Vi


M ỤC LỤC

CHƯƠNG 1: KHÁI NIỆM CHUNG............................................................. K
I. Khái niệm văn hố ...................................................

1

C

1.1. Khái niệm văn hố ở phương Đơng và phương Tây.........................

10

1.1.1. Phương Đông.................................................................

ỊQ

1.1.2. Phương Tây................................................

10

1.2. Định nghĩa văn hoá ...................................................

12

1.3. Trường phái và các học thuyết văn hoá học.............................................16
II. Đặc điểm, chức năng của văn h oá....................................................

31

II. 1. Đặc điểm - tính đặc thù và tính phổ biến của văn hoá ..........................31
Ỉ Ỉ .2 .

Đặc trưng của văn hoá - mối quan hệ..............................................

33

11.3. Đặc trưng của văn hoá với tư cách một khách thể

nghiên cứu toàn vẹn................................................................

34

11.4. Chức năng của văn hoá ...................................................

36

III. Cấu trúc văn h o á .....................................................................

41

III.1. Cấu trúc văn hoá ............................................................

41

III.2. Biểu tượng và khả năng biểu trưng hoá của con người......................... 44
IV. Văn hoá học...................................................................................

48

IV. 1. Đối tượng của văn hoá học ..................................................

4

IV.2. Phương pháp tiếp cận.............................................................

50

V.

g

Quan điểm của Đảng Cộng sản Việt Nam về vãn hoá

(từ Đề cương năm 1943 đến Nghị quyết Trung Ương 5),

tư tưởng văn hố Hồ Chí Minh.................................................................... 5 4
v .l. Quan điểm của Đảng Cộng sản Việt Nam..................................
V.2. Tư tưởng văn hố Hồ Chí Minh..................................................

54

70


CHƯƠNG 2: VĂN HỐ VIỆT NAM TRONG BƠÌ CẢNH

ĐỒNG NAM Á VÀ CHÂU Á ..................................................................... 73

L Châu Á là gì?.....................................................................

73

n . Đơng Nam Á là g ì? ...........................................................................

77

III. Việt Nam là gì?................................................................................

83

III. 1. Mơi trường tự nhiên Việt Nam ...............................................

83

III.2. Đặc trưng về đời sống văn hoá ......................................

87

IV. Vị thế địa- văn hoá của Việt Nam trong bối cảnh
Châu Á và Đơng Nam Á...................................................................

CHƯƠNG 3: DIẺN tr ình

văn

HỐ v iệt

nam

92

................................. 103

I. Tảng nền văn hoá bản địa (Những yếutố nội sinh).............................. 109

1.1. Những thành tựu văn hố của các nhómcư dân thời Tiền sử.................109
1-1.1- Đặc điểm của môi trường tự nhiên - hệ sinh thái và
đặc trưng văn hoá thời đại đá cũ............................................................

109

1.1.1.1. Môi trường...............................................................................

109

1.1.1.2. Con người...............................................................................

110

I.L1.3. Đặc trưng văn hố ......................................................................

110

1.1.2. Đặc điểm của mơi trường tự nhiên - hệ sinh thái và
đặc trưng văn hoá thời đại đá mới...........................................................

115

1.1.2.1. Mơi trường.................................................................................

115

1.1.2.2. Con người..................................................................................

117

1.1.2.3.

117

Đặc

trưng văn hố ......................................................................

1.2. Những thành tựu văn hố của các nhóm cư dânthời Sơ sử................... 123
1.2.1. Từ văn hố Tiền Đơng Sơn đến văn hố ĐơngSơn...........................124
1.2.2. Vãn hố Sa Huỳnh..............................................................................1 3 6
1.2.3. Văn hố Đồng Nai..............................................................................1 4 4
II. Thiên niên kỷ I đầu công nguyên........................................................ 150
II. 1. Văn hoá ở Châu thổ Bắc Bộ ihời Bắc thuộc........................................150


IL2. Văn hố Chãmpa.................................................................................... 1 7 3

II.3. Văn hố Ĩc Eo....................................................................................... 186

III. Văn hoá Đại Việt - Đại N am ............................................................... 194
III. 1. Thế kỷ X-XIV: Văn hoá Đại Việt hình thành

và phát triển: phục hưng, tích hợp và cân bằng vãn hoá ..............................194
111.2. Thê kỷ XV: Văn hoá Đại Việt đi vào quỹ đạo văn hố Đơng Á,

Nho giáo - chính sách văn hố đơn ngun quan phương của nhà Lê.......... 195

111.3. Thế kỷ XVI-XVII-XVIII: Giai đoạn muộn của văn hoá Đại Việt........ 196

111.4. Thế kỷ XIX: Giai đoạn văn hố Đại Nam hậu Đại Việt...................... 197

CHƯƠNG 4: KHƠNG GIAN VAN HỐ VIỆT NAM ............................... 198

I. Vùng văn hố Tây Bắc............................................................................ 200

1.1. Đặc điểm tự nhiên và xã hội................................................................... 200
1.2. Đặc điểm vùng văn hoá Tây Bắc..........................................................202
II. Vùng văn hoá Việt Bắc......................................................................206
II. 1. Đặc điểm tự nhiên và xã hội................................................................206
Ĩ Ỉ .2 .

Đạc điểm vùng văn hoá Việt Bắc....................................................... 207

III. Vùng văn hoá châu thổ Bác B ộ.........................................................210
III. 1. Đặc điểm tự nhiên và xã hội............................................................210
111.2. Đặc điểm vùng văn hoá châu thổ Bắc Bộ.......................................... 212
IV. Vùng văn hoá Trung Bộ..................................................................... 218
IV. 1. Đặc điểm tự nhiên và xã hội..............................................................218
IV.2. Đặc điểm vùng văn hoá Trung Bộ......................................................220
V.

Vùng văn hoá Trường Sơn -Tây Nguyên ...................................... 224

V. 1. Đặc điểm tự nhiên và xã hội............................................................... 224
V.2. Đặc điểm vùng văn hoá Trường Sơn -Tây Nguyên .......................... 225
VI. Vùng văn hoá Nam Bộ....................................................................... 230
VI. 1. Đặc điểm tự nhiên và xã hội............................................................ 230
VI.2. Đặc điểm vùng văn hoá Nam Bộ........................................................ 232


CHƯƠNG 5: M Ộ T s ố Đ Ặ C Đ E M v ê đ ờ i s ô n g

VẬT CHẤT VÀ TINH THAN.................................................................. 236
I. Đời sống vật chất -kinh t ế ................................................................... 236
1.1. Đời sống vật chất..................................................................................236
1.1.1. Ản uống............................................................................................ 236
1.1.2. Mặc và trang sức.........................................................................

237

1.1.3. Nhà ở ................................................................................................ 238
1.1.4. Đi lại ................................................................................................ 239
1.1.5. Đặc trưng đời sống vật chất của người Việt......................................239
1.2. Đời sống kinh tế....................................................................................240
1.2.1. Kinh tế nông nghiệp lúa nước........................................................... 240
1.2.2. Chế độ ruộng đất................................................................................ 241
1.2.3. Thủ công nghiệp dân gian và thủ công nghiệp nhà nước....................242
1.2.4. Một số ngành nghề thủ công truyền thống......................................... 243
1.2.5. Buôn bán trong nước.........................................................................245
1.2.6. Ngoại thương..................................................................................... 246
1.2.7. Tiền tệ và đo lường............................................................................ 247
II. Địi sống xã hội - chính tr ị................................................................. 249
II. 1. Đặc điểm chung.................................................................................249
1 1 .2 .

Gia đình.............................................................................................251

11.2.1. Gia đình Việt Nam truyền thống, các quan hệ trong gia đình...........251
1 1 .2 .2 .

Các nghi lễ trong gia đình................................................................. 252

11.2.3. Gia đình và gia tộc.............................................................................253
11.2.4. Gia đình và xã hội..............................................................................254
II.3. Làng xã................................................................................................255
11.3.1. Làng xã Việt Nam trong lịch sử ......................................................255
11.3.2. Tính cố kết cộng đồng tự quản.......................................................... 256
11.3.3. Chế độ ngôi thứ, tôn ti làng xã.......................................................... 258
11.3.4. Làng và nước..................................................................................... 260
11.3.5. Làng xã và đô thị.............................................................................. 261


IL4. Quốc gia................................................................................................262
H.4.1. Quốc gia dân tộc................................................................................ 262
11.4.2. Kết cấu đẳng cấp - xã hội .................................................................263
11.4.3. Thiết chế quân chủ tập quyển Việt Nam........................................... 263
11.4.4. Chế độ quan liêu................................................................................ 265
11.4.5. Binh chế..............................................................................................267
11.4.6. Pháp chế..............................................................................................268
11.4.7. Chế độ phong kiến nhà nước quan liêu Việt Nam.............................270
III. Đời sống tư tưởng tâm linh................................................................. 271
III. 1. Đặc điểm đời sống tâm linh Việt Nam ............................................... 271
III.2. Các tôn giáo ở Việt Nam...................................................................276
III.2.1. Phật giáo............................................................................................ 276
Ỉ U .2 .2 .

Đạo giáo............................................................................................282

111.2.3. Nho giáo............................................................................................ 285
111.2.4. Đạo Giatơ.......................................................................................... 291
IV. Đời sống văn hố nghệ thuật................................................................. 293

IV. 1. Đời sống trí thức...................................................................................293
IV.1.1. Nền giáo dục dân gian truyền thống.................................................293
IV. 1.2. Văn Miếu -Quốc Tử Giám...............................................................294
IV. 1.3. Chế độ khoa cử..................................................................................298
IV. 1.4. Văn tự - các loại hình chữ viết.......................................................... 302
IV. 1.5. Tiến trình văn học.............................................................................. 305
IV. 1.6. Sử học và địa lý ................................................................................. 307
IV.2. Nghệ thuật và khoa học........................................................................308
IV.2.1. Mỹ thuật và mỹ nghệ......................................................................... 308
IV.2.2. Nghệ thuật biểu diễn và văn hoá dân gian......................................... 316
IV.2.3. Y học cổ truyền và khoa học kỹ thuật............................................... 319


BẢN SẤC VĂN HOÁ VIỆT NAM ........................................................... 322
I. Tiếp xúc, giao lưu văn hoá, hiện tượnglịch sử, tự nhiên...................... 322
n . Tiếp xúc, giao lưu, tiếp biến văn hoá ở Việt Nam Diễn trình và nội dung.............................................................................. 324
II. 1. Tiêp xúc, giao lưu văn hoá giữa các vùng, miền các tộc
người ở Việt Nam ......................................................................................324
II.2. Các tiếp xúc văn hoá với bên ngoài..................................................327
11.2.1. Giao lưu và tiếp biến với văn hoá Trung Hoa................................... 327
11.2.2. Giao lưu và tiếp biến với văn hoá Ấn Đ ộ ......................................... 334
11.2. 3. Giao lưu và tiếp biến vớivăn hoá phương Tây............................... 339
III. Truyền thống và bản sắc văn hoá dân tộc .......................................347

9


CHƯƠNG 1: KHÁI NIỆM CHUNG
I. K H Á I N Ệ M V Ă N HỐ

1.1. Khái niệm văn hố ở phương Đông và phương Tây.
1.1.1 .Phương Đông
Ở T ru n g Q u ố c , từ v ă n h o á x u ấ t h iệ n v à o th ờ i k ỳ T â y H á n (từ n ă m 2 0 6
tr.C N đ ế n n ă m 23 sa u C N ). T ro n g p h ầ n T h o á n t r u y ệ n c ủ a Q u ẻ Bí ( K in h
D ịc h ) có c â u Q u a n h ồ n h â n v ă n , d ĩ h o á th à n h th iê n h ạ - đ ư ợ c h iể u là N h â n v ă n
h o á t h à n h và đ ể ch ỉ h a i n ộ i d u n g : 1. N h ữ n g sá c h k in h đ iể n , n h ư T h i, T hư ,

L ễ ... 2. C h ỉ p h o n g tụ c lễ n g h ĩa c ủ a c o n n g ư ờ i. T ừ c á c h g iả i n g h iã tro n g các
sách thờ i n à y c ó th ể th ấ y V ă n h o á là ch ỉ sự g iá o h ó a , đ ố i lậ p với vũ lực. V ă n
h o á, đ ó c h ín h là c h ế đ ộ v ă n trị g iá o h o á , lễ n h ạ c đ iể n c h ư ơ n g . T ro n g B ổ v o n g

thi

c ủ a T ấ n T h ú c T íc h c ó c â u Văn hố nội tập , v ũ công ngoại d u , n g h ĩa là

G iá o h o á b ằ n g v ă n đ ể h o à m ụ c b ê n tro n g , d ù n g vũ c ô n g đ ể d ẹ p y ê n h ên n g o à i.
C ách g iả i th íc h n à y đ ư ợ c d u y trì ở T ru n g Q u ố c m ã i tới th ờ i c ậ n đ ại. (N h iề u tác
g iả 1 9 9 9 :3 0 )
T ừ V ă n h o á th ư ờ n g sử d ụ n g h à n g n g à y h iệ n n a y , th e o c á c h ọ c g iả T ru n g
Q u ố c , đ ã đ ư ợ c tiế p n h ậ n từ P h ư ơ n g T â y v à o T K 19 th ô n g q u a n g ô n n g ữ N h ậ t
B ản, c ó ý n g h ĩa k h á c b iệ t rấ t rõ với th ờ i cổ .. L ú c đ ó từ v ă n h o á c h ư a có đ ịn h
n g h ĩa , n g ư ờ i ta c h ỉ c ă n c ứ v à o c á c h h iể u và n h u c ầ u c ủ a b ả n th â n đ ể sử d ụ n g .
Q u a p h â n tíc h , từ v ă n h o á đ ư ợ c sử d ụ n g lú c đ ó , n ó i c h u n g có b a h à m n g h ĩa : 1.
Đ ồ n g n g h ĩa với v ă n m in h ; 2. T h e o n g h ĩa rộ n g , b a o g ồ m h a i n ộ i d u n g , v ậ t c h ấ t
và tin h th ầ n ; 3. T h e o n g h ĩa h ẹ p , đ ơ n th u ầ n c h ỉ n ộ i d u n g tin h th ầ n .
N g à y n a y , h à m n g h ĩa c ủ a v ăn h o á n g à y c à n g rộ n g - ch ỉ h ọ c v ấn , tu
d ư ỡ n g ... H à m n g h ĩa v ăn h o á rộ n g và v iệ c sử d ụ n g p h ụ th u ộ c v à o n g ữ c ả n h
n h ấ t đ ịn h .

ỉ. 1.2.

Phương

Tây:

T ro n g A n h v ăn và P h á p v ăn , từ v ăn h o á đ ề u đ ư ợ c v iế t là C u ltu re , tro n g
Đ ứ c v ă n là K u ltu r. N h ữ n g từ trê n đ ề u c ó n g u ồ n g ố c ở từ C u ltu ra tro n g liế n g


L a T in h . C u ltu ra tro n g v ã n L a T in h c ó rấ t n h iề u n g h ĩa , n h ư trồ n g trọ t, c à y c ấy ,
c ư trú , lu y ộ n tậ p , lư u tâ m , c h ú ý h o ặ c k ín h q u ỷ th ầ n ...
C á c c ơ n g trìn h n g h iê n cứ u c h o th ấ y , sa u k h i x u ấ t h iệ n ở T K 17, “ ý n iệ m
về v ă n h o á ” k h á c v ề c ơ b ả n so v ớ i q u a n n iệ m k h o a h ọ c h iệ n đ ại về v ăn h o á .
“V ă n h o á đ ố i vớ i c á c n h à k h a i sá n g là c á i đ ồ n g n g h ĩa

với sự h o à n th iệ n co n

n g ư ờ i về m ặ t đ ạ o đ ứ c , th ẩ m m ỹ , tr í tu ệ , v ớ i n g h ĩa rộ n g là về lý tín h , tro n g q u á
trìn h p h á t triể n lịc h s ử c ủ a n ó ” .C h ín h lịc h sử v à v ă n h o á C h â u  u là “ th à n h
tựu tối c a o tro n g p h á t triể n tin h th ầ n c ủ a n h â n lo ạ i” . Ý n iệ m n à y về v ăn h o á đ ã
x u ấ t p h á t từ c á c q u a n đ iể m c ủ a “ c h ủ n g h ĩa C h â u  u là tru n g tâ m ” .
M ộ t q u a n n iệ m h o à n to à n k h á c , c ó đ ịn h h ư ớ n g k h o a h ọ c về v ăn h o á,
c h ín h x á c h ơ n v ề c á c n ề n v ă n h o á k h á c n h a u , đ ã h ìn h th à n h từ T K 19. T h e o
đ ó , “ c á c n ề n v ă n h o á k h ơ n g có “ tố t h ơ n ” và “ x ấ u h ơ n ” , m à ch ỉ là sự k h á c
n h a u ; c h ú n g k h ô n g đ ư ợ c sắ p x ế p tro n g m ộ t trìn h tự lịc h sử m ộ t c h iề u th e o
n g u y ê n tắ c từ “ th ấ p đ ế n c a o ” m à ỉà tổ n g th ể n h ữ n g g iá trị n h ư n h a u ( m ặ c d ù
là k h á c n h a u ) tro n g v iệ c đ iề u tiế t q u a n h ệ q u a laị g iữ a c á c cá n h â n với n h a u và
với m ô i trư ờ n g c h u n g q u a n h .
N g à y n a y đ â u đ â u c ũ n g b à n về v ăn h o á . T ro n g h o à n c ả n h h iệ n n a y c ủ a
m ộ t th ế g iớ i m ở cử a , v ă n h o á đ ư ợ c m ọ i n g ư ờ i c h ú ý, tầ m q u a n trọ n g c ủ a văn

h o á đ ư ợ c n ê u lê n h à n g đ ầ u . U N E S C O th ừ a n h ậ n

v ăn h o á là cộ i n g u ồ n trự c

tiếp c ủ a p h á t triể n x ã h ộ i, có vị tr í tru n g tâ m và đ ó n g vai trò đ iề u tiế t x ã h ộ i.
T u y v ậ y n ê u lê n v ấ n đ ề v ă n h o á tứ c là tự đ ặ t m ìn h v à o đ o ạ n g ia o lộ g iữ a h ai
lự c lư ợ n g v ừ a m â u th u ẫ n n h a u lạ i v ừ a đ a n x e n v ào n h a u : Đ ó là sự tiế n triể n
c ủ a to à n c ầ u h o á v à sự b ả o tồ n c á c b ả n sắ c d â n tộ c . V ă n h o á k h ô n g c ị n có th ể
p h át triể n m à k h ô n g g ặ p sự c ă n g th ẳ n g m a n g tín h số n g c ò n g iữ a c á i p h ổ q u á t,
cái k h u vự c, c á i d â n tộ c và c á i c ộ n g đ ồ n g . C ó h a i x u h ư ớ n g th ư ờ n g g ặ p : (1)
B ản sắ c v ă n h o á đ ư ợ c co i n h ư m ộ t th ứ tu y ệ t đ ố i, g ắ n với c h ủ n g h ĩa c h ủ n g tộ c.
Q u a n n iệ m v ă n h o á th e o th e o k iể u tẩ y c h a y , tấ t y ế u d ẫ n tới sự tẩ y c h a y m ọ i
văn h o á . Q u a n n iệ m v ề b ả n sắ c v ăn h o á n h ư c h ú n g ta đ ã từ n g b iế t đ ế n

từ khi

b ắt đ ầ u c ó to à n c ầ u h o á đ ã trở th à n h lỗi th ờ i. N g ư ợ c lại, v ăn h o á c ũ n g k h ỏ n g
d ứ t b ỏ đ ư ợ c c á i b ả n s ắ c d â n tộ c k h i bị k h ấ t p h ụ c trư ớ c to à n c ầ u h o á và tư n h â n


h o á . N h ữ n g b ả n sắ c h ậ u d â n tộ c m ớ i x u ấ t h iệ n c h ư a c h ứ n g tỏ có n ă n g lự c
đ ư ơ n g đ ầ u vớ i n h ữ n g b ấ t b ìn h đ ẳ n g , b ấ t c ô n g , tẩ y c h a y v à b ạ o lự c. (2) N g u y
c ơ c ủ a “ c h ủ n g h ĩa to à n th ố n g đ iệ n tử ” . C á c x í n g h iệ p v à siê u th ị v ă n h o á đ a n g
tru y ề n b á m ộ t th ứ v ă n h o á “ c ô n g n g h ệ h o á ” đ ế n m ứ c c ó th ể đ ư ợ c m ô tả là
m ấ t h ế t tín h n g ư ờ i. S o n g v ă n h o á bị n h â n b ả n vơ tín h là m ộ t n ề n v ă n h o á bị b ỏ
đ i, bở i m ộ t k h i n ó k h ô n g c ò n là m ố i liê n h ệ th ì n ó k h ô n g c ò n là m ộ t n ề n v ăn
h o á n ữ a .M ố i liê n h ệ là n é t đ ặ c trư n g c h ín h c ủ a V H . M à liê n h ệ lại d ẫ n đ ế n sự
lai tạ o c h ứ k h ô n g p h ả i n h â n b ả n vơ tín h . Sự lai tạ o d ẫ u sao v ẫn d u y trì đ ư ợ c
g ố c rễ c ủ a n ó v à c ị n x â y d ự n g đ ư ợ c n h ữ n g m ố i liê n k ế t m ớ i, c ó th ể sẽ là m ộ t
p h ư ơ n g th ứ c c h ố n g đ ư ợ c sự tẩ y c h a y (N g ư ờ i đ ư a tin U N E S C O ).

1.2. Định nghĩa văn hoá

G iữ a T K 19, ở P h ư ơ n g T â y , m ộ t s ố n g à n h k h o a h ọ c n h â n văn, n h ư
N h â n lo ạ i h ọ c , X ã h ộ i h ọ c , D â n tộ c h ọ c ... ra đờ i v à p h á t triể n , th ì k h ái n iệ m
văn h o á c ũ n g th e o đ ó p h á t sin h n h ữ n g b iế n đ ổ i, b ắ t đ ầ u cổ n g h ĩa h iệ n đ ạ i, trở
th àn h th u ậ t n g ữ q u a n trọ n g c ủ a c á c n g à n h k h o a h ọ c m ớ i p h á t triể n n à y . N g ư ờ i
đ ầ u tiê n s ử d ụ n g từ v ă n h o á với tư c á c h là th u ậ t n g ữ c h u y ê n m ô n là
E .B .T a y lo r, ô n g tổ n g à n h n h â n lo ạ i h ọ c c ủ a n ư ớ c A n h . K h á i n iệ m v ăn h o á đ ã
đ ư ợ c ô n g đ ịn h n g h ĩa tro n g c u ố n V ă n h o á n g u y ê n th u ỷ , x u ấ t b ả n n ă m 1871:
V ă n h o á là m ộ t tổ n g th ể p h ứ c tạp , b a o g ồ m tri th ứ c ,tín n g ư ỡ n g , n g h ệ th u ậ t,
đ ạ o đ ứ c , lu ậ t p h á p , p h o n g tụ c và n h ữ n g n ă n g lự c, tậ p q u á n c ủ a tấ t c ả m ọ i x ã
hội.
Đ ế n n a y đ ã c ó h à n g tră m đ ịn h n g h ĩa về v ă n h o á , n h ư n g c u ố i c ù n g , v ăn
h o á là g ì th ì c ó r ấ t n h iề u c á c h n ó i k h á c n h a u . M ộ t số n g ư ờ i c h o rằ n g : V ă n h o á
có lẽ là m ộ t k h á i n iệ m m ơ h ồ , n ội h à m c ủ a n ó k h ơ n g x á c đ ịn h , d ẫ n đ ế n sự
k h ô n g x á c đ ịn h c ủ a n g o ạ i d iê n , rấ t k h ó c ó m ộ t đ ịn h n g h ĩa rõ rà n g , đ ầ y đ ủ . Đ ể
tìm m ộ t đ ịn h n g h ĩa đ ơ n g iả n và c h ín h x á c , c ầ n p h ải tậ p h ợ p c á c đ ịn h n g h ĩa đ ể
x á c đ ịn h m ộ t p h ạ m vi c ó tín h đ à n h ồ i. T h e o c á c tá c g iả tập sá c h L ịc h sứ văn


n h iề u đ iể m tư ơ n g đ ồ n g . C ó th ể k h á i q u á t trê n b a p h ư ơ n g d iệ n :
T h ứ n h ấ t : H ìn h th á i ỹ th ứ c ( c ũ n g c ó th ể g ọ i h ìn h th á i q u a n n iệ m ), tứ c
là T G Q , p h ư ơ n g th ứ c tư d u y , tô n g iá o , tín n g ư ỡ n g , đ ặ c trư n g tâ m lý, q u a n
n iệ m g iá trị, tiê u c h u ẩ n đ ạ o đ ứ c, n ă n g lự c n h ậ n th ứ c .„ c ủ a co n n g ư ờ i.
T h ứ h a i: P h ư ơ n g th ứ c sin h h o ạ t, tứ c th á i đ ộ c ủ a c o n n g ư ờ i đ ố i với v iệ c
ăn , m ặ c , ở, đ i lạ i, h ô n n h â n , ta n g lễ, sin h lã o b ệ n h tử, c u ộ c số n g g ia đ ìn h và x ã
h ộ i... v à h ìn h th ứ c s ử d ụ n g n h ữ n g p h ư ơ n g tiệ n đ ó c ủ a h ọ .
T h ứ b a : S ản p h ẩ m v ậ t h o á c ủ a tin h th ầ n , tứ c là tấ t c ả n h ữ n g g ì m à về
h ìn h th ứ c, đ ư ợ c co i là v ậ t c h ấ t; c ó th ể p h ả n á n h đ ư ợ c n h ữ n g k h á c b iệ t và th a y

đ ổ i tro n g q u a n n iệ m c ủ a c o n n g ư ờ i. V í d ụ sá c h , c ơ k h í...S ự k h á c n h a u g iữ a
p h á t m in h c ơ k h í- p h ả n á n h sự p h á t triể n vé n ă n g lự c n h ậ n th ứ c c ủ a n h â n lo ại,
ch o n ê n c ó ý n g h ĩa v ă n h o á , n ề n sản x u ấ t c ơ k h í th ì k h ơ n g h ẳ n là n h ư v ậ y 1.
C á c n h à n g h i ê n c ứ u P T l ạ i c ó c á c h n h ó m l o ạ i n h ư s a u 2:

Đ ịn h n g h ĩ a m ô t ả m à đ iể n h ìn h là đ ịn h n g h ĩa c ủ a T a y lo r.
Đ ịn h n g h ĩ a lịc h s ử m à đ iể n h ìn h là c ủ a E .S e p ir- V ă n h o á là tổ h ợ p c á c
p h ư ơ n g th ứ c h o ạ t đ ộ n g và tín n iệ m c ấ u th à n h b ộ k h u n g c ủ a c u ộ c số n g c h ú n g
ta, đ ư ợ c k ế th ừ a th e o c o n đ ư ờ n g x ã h ộ i” K h iế m k h u y ế t c ủ a lo ạ i đ ịn h n g h ĩa
lo ại n à y g ắ n vớ i g iả th u y ế t về tín h ổ n đ ịn h và b ấ t b iế n , d o đ ó đ ã b ỏ q u a tín h
tích cự c c ủ a c o n n g ư ờ i tro n g v iệ c p h á t triể n và cải b iế n v ăn h o á .
Đ ịn h n g h ĩ a c h u ẩ n m ự c . C á c đ ịn h n g h ĩa n à y đ ư ợ c c h ia th à n h h a i n h ó m .
N h ó m t h ứ n h ấ t , là c á c đ ịn h n g h ĩa đ ịn h h ư ớ n g v à o tư tư ở n g về lối số n g .

T h e o đ ịn h n g h ĩa d o K .U y s le r: “ lối số n g m à c ô n g x ã h a y b ộ lạ c tu â n th e o ,
đ ư ợ c c o i là v ă n h o á ...V ă n h o á c ủ a b ộ lạ c là tổ n g th ể c á c tín n g ư ỡ n g và th ự c
tiễn đ ã đ ư ợ c c h u ẩ n m ự c h o á , b ộ lạ c tu â n th e o ” .
N g à y n a y , k h i th ế g iớ i đ ư ợ c co i là là n g c ủ a c h ú n g ta và v ă n h o á đ ư ợ c coi
là c ơ sở x ã h ộ i c ủ a c á c m ụ c tiê u p h á t triể n b ề n v ữ n g , k hi v ăn h o á n h ư là lối
số n g riê n g b iệ t v à đ ầ y đ ủ c ủ a m ộ t d â n tộ c h o ặ c m ộ t x ã h ộ i th ì U ỷ b an T h ế giớ i

1 Nhiều tá c

giả, L ịc h s ử v ă n lio á T r u n g Q u ổ c , t r a n g 33.
2 Theo V.M.Rôdiii, V ă n h o á h ọ c và A .A .B e lik , V ă n h o á h ọ c - N h ữ n g lý th u y ế t n h â n h o e v ă n lio ú


vể V ã n h o á v à P h á t triể n đ ã q u y ế t đ in h x e m v ă n h o á n h ư là “ c á c c á c h c ù n g
chung số n g ” .
N h ó m t h ứ h a i , là c á c đ ịn h n g h ĩa h ư ớ n g v à o q u a n n iệ m về lỷ tư ở n g và

g iá trị. Đ iể n h ìn h là h a i đ ịn h n g h ĩa d ư ớ i đ ây : “ V ă n h o á là sự th o á t ra n ă n g
lư ợ n g th ừ a c ủ a c o n n g ư ờ i tro n g v iệ c th ự c h iệ n th ư ờ n g x u y ê n c á c n ă n g lự c tối
c a o ” - (h ơ i h ư ớ n g P h â n tâ m h ọ c )- T .K a rv e s ơ ; “ V ă n h o á ... là c á c g iá tộ v ậ t c h ấ t
và x ã h ộ i c ủ a b ấ t k ỳ n h ó m n g ư ờ i n à o ( c á c th iế t c h ế , tậ p q u á n , tâ m th ế, p h ả n
ứ n g tro n g ứ n g xử ), k h ô n g p h ụ th u ộ c v à o v iệ c đ ó là n g ư ờ i m a n rợ h a y ngư ờ i
văn m in h ” - U .T ô m á t.

Định nghĩa tâm lý học:

“ V ă n h o á là c á c h ìn h th ứ c ứ ng x ử q u e n th u ộ c ,

c h u n g đ ố i với n h ó m , c ộ n g đ ồ n g h a y x ã h ộ i. N ó c ấ u th à n h từ c á c y ế u tố v ật
c h ấ t v à p h i v ậ t c h ấ t” - K .J u n g ; “ V ă n h o á là k ý h iệ u x ã h ộ i h ọ c đ ể chỉ lố i ứ ng
x ử đ ã h ọ c đ ư ợ c , tứ c là lố i ứ n g x ử k h ô n g k h ô n g đ ư ợ c đ e m lại c h o c o n n g ư ờ i từ
lúc sin h ra , k h ô n g đ ư ợ c q u y đ ịn h trư ớ c tro n g c á c tế b à o p h ô i th ai g iố n g n h ư ở
co n o n g h a y c o n k iế n , m à m ỗ i th ế h ê p h ả i q u á n triệ t b ằ n g c o n đ ư ờ n g h ọ c h ỏi ở
n h ữ n g n g ư ờ i lớ n tu ổ i. R .B e n e d ic . N g à y n a y k h i m à sự sá n g tạ o đ a d ạ n g và th ái
đ ộ k h o a n d u n g đ ư ợ c c o i là n h ữ n g n h â n tố p h á t triể n h à n g đ ầ u , x u ấ t p h á t từ
đ ịn h n g h ĩa v ă n h o á d ạ n g n à y , c h ú n g ta th ấ y lằ n g : “ C ô n g v iệ c c ầ n là m tro n g
lớp trẻ, k ể từ tu ổ i ấ u th ơ , b a h o ặ c b ố n tu ổ i trở đ i, d ù ch ỉ là d ạ y c h ú n g rằ n g có
n h iề u n g ơ n n g ữ k h á c n h a u đ ể c h ú n g n ắ m đ ư ợ c k h á i n iệ m về sự đ a d ạ n g , v í d ụ ,
ch ỉ c h o c h ú n g th ấ y rằ n g c ó n h iề u d a n h từ c h o m ộ t c o n th ỏ tro n g c á c n g ô n n g ữ
k h á c n h a u , rằ n g n h ữ n g n g ư ờ i n à o đ ó g ọ i c o n th ỏ b ằ n g m ộ t cái tê n k h á c th ì
k h ơ n g n h ấ t th iế t h ọ ỉà n h ữ n g n g ư ờ i m a n rợ . D o k ỷ h iệ u h ọ c liê n q u a n k h ô n g
ch ỉ với n g ô n n g ữ m à với tấ t c ả c á c h ê th ố n g v ă n h o á , n ó có th ể g iú p d ạ y trẻ
h iể u rằ n g c ó n h iề u c á c h m ặ c , n h iề u th ó i q u e n ă n u ố n g , h a y n ó i c á c h k h á c đi
c ó n h iề u d ạ n g k h á c n h a u v ề p h é p tắ c đ ố i x ử tro n g c á c x ã h ộ i k h á c n h a u , m à
m ỗ i p h é p tắ c đ ố i x ử n à y c h ỉ c ó ý n g h ĩa tro n g m ộ t x ã h ộ i n h ấ t đ ịn h .”L ớ p trẻ
c ầ n đ ư ợ c b ắ t đ ầ u là m q u e n với n h ữ n g b iể u h iệ n p h ứ c tạp c ủ a cá tín h và c á c

n ề n v ă n h o á , vớ i n h iề u lo ạ i h ìn h và c á c h th ể h iẹ n , với sự đ a d ạ n g vỏ tận c ủ a
tín h c á n h â n , k h í c h ấ t, n g u y ệ n v ọ n g và th iê n h ư ớ n g . C h ỉ th ô n g q u a v iệc th ấ u


h iể u

sự p h ứ c

tạ p n à y -

sự đ a

d ạ n g sá n g tạ o n à y - th ì lớ p trẻ m ớ i có th ể h iể u

đ ư ợ c tín h th ố n g n h ấ t m à lo à i n g ư ờ i đ ã k in h q u a c ũ n g n h ư th à n h tự u có tín h
lịch sử tro n g c á c m ố i q u a n h ệ g ia o lư u g iữ a c á c n h ó m n g ư ờ i.

Định nghĩa cấu trúc. Đ ặ c

trư n g ở đ â y là c á c đ ịn h n g h ĩa đ ư ợ c n h à n h â n

h ọ c R .L in tô n đ ư a ra: “ a )...C á c n ề n v ã n h o á - đ ó rố t c u ộ c k h ô n g h ơ n g ì n h ư là
n h ữ n g p h ả n ứ n g c ó tổ c h ứ c , đ ư ợ c lặ p lại c ủ a c á c th à n h v iê n x ã h ộ i. b) V ă n
h o á - đ ó là sự k ế t h ợ p g iữ a lố i ứ n g x ử đ ã h ọ c th u ộ c v à c á c k ế t q u ả ứ ng xử, các
th à n h p h ầ n c ủ a c h ú n g đ ư ợ c tá n th à n h và đ ư ợ c d i tru y ề n c h o c á c th á n h v iên
củ a x ã h ộ i đ ó .”

Định nghĩa phát sinh.

“ V ă n h o á là tê n g ọ i đ ể ch ỉ m ộ t m ộ t trậ t tự h a y

m ộ t lớ p c á c h iệ n tư ợ n g đ ặ c b iệ t, m à c h ín h là: c á c sự v ậ t và h iệ n tư ợ n g p h ụ
th u ộ c v à o sự th ự c h iệ n n ă n g lự c trí tu ệ đ ặ c th ù đ ố i vớ i lo ài n g ư ờ i, c h ú n g ta g ọi
nó là “ sự b iể u tư ợ n g h o á ” . N ó i c h ín h x á c h ơ n , v ăn h o á c ấ u th à n h từ c á c k h á c h
th ể v ật c h ấ t- c ô n g cụ , th iế t b ị, tra n g trí, lá b ù a ... c ũ n g n h ư c á c h à n h vi, tín
n g ư ỡ n g và tâ m th ế h o ạ t đ ộ n g tro n g v ăn c ả n h b iể u tư ợ n g h o á . Đ ó là m ộ t c ơ c h ế
h o ạt đ ộ n g tro n g v ă n c ả n h b iể u tư ợ n g h o á . Đ ó là m ộ t c ơ c h ế tin h vi, là sự tổ
ch ứ c c á c c o n đ ư ờ n g và p h ư ơ n g tiệ n ở b ê n n g o à i, đ ư ợ c m ộ t lo à i đ ộ n g v ật đ ặ c
biệt, tứ c là c o n n g ư ờ i, sử d ụ n g đ ể d ấ u tra n h vì sự sin h tồ n h a y số n g c ị n ” L .O át.
C ó th ể k ể ra đ â y m ộ t đ ịn h n g h ĩa c ủ a P h a n N g ọ c , m à ô n g g ọ i là đ ịn h
n g h ĩa th a o tá c lu ậ n k h á c với n h ữ n g đ ịn h n g h la tin h th ầ n lu ậ n (c ũ n g th e o đ á n h
giá c ủ a P h a n N g ọ c ). “ V ă n h o á là m ộ t q u a n h ệ. N ó là m ố i q u a n hệ g iữ a th ế
giớ i b iể u tư ợ n g với th ế g iớ i th ự c tại. Q u a n h ệ ấ y b iể u h iệ n th à n h m ộ t k iể u lự a
c h ọ n riê n g c ủ a m ộ t tộ c n g ư ờ i, m ộ t cá n h â n so với m ộ t tộ c n g ư ờ i, m ộ t c á n h â n
k h á c . N é t k h u b iệ t c á c k iể u lự a c h ọ n là m c h o c h ú n g k h á c n h a u , tạo th à n h
n h ữ n g n ề n v ă n h o á k h á c n h a u là đ ộ k h ú c xạ. T ấ t cả m ọ i c á i m à m ộ t tộ c n g ư ờ i
tiếp th u h a y sá n g tạ o đ ề u c ó m ộ t đ ộ k h ú c x ạ riê n g c ó m ặ t ử m ọ i lĩn h vực và rấ t
k h á c đ ộ k h ú c x ạ ở m ộ t tộ c n g ư ờ i k h á c ” .
C ó th ể th ấ y rằ n g , c á c đ ịn h n g h ĩa tu y k h á c n h a u so n g đ ề u

có

n h ữ n g đ iể m

c h u n g : V ă n h o á là c á i p h â n b iệ t c o n n g ư ờ i với đ ộ n g v ậ t; v ăn h o á là đ ặ c trư n g


của xã hội người; v ă n

h o á k h ô n g đ ư ợ c k ế th ừ a m ộ t c á c h sin h h ọ c , m à g iả đ ịn h

p h ải c ó s ự h ọ c h ỏ i; v ă n h o á c ó liê n h ệ trự c tiế p vớ i c á c tư tư ở n g tồ n tạ i và đư ợ c
tru y ề n đ ạ t d ư ớ i h ìn h th ứ c b iể u tư ợ n g - h a y v ã n h o á là b iể u tư ợ n g - g iả i m ã b iể u
tư ợ n g . V ă n h o á - đ ó là đ ặ c đ iể m h o ặ c p h ư ơ n g th ứ c h o ạ t đ ộ n g số n g củ a co n
ng ư ờ i, là k h á i n iệ m c ơ b ả n đ ể c h ỉ h ìn h th ứ c tổ c h ứ c đ ờ i số n g c ủ a c o n n g ư ờ i.
V ã n h o á - đ ặ c th ù c ủ a sự tồ n tại n g ư ờ i.

Định nghlã rộng.

C ủ a F .M a y o r Z a ra g o z a , T ổ n g g iá m đ ố c U N E S C O “

V ăn h o á là tổ n g th ể số n g đ ộ n g c ủ a c á c h o ạ t đ ộ n g sá n g tạ o tro n g q u á k h ứ và
tro n g h iệ n tại. Q u a c á c th ế k ỷ , h o ạ t đ ộ n g sá n g tạ o ấy đ ã h ìn h th à n h n ê n m ộ t
hệ th ố n g c á c g iá trị, c á c tru y ề n th ố n g v à th ị h iế u - n h ữ n g y ế u tố x á c đ ịn h đ ặ c
tính riê n g c ủ a m ỗ i d â n tộ c .”
V ăn h o á là to à n b ộ sự h iể u b iế t c ủ a co n n g ư ờ i tích lu ỹ đ ư ợ c Iro n g q u á
trìn h h o ạ t đ ộ n g th ự c tiễ n - lịc h sử, đ ư ợ c đ ú c k ế t lại th à n h c á c g iá trị và c h u ẩ n
m ự c x ã h ộ i, g ọ i c h u n g là h ệ g iá trị x ã h ộ i, b iể u h iệ n th ô n g q u a v ố n di sản v ăn
hoá và h ệ ứ n g x ử v ă n h o á c ủ a c ộ n g đ ồ n g n g ư ờ i.

1.3. Trường phái và học thuyết văn hoá học.
Sự x u ấ t h iệ n c ủ a m ô n n g h iê n cứ u v ăn h o á m ộ t c á c h c ó h ệ th ố n g x e m n ó
n h ư n h ữ n g h ìn h th á i đ ặ c b iệ t c ủ a tổ c h ứ c c u ộ c số n g c o n n g ư ờ i th ư ờ n g đ ư ợ c ấn
đ ịn h là lừ g iữ a T K X IX . S au thờ i đ ạ i “ n h ữ n g p h á t k iế n đ ịa lý v ĩ đ ạ i” , cả m ộ t
th ế giớ i m ớ i đ ư ợ c m ở ra c h ứ a đ ầ y sự đ a d ạ n g c ủ a h ìn h th ứ c v ă n h o á và n h ữ n g
đ ặ c b iệ t c ủ a lối s ố n g là c ơ sở c h o n h iề u n g à n h k h o a h ọ c n h â n v ă n đ ã ra đờ i ở
C h âu  u và c h â u M ỹ n h ư N h â n lo ạ i h ọ c , X ã h ộ i h ọ c , D â n tộ c h ọ c , T â m lý
h ọ c ...C á c n g à n h k h o a h ọ c n à y c ó m ộ t c h ỗ g iố n g n h a u là đ ề u co i “ v ăn h o á ” là
vấn đ ề q u a n trọ n g tro n g lĩn h v ự c n g h iê n cứ u c ủ a n g à n h m ìn h . C á c b ộ m ô n n à y
đ ã m ở ra m ộ t p h ổ rộ n g c h o sự n g h iê n cứ u c á c v ăn h o á đ ịa p h ư ơ n g th e o h ai x u

h ư ớ n g c h ín h p h á t triể n đ ơ n tu y ế n ; p h á i triể n đ a tu y ế n . Sau h ơ n m ộ t th ế k ỷ ,
tro n g n g h iê n c ứ u v ă n h o á , n h iề u trư ờ n g p h ái và h ọ c th u y ế t đ ã lần ỉượt x u ấ t


hư ở ng q u a lạ i.
1, Q u a n n iệ m c ủ a H o h a n n H e r d e r :

N h à tư tư ở n g Đ ứ c với q u a n n iệ m về tín h đ a d ạ n g c ủ a c á c n ề n v ăn h ó a
củ a x ã h ộ i lo à i n g ư ờ i.K ịc h liệ t p h ê p h á n c á c n g u y ê n lý c ủ a c h â u  u á p đ ặ t c h o
các d â n tộ c k h á c . N h ữ n g đ iề u n à y đ ã k h iế n ô n g trở th à n h m ộ t tro n g n h ữ n g
người sá n g lậ p ra tín h n h â n v ăn c ủ a v ă n h o á c ũ n g n h ư là c ủ a n h â n loại h ọ c .
2. H ọ c th u y ế t tiê h h o á v ă n h o á :

C ác k h á i n iệ m tiế n h o á lu ậ n đ ầ u tiê n về v ăn h o á h ầ u n h ư c ù n g x u ấ t h iệ n
tại m ộ t số n ư ớ c  u , M ỹ . G ố c c ủ a h ọ c th u y ế t n à y từ c á c n h à triế t h ọ c th ờ i p h ụ c
hưng. H ọ c h o rằ n g có sự tiế n h o á tro n g k h ả n ă n g c ủ a tr í tu ệ co n n g ư ờ i. C hủ
yếu b ắ t đ ầ u từ h ọ c th u y ế t Đ á c U y n tro n g lĩn h vự c k h o a h ọ c tự n h iê n , m ặ c d ù
trước đ ó đ ã c ó m ộ t số n g ư ờ i k h á c đ ề c ậ p đ ế n c á c h tiế p c ậ n tiế n h o á tro n g n /c
dòng họ (B a c h o íe n ), th ể c h ế (M a in e )...
N h ữ n g đ ặ c đ iể m c ơ b ả n c ủ a p h ư ơ n g p h á p tiế p c ậ n là: tư iư ở ng về sự
thống n h ấ t c ủ a g iố n g n g ư ờ i và sự đ ồ n g n h ấ t tro n g p h á t triể n v ăn h o á , tín h đ ơ n
tuyến trự c tiế p c ủ a p h á t triể n .
H ọ c th u y ế t n à y c ó k h á i n iệ m c h ìa k h o á “ tiế n h o á v ã n h o á ” c h o rằ n g q u á
trình p h á t triể n c ủ a v ă n h o á là lâ u d à i, liê n tụ c, c ó tín h g ia i đ o ạ n . M ỗ i g ia i
đ o ạn vừa là sả n p h ẩ m c ủ a g ia đ o ạ n q u á k h ứ , lại vừ a c ó tá c d ụ n g đ ố i với g ia i
đ o ạ n tư ơ n g lai; Sự p h á t triể n c ủ a v ă n h o á , n g o à i tín h c h ấ t b ả o lư u ra, cò n b a o
h àm tín h c h ấ t tiế n b ộ , là m ộ t q u á trìn h tiệ m tiế n tu ầ n tự từ th ấ p đ ế n c a o , từ
đơn g iả n đ ế n p h ứ c tạp .
C ác

đại

J .M a c L e n n a n ,

b iể u

nổi

J .L e b ố c ,

bật

nhất

E .T y lo r,

th u ộ c

J .F ra z e r

xu

hướng

(A n h );

này

là

A .B a tx tia n ,

G .S p e n c e r,
T .B a in x ơ ,

Iu .L ip p e rơ (Đ ứ c ), S .L ơ tu ố c n ô (P h á p ), L .G . M o rg a n (M ỹ )...
C ỏ h ai q u a n đ iể m tiế n h o á đ ơ n tu y ế n v à đ a tu y ế n . T h e o q u a n đ iể m m ộ t,
văn h o á n h â n lo ạ i là m ộ t c h ỉn h th ể, c ò n th e o h ai v ăn h o á n h â n lo ạ i p h â n th à n h
m ộ t s ố cá th ể n g a n g b ằ n g . T h u y ế t tiế n h o á v ă n h o á n h ấ n m ạ n h đ ế n thời g ia n
d iễn b iế n c ủ a v iệ c k ế th ừ a v ăn h o á , c ó tín h k h o a h ọ c n h ấ t đ ịn h và là m ộ t


n g u y ê n tă c lịc h sử , p h ổ b iế n c ủ a s ự p h á t triể n v ă n h o á . Đ ạ i d iê n tiê u b iể u củ a
th u y ế t tiế n h o á v ă n h o á T K 19 (đ ơ n tu y ế n ) là E d w a rd T y lo r v à L e w is M o rg a n .
T ro n g k h i p h â n b iệ t c á c đ ặ c đ iể m v ă n h o á , h ọ c h o rằ n g n h ữ n g n é t g iố n g n h a u
tro n g v ă n h o á đ ề u c ó c h u n g n g u y ê n n h â n . T y lo r tro n g n h ữ n g tá c p h ẩ m củ a
m ìn h , đ ặ c b iệ t là c u ố n “ V ă n h o á n g u y ê n th u ỷ ” đ ã c h o rằ n g có sự k ế tiếp c ủ a
q u á trìn h p h á t triể n v ă n h o á x ã h ộ i lo ài n g ư ờ i, sự đi b iệ t c h ỉ th ể h iệ n n h ữ n g
g iai đ o ạ n k h á c n h a u tro n g q u á trìn h tiế n h o á v ăn h o á . T ro n g k h i n h ấ n m ạ n h
b ản c h ấ t đ ồ n g n h ấ t c ủ a lo à i n g ư ờ i, ô n g đ ã từ c h ố i c á c h g iả i th íc h sự k h á c b iệ t
văn h o á th ô n g q u a tín h đ a d ạ n g . T a y lo r h iể u sự p h á t triể n c ủ a v ăn h o á g iố n g
n h ư sự p h á t triể n c ủ a c á c h iệ n tư ợ n g tự n h iê n và c ủ a c á c lo à i sin h vật. Ô n g
k h ẳ n g đ ịn h “ sự p h á t triể n tiế n b ộ tiế n h o á c ủ a c á c n ề n văn h o á là x u h ư ớ n g
c h ín h tro n g lịc h sử lo ài n g ư ờ i” , m ặ c d ù ô n g k h ô n g p h ủ n h ậ n k h ả n ă n g b iến
dổi th o á i h o á tro n g c á c n ề n v ăn h o á , d o c á c tai h o ạ lịc h sử h o ặ c tự n h iê n xô
tới. T y lo r k h á i q u á t h a i q u y lu ật: Sự g iố n g n h a u p h ổ q u á t về b ản c h ấ t tự n h iê n
c ủ a c o n n g ư ờ i ; Sự g iố n g n h a u p h ổ q u á t về h o à n c ả n h đờ i số n g c ủ a n ó . T ro n g
n g h iê n cứ u v ă n h o á , ô n g c ò n sử d ụ n g p h ư ơ n g p h á p n g h iê n cứ u tàn dư - ch ứ n g
cứ sin h đ ộ n g h o ặ c là d i tíc h c ủ a q u á k h ứ . D ự a trê n c ơ sở n h ữ n g tàn d ư c ủ a văn
h o á cổ đ ạ i c ó th ể k h ơ i p h ụ c lại n h ữ n g v ăn h o á thờ i q u á k h ứ .

S au n à y , lí lu ậ n tiế n h o á bị c á c h ọ c th u y ế t k h á c p h ê p h á n m ạ n h m ẽ , ản h
h ư ở n g c ủ a n ó vì v ậ y bị sú t g iả m . M ộ t s ố h ọ c g iả c h o rằ n g p h ư ơ n g p h á p k h o a
h ọ c tự n h iê n c ủ a T y lo r đ ã m ắ c p h ả i th iế u só t n g h iê m trọ n g . Sự tiến h o á c ủ a
n h ữ n g h iệ n tư ợ n g h o ặ c y ế u tố v ă n h o á đ ã đ ư ợ c n g h iê n cứ u tá c h rời k h ỏ i sự
p h ụ th u ộ c và m ố i liê n h ệ g iữ a c h ú n g với n h a u . T h u y ế t v ậ t lin h

của ông cũng

đ ã g â y ra c u ộ c tra n h lu ậ n lớ n. M ộ t s ố n h à b á c h ọ c đ ã n h ậ n ra sự h ạ n c h ế củ a
lý Ih u y ế t v ật lin h m à th e o h ọ k h ô n g đ ủ sứ c g iả i th íc h về m ộ t s ố h ìn h th ứ c tín
n g ư ỡ n g , tô n g iá o sơ k h a i. Đ ể b ổ x u n g h ọ đ ã đ ư a ra k h á i n iệ m “ tiền v ật lin h ”
(R .M a re lt, J .F r a z e r ) k h i g iả i th íc h k h ía c ạ n h tố i cổ c ủ a c á c tín n g ư ỡ n g và n g h i
lễ, k h ô n g k ế th ừ a từ th u y ế t v ật lin h , th ậ m c h í từ n h ữ n g h ìn h th ái tín n g ư ỡ n g
trư ớc n ữ a. B ắ t đ ầ u từ n h ữ n g n ă m 50, n ó lại p h á t triể n , h ìn h th à n h n ê n T h u y ế t
tiến h o á m ớ i- n ổ i b ậ t n h ấ t là h ọ c ih u y ê t tiê n h o á đ a tu y ế n . T h ừ a n h ậ n tín h liên


th ừ a n h ậ n sự tồ n tạ i q u y lu ậ t p h ổ b iế n , c h o rằ n g d ư ớ i n h ữ n g đ iề u k iệ n g iố n g
n h a u , c o n đ ư ờ n g p h á t triể n c ủ a c á c n ề n v ă n h o á k h á c n h a u c ó th ể n h ư n h a u ,
n h ư n g tro n g lịc h s ử v ă n h o á n h â n lo a i lai rấ t h iê m th ấ y n h ữ n g n ề n v ăn h o á cu
th ể x u ấ t h iệ n th e o trìn h tự h o à n to à n g iố n g n h a u m à n g ư ợ c lại.
Đ ạ i d iệ n c ủ a h ọ c th u y ế t n à y là J u lia n S te w a rd , n g ư ờ i đ ã tìm k iế m lu â t
n h ân q u ả d ự a v à o sự tiế n h o á v à m ô i trư ờ n g sin h th á i- N h â n lo a i h ọ c sin h th ái
g iải th íc h m ố i q u a n h ệ g iữ a c o n n g ư ờ i và m ô i trư ờ n g v ậ t c h ấ t- từ đ â y h ìn h
th à n h v iệ c n g h iê n cứ u v ă n h o á sin h th á i đ ể g iả i q u y ế t m ố i q u a n h ệ g iữ a m ô i
trư ờ n g , c o n n g ư ờ i v à v ăn h o á . J u lia n S te w a rd tự m ệ n h d a n h là n h à tiế n h o á đ a
trực tu y ế n . Ô n g c h ủ y ế u q u a n tâ m đ ế n c á c v ấn đ ề cụ th ể c ủ a sự p h á t triể n
tro n g n h ữ n g x ã h ộ i c ụ th ể , h o ặ c n h ữ n g n h ó m xh m à c ó c ù n g h ạ t n h â n văn h o á .
“H ạ t n h â n v ăn h o á ” là “ Sự tậ p h ợ p c á c đ ặ c tín h m à c h ú n g c ó q u a n h ệ g ầ n gũi
n h ất với c á c h o ạ t đ ộ n g sin h tồ n và tổ ch ứ c k in h tế. H ạ t n h â n v ăn h o á b ao g ồ m

các h ìn h th ứ c x ã h ộ i, c h ín h trị và tô n g iá o đ ư ợ c x á c đ ịn h rõ có q u a n hệ g ầ n g ũi
với n h ữ n g tổ c h ứ c k in h tế n à y th e o lố i k in h n g h iệ m ”
T h u y ế t tiế n h o á lu ậ n T K 19 đ ư ợ c L e s lie W h ite k ế th ừ a p h ầ n n ào so n g
với x u h ư ớ n g m ở rộ n g h ơ n và tín h đ ế n sự đ a d ạ n g p h o n g p h ú c ủ a c á c n ề n v ăn
h o á trê n th ế g iớ i. Ô n g đ ã k ế t h ợ p cả h a i k h u y n h h ư ớ n g : T iế n h o á c ủ a T y lo n
T ư ơ ng đ ố i và lịc h s ử đ ặ c th ù c ủ a F. B oas. L .W h ite đ ư a ra c h u ẩ n m ự c m a n g
tính đ ịn h lư ợ n g và m a n g tín h c h ấ t c h u n g trê n to à n th ế g iớ i và k h ô n g bị g iớ i
h ạn về m ặ t v ă n h o á . C h u ẩ n m ự c đ ó là “tiề m ỉ ự c W h ite c h o rằ n g tiề m lự c là
y ếu tố c h ủ đ ạ o tro n g sự p h á t triể n x ã h ộ i. T iề m lự c đ ư ợ c tín h th e o đ ầ u n g ư ờ i
và th e o n ă m là m ộ t y ế u tố q u y ế t đ ịn h tro n g tiế n h o á v ăn h o á ở b ấ t k ỳ thờ i g ia n
và và ở đ ịa đ iể m n à o . N ế u tiề m lự c tă n g th ì tín h h iệ u q u ả c ủ a c á c p h ư ơ n g tiện
càn g tă n g l ê n 1.
W h ite c h ia c á c h iệ n tư ợ n g v ăn h o á xã h ộ i ra là m ba c ấ p

đ ỏ

lớ n . C ơ b ản

n h ất là m ứ c đ ộ k h o a h ọ c k ỹ th u ậ t, m à q u á trìn h th a y đ ổ i c ủ a n ó b ắ t d ầ u Irong

'T h eo N g u y ẻ n T l i ị H iề n tro n g T ổ n g q u a n m ộ t s o q u a n n iệ m và p h ư ơ n g p h á p tiế p c ậ n vă n lin ứ , T ạ p c h í V ã n
h ố n g h ệ thuật s ố 1 9 3 - 2 0 0 0 , tr.8 8 .


x ã h ộ i. T h ứ h a i là trậ t tự x ã h ộ i, b a o g ồ m c á c n h ó m n g ư ờ i v à c á c th ể c h ế xã
h ộ i-g ia đ ìn h , lu ậ t p h á p , n h à n ư ớ c. C u ố i c ù n g là h ệ tư tư ở n g - h ệ th ô n g c á c g iá
trị và n iề m tin tro n g x ã h ộ i. W h ite n h ìn th ấ y c á c th iế t c h ê tro n g m ộ t x ã hội
n h ư là m ộ t y ế u tố tru n g g ia n g iữ a n ề n tả n g c ô n g n g h ệ và h ệ tư tư ở n g c u ả xã
h ộ i. N h ữ n g th a y đ ổ i tiề m lự c v ố n c ó p h á t sin h c ù n g vớ i sự p h á t h iệ n m ớ i h o ặ c
sự p h á t m in h v à đ ư ợ c c h u y ể n th à n h m ộ t lo a i c ô n g n g h ệ m ớ i. C ô n g n g h ệ m ớ i

n ày d ầ n d ầ n ả n h h ư ở n g tới c á c th iế t c h ế và tư tư ở n g c ủ a x ã h ộ i và h ệ th ố n g g iá
trị. C u ố i c ù n g , tấ t c ả x ã h ộ i, n h ư là m ộ t h ệ

th ố n g x ã h ộ i h ộ i n h ậ p , th a y đ ổ i

và

đ ạt đ ư ợ c m ộ t c ấ p đ ộ tiế n h o á m ớ i1.
C ả h a i tá c g iả k ể trê n đ ề u n g h iê n cứ u sư tư ơ n g đ ổ n g tro n g v ăn h o á,
đư ợ c g iả i th íc h trê n c ơ sở c á c đ iể u k iệ n tự n h iê n g iố n g n h a u . T ự n h iê n đ ư ợ c
coi là y ê u tơ c h ín h đ ể c á c n ề n v ăn h o á th íc h ứng b ằ n g c á c h sử d u n g c á c c ô n g
cụ, k h o a h ọ c , và tri th ứ c- tứ c “ c h iế n lư ợ c v ăn h o á ” . Sự th íc h n g h i v ăn h o á là
m ộ t q u á trìn h tiế n h o á c ủ a sự p h á t triể n và sin h th à n h h o ặ c th o á i h o á . S tew ard
nh ấn m ạ n h “ h ạ t n h â n v ăn h o á ” , c ò n W h ite n h ấ n m ạ n h “ k h ai th á c và sử d ụ n g
các tiề m n ă n g ” n h ư là đ ộ n g lự c đ ể p h á t triể n và sin h th à n h .
L ý th u y ế t v ă n h o á h ọ c c ủ a L .A . W h ite : Ô n g x á c đ ịn h văn h o á h ọ c n h ư
là “m ộ t lĩn h v ự c c ủ a n h â n h ọ c ; n ó x e m x é t v ăn h o á (c á c th iế t chê', c ô n g n g h ệ
học, hệ tư tư ở n g ) n h ư là sự đ iề u c h ỉn h đ ộ c lập c á c h iệ n tư ợ ng đ ư ợ c tổ ch ứ c
th eo c á c n g u y ê n tắ c riê n g và tồn tại th e o

c á c q u y lu ậ t riê n g ” 2. V ăn h o á

là

tru y ề n th ố n g n g o ạ i th â n x á c , tro n g đ ó c á c b iể u tư ợ n g đ ó n g m ộ t vai trò c h ủ
đạo. H à n h vi b iể u tư ợ n g là m ộ t tro n g n h ữ n g đ ặ c đ iể m c h ủ y ế u c ủ a văn h o á .
B iểu tư ợ n g là m ộ t tổ n g th ể c ủ a h ìn h th ứ c th ể c h ấ t và ý n g h ĩa . Ý n g h ía bị q u y
đ ịn h hởi tru y ề n th ố n g v ăn h o á , k h ô n g th ể đ ặ t n ó n h ờ v à o sự g iú p đ ỡ c ủ a c á c
CƯ

q u a n tìn h c ả m h o ặ c sự p h â n tíc h h o á h ọ c . C ó h a i d ạ n g

ký

h iệ u văn h o á . K ý

h iệu liên q u a n đ ế n h ìn h th ứ c c ơ th ể và c á c k ý h iệ u k h ô n g p h ụ th u ộ c vào n ó . Sự
k h ô n g p h ụ th u ộ c c ủ a th ế g iớ i c á c b iể u trư n g v ào sự tiế p ih ụ c ả m g iá c đ à làm

1 N g u y ẻ u T h ị H iể n , S đ d . tr,8 9 ,
D ẫn th e o A .A .B e lik . S đ d , n 121


tụ c , tậ p q u á n , k h á i n iệ m ) so với c á c h iệ n tư ợ n g c ủ a th ế g iớ i đ ộ n g vật. L .W h ite
cò n đ ư a ra q u y ế t đ ịn h lu ậ n c ô n g n g h ệ , th e o đ ó v ă n h o á là h ìn h th ứ c tổ ch ứ c và
hệ th ố n g b iê n đ ổ i n ă n g lư ợ n g . Sự g ia tă n g s ố lư ợ n g n ă n g lư ợ n g đ ư ợ c x ã h ộ i sử
d ụ n g là tiê u c h í c ủ a s ự tiế n b ộ tro n g tiế n h o á c ủ a c á c v ă n h o á .
3 .H ọ c p h á i tr u y ề n b á :

T ru y ề n b á lu ậ n n h ư m ộ t p h ư ơ n g th ứ c n g h iê n cứ u v ăn h o á đ ã x u ấ t h iện
vào c u ố i th ế k ỷ 19 v à p h á t triể n ở Đ ứ c, Á o. Đ ại d iệ n tiê u b iể u là P h . R a tx e n ,
F rie d ric h và R o b e r t F ritz G ra e b n e r. C h ố n g lạ i h ọ c th u y ế t tiế n h o á , b ằ n g c á c h
q u y to à n b ộ v ă n h o á n h â n lo ạ i trê n c ơ sở m ố i liên h ệ đ ịa lý.
K h á i n iệ m tru y ề n b á, tiế p n h ậ n từ v ậ t lý h ọ c , c ó n g h ĩa là sự lan to ả, sự
lo an g ra, sự th ẩ m th ấ u . T ru y ề n b á v ă n h o á là ch ỉ h iệ n tư ợ n g v ăn h o á đ ư ợ c p h ổ
b iến rộ n g rã i th ô n g q u a n h ữ n g m ố i liê n hệ, g ia o lư u c ủ a n h â n lo ại trên c á c lĩn h
vực Ihư ơ ng n g h iệ p , c h iế n tra n h , di c ư ...K h á i n iệ m tru y ề n bá văn h o á là đ ể ch í
sự c h u y ể n dời tro n g k h ô n g g ia n c ủ a q u á trìn h k ế th ừ a v ă n h o á . C á c đ ại b iể u
c ủ a xu h ư ớ n g n à y c h o rằ n g , tru y ề n bá, tiế p x ứ c, đ ụ n g c h ạ m , h ấ p th ụ , th iê n di
văn h o á là n ộ i d u n g c h ủ y ế u c ủ a q u á trìn h lịch sử. H ọ c th u y ế t c h ủ y ế u n h ấ t là

L ý lu ậ n

V ù n g v ă n h o á - C á c v ò n g v ã n h o á (trư ờ n g p h á i v ăn h o á -ỉịc h sử ) c ủ a

m ộ t số h ọ c g iả B ắc  u (Đ ứ c ), ở A n h , có S iêu tru y ề n b á lu ậ n ...
N h ũ n g lu ậ n đ iể m c ơ b ả n c ủ a h ọ c p h á i n à y - c á c x u h ư ớ n g tro n g n g h iê n
cứu v ăn h o á là n h ấ n m ạ n h v à o ản h h ư ở n g lẫn n h a u c ủ a c á c n ề n văn h o á ;
n h ữ n g b iế n đ ổ i c ủ a c h ú n g d o tiế p n h ậ n từ c á c v ă n h o á k h á c ; ý tư ở n g về m ộ t
h o ặ c m ộ t s ố tru n g tâm .
T ư tư ở n g tru y ề n b á lu ậ n đ ã p h á t triể n tro n g n h iề u c ơ n g trìn h n g h iê n
cứu, n h ấ t là tro n g c á c tá c p h ẩ m c ủ a P h . R a tx e n n h ư Đ ịa lý h ọ c n h â n lo ại,
N h ập m ỏ n d â n tộ c h ọ c ... X u ấ t p h á t từ n h ữ n g vị th ế đ ịa lý và sự c h u y ể n d ịc h
củ a n h ữ n g h iệ n v ậ t d â n tộ c h ọ c ỏ n g đ ã đ ư a ra k ế t lu ậ n về sự tru y ề n bá c á c n ền
văn h o á tro n g k h ô n g g ia n , về sự sin h th à n h và n g u ồ n g ố c c ủ a c h ú n g . C ó hai
p h ư ơ n g th ứ c th iê n di c ủ a c á c y ế u tố v ăn h o á : Di c h u y ể n to à n b ộ m ộ t tổ h ợ p
văn h o á ( A c c u ltu r a tio n - tiế p b iế n v ăn h o á ); Di c h u y ể n đ ơ n lẻ.

T u y vậy, con


h o á đ ố i với c o n n g ư ờ i.
N h ìn c h u n g n h ữ n g n g ư ờ i th e o th u y ế t n à y c h ia to à n b ộ v ăn h o á n h â n lo ại
th àn h m ộ t sô v ù n g v ă n h o á . S au đ ó lạ i p h â n ra th à n h n ề n v ăn m in h g ố c và n ề n
văn m in h p h ụ th u ộ c . H ìn h th ứ c T ru n g x u ch ỉ h ư ớ n g (C e n tra l D ir e c tio n ) 1.
H ọ c th u y ế t n à y đ ã c ó n h iề u đ ó n g g ó p tro n g v iệ c h o à n th iệ n c á c th ủ
p h áp n g h iê n c ứ u n h ư p h â n tíc h , so sá n h , tìm tị i n h ữ n g y ế u tố g iố n g n h a u
tro n g c á c th à n h p h ầ n tạ o n ê n v ăn h o á . C h ín h c á c n h à tru y ề n bá lu ậ n đ ã tiế n
h àn h n g h iê n c ứ u về n h ữ n g đ ặ c đ iể m k h ô n g -th ờ i g ia n c ủ a v ăn h o á . T u y v ậy ,
iro n g c á c tá c p h ẩ m c ủ a h ọ đ ã c ó k h ơ n g ít h ạ n c h ế . X .A .T ô c a re p đ ã p h ê p h á n
h ọ c th u y ế t n à y “ M ộ t th iế u s ó t c h ín h c ủ a n ó là đ ã tá c h rờ i m ộ t c á c h cơ b ản

giữ a n h ữ n g h iệ n tư ợ n g v ă n h o á v à n g ư ơ i sá n g tạ o ra c h ú n g -c o n n g ư ờ i và d â n
tộc, đ ã h ạ th ấ p c o n n g ư ờ i x ã h ộ i c ũ n g n h ư sứ c m ạ n h sá n g tạo , ở đ â y - k h i th ì
nh ấn m ạ n h q u a n n iệ m th u ầ n tu ý m ấ y m ó c về v ãn h o á m ộ t m ớ h iệ n v ậ t c h ế t,
có k h ả n ă n g di c h u y ể n tro n g k h ô n g g ia n (G ơ re p n e rơ ). K hi th ì lại h ìn h d u n g về
văn h o á n h ư m ộ t c ơ th ể số n g đ ộ c lập , k h ô n g p h ụ th u ộ c v ào co n n g ư ờ i
(P h ơ rô b ơ n iu tx ), k h i k h á c n ó i về sự x u ấ t h iệ n c ủ a to à n b ộ v ăn h o á ch ỉ x ả y ra
m ộ t lần tạ i m ộ t đ ịa đ iể m , sa u đ ó m ớ i d i c h u y ể n rộ n g ra to à n trái đ ấ t (Ê liô ts
X m ít, P e ri). T ín h c h ấ t c ă n g th ẳ n g và h o à n to à n vô c ă n c ứ tro n g h ệ th ố n g lý
lu ận cụ th ể c ủ a c á c n h à tru y ề n b á lu ậ n đ ư ợ c x e m n h ư là h ậ u q u ả c ú a tệ n ạ n
n ày

.
4. H ọ c p h á i lịc h s ử

Đ â y là m ộ t h ọ c p h á i h ìn h th à n h ở M ỹ , tiế p sa u h ọ c p h á i tiế n h o á và h ọ c
phái tru y ề n bá. N g ư ờ i s á n g lậ p và đ ạ i b iể u c h ủ y ế u c ủ a n ó là F ra n z B o as. H ọ c
phái n à y g iữ Ihái đ ộ p h ê p h á n đ ố i vớ i c ả h a i h ọ c p h á i tiế n h o á v à tru y ề n bá,
ch o rằ n g h ọ c p h á i trư ớ c c ó k h u y n h h ư ớ n g g iả n đ ơ n h o á , h ọ c p h á i sa u lại ch ỉ
ch ú ý đ ế n h iệ n tư ợ n g b ề n g o à i. V ì v ậy , c ò n đ ư ợ c g ọ i là H ọ c p h á i phô p h án

1 N h iề u tá c g iả , L ịc li s ử v ã n h o á T r u n g Q u ố c , (ran g 4 1 .

2 D ầ n t h e o A .A .B e lik , tran g 6 0 -6 1

22


Q u a n đ iể m c ủ a B o as v ề v ă n h o á: V ă n h o á k h á c b iệ t rõ rà n g vổ m ặ t tộ c
n g ư ờ i; C á c n ề n v ă n h o á p h ả i đ ư ợ c x e m x é t n h ư là sả n p h ẩ m c ủ a sự tíc h h ợ p
n g ẫ u n h iê n tư ơ n g đ ố i c a o , k h i c ó sự h ộ i n h ậ p c á c y ế u tố b ắ t n g u ồ n từ n h iề u

thời g ia n v à đ ịa đ iể m k h á c n h a u : N h ữ n g y ế u tố đ ư ợ c lự a c h ọ n n g ẫ u n h iê n tập
h ợ p lạ i c ù n g n h a u th e o c á c h đ ặ c b iệ t p h ụ th u ộ c v à o “ tà i n g h ệ c ủ a d â n tộ c ” .
C á c tá c g iả c ủ a “ L ịc h sử v ă n h o á T ru n g Q u ố c ” đ ã k h á i q u á t về h ọ c p h ái
n à y n h ư sau :
L ý th u y ế t c h ủ y ế u : T h e o h ọ c p h á i n à y , v iệ c g iả i th íc h c á c h iệ n tư ợ ng
văn h o á p h ả i c ự c k ỳ th ậ n trọ n g , đ ặ c b iệ t ỉà v iệ c lý g iả i đ ối với m ộ t số h iệ n
tư ợng v ăn h o á c ó n h ữ n g đ iể m tư ơ n g đ ồ n g v à h ìn h th ứ c n g a n g b ằ n g ; N h ấ n
m ạn h v iệ c “ n g h iê n cứii đ ộ n g t h á i lịc h s í r đ ố i với v ă n h o á , n h ằ m d ự n g lại lịch
sử p h á t triể n v ăn h o á n h â n lo ạ i v à đ ư a ra m ộ t s ố lý lu ậ n v ă n h o á q u a n trọ n g .

Thuyêt độc lập văn hoá c h o

rằ n g h iệ n tư ợ n g v ă n h o á c ự c k ỳ p h ứ c tạp,

là k ế t q u ả c ủ a tá c d ụ n g tư ơ n g h ỗ g iữ a c o n n g ư ờ i với c á c p h ư ơ n g d iệ n x ã h ộ i.
Sự h ìn h th à n h m ỗ i n ề n v ă n h o á đ ề u c h ịu ả n h h ư ở n g c ủ a n h ữ n g p h ư ơ n g d iệ n
như sin h vật, đ ịa lý, lịc h sử, k in h tế c ủ a x ã h ộ i. Đ ố i với đ ặ c tín h v ăn h o á , ả n h
hưở ng n à y đ ề u là n h ữ n g n h â n tố q u y ế t đ ịn h , n h ư n g k h ô n g p h ả i là n h â n tố d u y
nhất.

Thuyết phi quy luật tro n g

s ự p h á t triể n v ă n h o á n h â n lo ạ i c h o rằ n g ch ỉ

có đ ư a ra n h ữ n g h iệ n tư ợ n g v ă n h o á đ iể n h ìn h , b a o q u á t, c h ư a bị m ấ l đ i và có
th ể q u a n s á t đ ư ợ c c ủ a n h ữ n g n ề n v ă n h o á c ó tín h đ ạ i d iệ n trê n th ế giớ i v à o
m ộ t trậ t tự đ ư ợ c q u y đ ịn h đ ể k h á i q u á t, th ì m ớ i g ọ i là q u i lu ậ t p h ổ b iế n . Đ iề u
n ày h ầ u n h ư k h ơ n g th ể có , c h o n ê n , n g h iê n c ứ u v ă n h o á c h ủ y ế u là tìm h iể u
n h ữ n g h iệ n tư ợ n g v à sự p h á t triể n cụ th ể c ủ a v ă n h o á c ủ a c á c d â n tộ c c h ứ
k h ô n g p h ải là n ê u ra q u i lu ậ t p h ổ b iế n .

Thuyết tương đối

g iữ a c á c n ề n v ă n h o á (L ý lu ậ n g iá tiị) c h o rằ n g , các

nền v ăn h o á đ ư ợ c sá n g tạ o tro n g q u á k h ứ và h iệ n tại c ủ a m ọ i d â n tộ c đ ề u b ìn h
đ ẳn g về m ặ t g iá trị. M ỗ i n ề n v ă n h o á đ ề u c ó tín h sá n g tạ o đ ộ c đ á o và tiê u
ch u ẩn g iá trị riê n g , k h ô n g th ể lấ y h ệ th ố n g g iá trị “ c ủ a c h ú n g ta ” đ ể đ á n h g iá


n ề n v ă n h o á k h á c . K h ô n g c ó tiê u c h u ẩ n p h á n đ o á n tu y ệ t đ ố i tro n g so sá n h văn
hoá.
T h u y ế t k h u v ự c v ă n h o á c h o rằ n g đ ơ n vị n h ỏ n h ấ t có th ể c h ia đ ư ợ c
củ a v ăn h o á là “ đ ặ c c h ấ t v ă n h o á ” . N h iề u đ ặ c c h ấ t v ă n h o á h ữ u q u a n sẽ cấ u
th àn h th ể tổ n g h ợ p v ă n h o á ( h o ặ c g ọ i là T ậ p h ợ p v ă n h o á ). C ác tập h ợ p văn
h o á có đ ịa v ự c tư ơ n g ứ n g và th íc h ứ n g với h ìn h th á i k in h tế n h ấ t đ ịn h
Đ ạ i d iệ n k h á c c ủ a “ th u y ế t tư ơ n g đ ố i v ăn h o á ” và c ũ n g đ ư ợ c co i là n gư ờ i
sán g lập c ủ a th u y ế t n à y là M . H e rs k o v its với tá c p h ẩ m n ổ i tiế n g “ N h â n h ọ c
văn h o á ” . Ô n g c h ố n g lạ i b a th ứ “ q u y ế t đ ịn h lu ậ n ” -Q u y ế t đ ịn h lu ậ n n h â n
c h ủ n g -Q u y ế t đ ịn h lu ậ n đ ịa lý- Q u y ế t đ ịn h lu ậ n k in h tế. T h e o ồ n g , q u á trìn h
lịch sử -v ăn h o á c h u n g d iễ n ra d ư ớ i d ạ n g là tổ n g số c á c v ă n h o á p h á t triể n th e o
n h ữ ng h ư ớ n g k h á c n h a u về sự tiế n b ộ liê n q u a n đ ế n sự tồ n tại c ủ a c á c k iể u văn
hoá k h á c n h a u . Ô n g p h ê p h á n th u y ế t “ C h â u  u là tru n g tâ m ” . N ộ i d u n g ch ín h
của th u y ế t n à y là sự th ừ a n h ậ n tín h đ ộ c lậ p v à c á c g iá trị tự th â n c ủ a m ỗ i n ền
văn h o á. T ro n g v ăn h o á h ọ c , th u y ế t tư ơ n g đ ố i v ă n h o á đ ư ợ c th ể h iệ n ở cách
thức tiế p c ậ n v ăn h o á từ b ê n tro n g , th ừ a n h ậ n v ăn h o á p h á t triể n th e o n h iề u
con đ ư ờ n g - th á i đ ộ k h o a n d u n g tro n g đ á n h g iá c á c g iá trị, c á c sự k iệ n vãn h o á.
M ộ t đ ó n g g ó p k h ô n g n h ỏ c ủ a M . H e rs k o v tits là đ ã đ ư a ra k h á i n iệ m “ n h ậ p
th ân v ăn h o á ” tro n g x â y d ự n g q u a n n iệ m n h â n h ọ c -v ă n h o á . N h ậ p th â n v ăn
h o á là sự th a m g ia c ủ a cá n h â n v à o m ộ t h ìn h th ứ c c ụ th ể c ủ a v ãn h o á , n ắ m

vững đ ư ợ c n h ữ n g đ ặ c đ iể m c ủ a tư d u y v à h o ạ t đ ộ n g , c á c m ô h ìn h h à n h vi tạo
ra văn h o á . N h ậ p th â n v ă n h o á th e o ô n g là m ộ t q u á trìn h k h ơ n g ch ỉ đ ả m b ả o
sự tạo r a ” c o n n g ư ờ i v ă n h o á ” , m à c ò n c h ứ a đ ự n g c ơ c h ế th ự c h iệ n n h ữ n g th a y
đổi.
5 . H ọ c p h á i c h ứ c nâng-.

Sự x u ấ t h iệ n c ủ a c h ứ c n ă n g lu ậ n n h ư m ộ t p h ư ơ n g Ih ứ c n g h iê n cứ u văn
hoá g ắ n liề n với c á c c ơ n g trìn h c ủ a B. M a lin o w s k i và A . R a đ c lilT B ro w n . G .
S p e n c e r và E . D u rk h e im đ ã c ó ả n h h ư ở n g to lớ n đ ố ỉ với sự h ìn h th à n h xu
hướng này.


sở c á c q u a n n iệ m v ề c ấ u trú c -c h ứ c n ă n g . N g h iê n c ứ u v ăn h o á n h ư m ộ t c ơ c h ế
to à n v ẹ n , đ ư ợ c tạ o r a b ằ n g c á c y ế u tố, c ó b ộ p h ậ n là đ ặ c đ iể m c ủ a p h ư ơ n g
p h á p tiế p c ậ n c h ứ c n ă n g , n h iệ m v ụ q u a n trọ n g n h ấ t ỉà c h ia tá c h c h ỉn h th ể (văn
h o á ) th à n h ra c á c b ộ p h ậ n v à v ạ c h ra n h ữ n g q u a n h ệ p h ụ th u ộ c g iữ a c h ú n g đ ể
b ộ c lộ c á c c ơ c h ế h à n h đ ộ n g tá i tạ o n h ữ n g c ấ u trú c x ã h ộ i. Đ ố i với n h ữ n g n h à
chứ c n ă n g lu ậ n , n h ữ n g b iế n đ ổ i lịc h sử c ủ a v ăn h o á trê n th ự c tế k h ô n g q u a n
trọ n g m à là v ă n h o á h o ạ t đ ộ n g tạ i đ â y và h iệ n n a y

n h ư th ế n à o , n ó g iả i q u y ế t

các n h iệ m v ụ g ì, ỉà m th ế n à o th ì tái tạ o đ ư ợ c.
K h á i n iệ m c h ứ c n ă n g đ ư ợ c h iể u là v ai trò c ủ a y ế u tố v ăn h o á và tín h
phụ th u ộ c g iữ a c á c b ộ p h ậ n , c á c th à n h tố c ủ a v ă n h o á .
H ọ c p h á i x u ấ t h iệ n ở A n h v à o n h ữ n g n ă m

2 0 , đ ại d iệ n

B ro n islan K a s p a r M a lin o w s k i. N h ữ n g tá c p h ẩ m tiê u b iể u c ủ a

liê u b iể u là
ỏ n g n h ư G ia

đình c ủ a n g ư ờ i T u - đ e m ở C h â u ú c , K in h t ế n g u y ê n th u ỷ trê n nh ữ n g h ò n đ ả o ở
T ơ r ô b r ia n , T ộ i l ỗ i v à p h o n g tụ c tr o n g x ã h ộ i d ã m a n ... T h e o h ọ c th u y ế t n ày

cần th iế t p h ải n g h iê n c ứ u v ăn h o á th e o p h ư ơ n g p h á p c h ứ c n ă n g lu ậ n -n g h iê n
cứu c h ứ c n ă n g số n g đ ộ n g c ủ a v ăn h o á . T ro n g m ộ t n ề n văn h o á c á c n é t đ ặ c
đ iểm ch ỉ là m ộ t p h ầ n , và c h ú n g c ó c h ứ c n ă n g . P h ư ơ n g p h á p n g h iê n cứ u ch ủ
yếu là q u a n s á t trự c tiế p , b ả n c h ấ t h ộ i n h ậ p c ủ a v ă n h o á là c ơ sở c ủ a h ọ c ph ái
n ày .. M a lin o v s k y c h o rằ n g lịc h sử k h ô n g g iú p íc h đ ư ợ c n h iề u c h o v iệc n g h iê n
cứu và q u a n n iệ m v ề x ã h ộ i d ự a v à o c á c th ể c h ế - g ia đ ìn h , lu ậ t p h á p , k in h tế
g iá o d ụ c và c h ín h trị. C á c th ể c h ế tồ n tạ i tro n g x ã h ộ i lo à i n g ư ờ i đ ể đ á p ứ ng
cá c n h u c ầ u c ủ a c o n n g ư ờ i. T ấ t c ả cái g ì th o ả m ã n n h u c ầ u đ ề u c ó c h ứ c n ă n g ,
th ể c h ế là đ ơ n vị c ơ b ả n n g h iê n cứ u tổ n g q u á t về v ă n h o á và c á c th ể c h ế trên
to àn c ầ u c ó c ù n g m ộ t c ấ u trú c . Đ ằ n g s a u tấ t c ả n h ữ n g c ấ u trú c th ể c h ế n à y là
b ảy n h u c ầ u c ơ b ả n - tra o đ ổ i c h ấ t, tái sin h , tiệ n n g h i, an to à n , di c h u y ể n , sin h
th à n h và sứ c k h o ẻ d ẫ n đ ế n n h ữ n g th ể c h ế c ơ b ản : tìm k iế m th ự c p h ẩ m , h ìn h
th àn h c á c n h ó m d ị n g tộ c , th o ả m ã n tiệ n n g h i sin h h o ạ t, g iả m c ă n g th ả n g , đ ào
tạo đ á p ứ n g v ai trò c h ứ c n ă n g c ủ a c á c th ể c h ế , v à b ả o d ư ỡ n g sứ c k h o e . N h ữ n g
n h u c ầ u c ơ b ả n n à y y ê u c ầ u c á c h ìn h th ứ c v ăn h o á trư ớ c k h i c h ú n g có th ể đ ư ợ c


l.C ô n g n g h ệ v à sả n x u ấ t (th ể c h ế K T ), 2. C h u ẩ n m ự c (th ể c h ế lu ậ t
p h áp ),

3 .T ri th ứ c v à k ỹ n ă n g (th ể c h ế g iá o d ụ c ),

(thể c h ế c h ín h trị).

4. Q u y ề n lực

C á c th ể c h ế k h á c n h a u và c á c h o ạ t đ ộ n g tiế n h à n h tro n g

các th ể c h ế đ ể tạ o n ê n n h ữ n g đ iề u k iệ n

th u ậ n lợ i c h o sự h ộ i n h ậ p tro n g m ộ t

n ền v ăn h o á , m à n ó d ự a v à o b ả y p h ạ m trù c ủ a s ự h ộ i n h ậ p v ă n h o á -tá i sản
xuất, lã n h th ổ , sin h lý h ọ c , h ộ i tự n g u y ệ n , n g h ề n g h iệ p và c h u y ê n m ô n , ch ứ c
d an h và đ ịa vị, v à h o à h ợ p c ộ n g đ ồ n g .1 C ó th ể th ấ y h ọ c th u y ế t n à y th ể h iệ n
q u an n iệ m về q u a n h ệ g iữ a n h u c ầ u sin h lý và c á c th ể c h ế v ăn h o á . Đ ư ợ c gọi
dưới cái tên “ L ý lu ậ n n h u c ầ u ” , c h o rằ n g v ăn h o á là m ộ t s ố h iệ n tư ợ n g sin h vật
nào đó , đ ư ợ c x â y d ự n g trê n c ơ sở sin h vật. C ụ th ể, lý lu ậ n n à y c h o rằ n g co n
người là đ ộ n g v ật, n h iệ m v ụ đ ầ u tiê n m à c o n n g ư ờ i p h ả i g iả i q u y ế t

là

th o ả m ã n

nhu c ầ u sin h v ậ t th ô n g th ư ờ n g . Đ ể th o ả m ã n n h u c ầ u , c o n n g ư ờ i đ ã sá n g tạo ra
m ột h o à n c ả n h m ớ i, p h á i sin h , m a n g tín h th ứ h ai. Đ ó c h ín h là v ăn h o á . N hu
cầu c ủ a c o n n g ư ờ i là liê n tụ c, vì th ế v ăn h o á p h ải k h ô n g n g ừ n g đ ư ợ c d u y trì và
tái sản x u ấ t. B. M a lin o w s k i k h ẳ n g đ ịn h , b ả n th â n k h á i n iệ m v ăn h o á k h ô n g
phải lức n à o c ũ n g đ ơ n g iả n . K h i th o ả m ã n c á c n h u c ầ u sin h v ậ t c ủ a m ìn h , con
người tìm k iế m th ứ c ă n , x â y d ự n g n h à ở ... H ơ n n ữ a , n ó cải tạo m ơ i trư ờ n g
xung q u a n h , và tạ o ra h o à n c ả n h m ớ i (m ô i trư ờ n g ) sản x u ấ t, ấy

là

văn h o á.

Ô ng n h ấ n m ạ n h v ai trò to lớ n c ủ a tru y ề n th ố n g . T ru y ề n th ố n g th e o c á c h n h ìn
sinh h ọ c , là h ìn h th á i th íc h n g h i tậ p th ể c ủ a c ộ n g đ ồ n g đ ố i với m ô i trư ờ n g củ a
nó. T iê u d iệ t tru y ề n th ố n g sẽ là m m ấ t tổ c h ứ c x ã h ộ i v à c á i á o g iá p b ả o vệ xã
hội, sẽ đ ẩ y x ã h ộ i đ ế n c h ỗ d iệ t v o n g .
6 .H ọ c p h á i c ấ u trú c:

C ấ u trú c - p h ư ơ n g Ihứ c liê n h ệ và tá c d ụ n g lẫ n n h a u g iữ a c á c y ế u tố cấu
th àn h tro n g n ộ i b ộ h ê th ố n g v â t c h ấ t. H ọ c p h á i n à y c h o rằ n g m ố i liê n hê cấu
trú c tro n g h ệ th ố n g v ăn h o á là q ư a n trọ n g n h ấ t. C h ia là m h ai n h á n h :
1.

C h ủ n g h ĩa c ấ u trú c -c h ứ c n ă n g , đ ư ợ c p h á t triể n trê n

CƯ

sở c ủ a h ọ c ph á

chứ c n ă n g . N g o à i n h iệ m vụ n g h iê n cứ u v ăn h o á , n ó c ị n c h ú ý đ ế n m ố i liên hệ

1 D ần th e o N g u y ễ n T h ị H iề n , S d d , tra n g 9 2 - 9 3

26