Nghiên cứu thực trạng và thử nghiệm biện pháp phòng, trị bệnh viêm tử cung ở đàn lợn nái ngoại nuôi theo mô hình trang trại thuộc huyện tiên du tỉnh bắc ninh

B GIÁO D C VÀ ĐÀO T O
TRƯ NG Đ I H C NÔNG NGHI P HÀ N I
------------------

NGUY N TH H NG MINH

NGHIÊN C U TH C TR NG VÀ TH

NGHI M BI N PHÁP

PHÒNG, TR B NH VIÊM T

ĐÀN L N NÁI NGO I

CUNG

NI THEO MƠ HÌNH TRANG TR I THU C
HUY N TIÊN DU - T NH B C NINH

LU N VĂN TH C SĨ NÔNG NGHI P

Chuyên ngành : THÚ Y
Mã s

: 60.62.50

Ngư i hư ng d n khoa h c : PGS.TS. NGUY N VĂN THANH

HÀ N I - 2008

Trư ng Đ i h c Nông nghi p Hà N i – Lu n văn th c s khoa h c Nông nghi p ………………………i

L I CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan, s li u và k t qu nghiên c u trình bày trong lu n
văn này là trung th c và chưa đư c s d ng đ b o v m t h c v nào.
T i xin cam đoan, m i s giúp đ cho vi c th c hi n lu n văn này đã
đư c c m ơn và các thơng tin trích d n trong lu n văn đ u đã đư c ch rõ
ngu n g c.

Tác gi lu n văn

Nguy n Th H ng Minh

i


L I C M ƠN

Trong su t 2 năm h c t p và th c hi n đ tài, cùng v i s n l c c a b n
thân, tôi đã nh n đư c s

hư ng d n, giúp đ và ch b o t n tình c a các

th y giáo, cô giáo, s đ ng viên khích l c a gia đình, ngư i thân, b n bè và
đ ng nghi p
Nhân d p hoàn thành lu n văn, cho phép tôi đư c g i l i c m ơn t i
Ban giám hi u nhà trư ng, khoa Sau Đ i h c, khoa Chăn nuôi - Thú y, các
th y, cô giáo trong b môn Ngo i - S n; tr c ti p là th y hư ng d n PGS- TS
Nguy n Văn Thanh trư ng b môn Ngo i - S n khoa Thú y, trư ng Đ i h c

Nông nghi p Hà N i, đã giúp tôi h c t p và hoàn thành lu n văn này.
Xin trân tr ng c m ơn ban lãnh đ o Chi c c Thú y – S Nông nghi p và
PTNT t nh B c Ninh, cùng các Ban, Nghành trong t nh. C m ơn XN gi ng l n
L c V ; XN gi ng l n Vi t Đoàn đã t o đi u ki n thu n l i cho tôi h c t p và
công tác.
Nhân d p này, xin đư c bày t lịng bi t ơn đ i v i gia đình và ngư i thân,
cùng b n bè, đ ng nghi p đã t o m i đi u ki n v v t ch t và tinh th n, giúp tơi
vư t qua m i khó khăn trong su t quá trình h c t p, nghiên c u đ tài.
M t l n n a xin đư c bày t lòng bi t ơn sâu săc t i nh ng t p th , cá
nhân đã t o đi u ki n, giúp tơi hồn thành chương trình h c t p.
Xin trân tr ng c m ơn!
Tác gi lu n văn

Nguy n Th H ng Minh

ii


M CL C
L i cam đoan

i

L i c m ơn

ii

M cl c

iii

Danh m c các b ng

v

Danh m c bi u đ

vi

1.

M

Đ U

i

1.1

TÍNH C P THI T C A Đ TÀI

1

1.2.

M C ĐÍCH NGHIÊN C U

3

2.

T NG QUAN TÀI LI U

4

2.1.

C U T O CƠ QUAN SINH S N VÀ M T S

Đ C ĐI M

SINH LÝ C A L N CÁI.
CUNG

4

2.2.

B NH VIÊM T

L N NÁI (MESTRITIS)

2.3.

M T S B NH THƯ NG G P KHÁC

2.4.

TÌNH HÌNH NGHIÊN C U B NH VIÊM T

L N NÁI

28

CUNG TRÊN

TH GI I VÀ T I VI T NAM
3.

19

33

Đ I TƯ NG, N I DUNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN
C U

36

3.1.

Đ I TƯ NG NGHIÊN C U............................................................ 36

3.2.

N I DUNG NGHIÊN C U

36

3.3.

PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN C U

36

3.4.

Phương pháp x lý s li u

37

4.

K T QU VÀ TH O LU N

38

4.

K t qu nghiên c u

38

4.1.

K t qu kh o sát t l m c b nh viêm t cung

38

4.2.

Tình hình l n nái m c b nh viêm t cung

iii

các l a đ ....................... 40


4.3.

K t qu kh o sát t l m c viêm t cung theo t ng giai đo n

4.4.

M i quan h gi a b nh viêm t cung và h i ch ng tiêu ch y
c a l n con

4.5.

46

M t s ch tiêu và bi u hi n lâm sàng c a l n bình thư ng và l n
b viêm t cung

4.6.

49

K t qu th nghi m đi u tr b nh viêm t cung

đàn l n nái

ngo i
4.7.

42

51

K t h p đi u tr b nh tiêu ch y l n con v i đi u tr viêm t cung
l nm

55

4.8.

K t qu qui trình phịng b nh th nghi m

58

5.

K T LU N, T N T I VÀ Đ NGH

65

5.1.

K T LU N

65

5.2.

T NT I

66

5.3.

Đ NGH

66

TÀI LI U THAM KH O

67

iv


DANH M C CÁC B NG
Tên b ng

STT

Trang

4. 2. T l m c b nh viêm t cung theo t ng l a đ (n=198)

41

4.3: T l viêm

42

hai giai đo n (n=525)

4.4 T l m c b nh tiêu ch y c a l n con sinh ra t nái bình thư ng
và l n nái b viêm t cung

47

4.5: M t s ch tiêu lâm sàng c a l n bình thư ng và c a l n b
viêm t cung

50

4.6: K t qu đi u tr b nh viêm t cung

53

4.7: K t qu đi u tr b nh tiêu ch y l n con

56

4.8 : K t qu đo pH ni u

61

4.9: K t qu th nghi m phòng b nh viêm t cung

62

4.10. K t qu theo dõi năng su t l n nái

63

v


DANH M C CÁC BI U Đ
STT

Tên bi u đ

Trang

1:

T l m c b nh viêm t cung c a đàn nái

39

2:

Bi u đ so sánh t l m c viêm t cung qua các l a

41

4:

T l m c b nh tiêu ch y c a l n con sinh ra t nái bình thư ng và
l n nái b viêm t cung

47

5:

K t qu đi u tr b nh viêm t cung

53

6:

K t qu đi u tr b nh tiêu ch y l n con

56

7:

K t qu th nghi m phòng b nh viêm t cung

62

vi


1. M

Đ U

1.1 TÍNH C P THI T C A Đ TÀI
T bao đ i nay, nhân dân ta đã có t p qn chăn ni l n, con l n ln
gi v trí hàng đ u v t tr ng và giá tr trong các lồi v t ni.
V i ch c năng v a là ngu n cung c p th c ph m ch y u cho tiêu dùng
trong nư c và xu t kh u, v a là ngu n cung c p phân bón, t o đi u ki n cho
ngành tr ng tr t phát tri n, chăn ni l n đã góp ph n quan tr ng trong vi c
tăng thu nh p, c i thi n và nâng cao đ i s ng c a ngư i nông dân.
Đ c bi t t

nh ng năm 60 c a th k XX đ n nay, do vi c nh p

ngo i các gi ng l n cao s n, đã giúp cho chăn nuôi l n phát tri n nhanh c
v s lư ng và ch t lư ng, nhi u h nông dân đã nuôi hàng ch c con l n,
nhi u trang tr i nuôi t hàng trăm đ n hàng nghìn con l n, phương th c
chăn ni l n truy n th ng, nh l , phân tán, t n d ng các ph ph m nông
nghi p đã d n đư c thay th b ng phương th c chăn nuôi l n ngo i t p
trung, theo hình th c và quy mơ cơng nghi p. Thu nh p m i năm do chăn
nuôi l n đem l i t hàng trăm tri u đ n hàng t đ ng và là ngu n thu nh p
chính c a nhi u h gia đình.
Cùng v i vi c phát tri n chăn nuôi l n th t, chăn nuôi l n nái sinh s n
cũng không ng ng tăng trư ng, đ c bi t nhi u trang tr i đã nuôi hàng trăm
l n nái ngo i đ s n xu t con gi ng, đây th c s là m t cu c cách m ng v
gi ng l n

nư c ta, góp ph n quan tr ng vào vi c nâng cao năng su t, ch t

lư ng và hi u qu c a chăn nuôi l n trong nh ng năm v a qua.
Tuy nhiên, cùng v i s phát tri n m nh m và s chuy n đ i phương
th c chăn ni, tình hình d ch b nh trên đàn l n cũng di n bi n h t s c ph c

t p và không ng ng gia tăng, m t s b nh truy n nhi m nguy hi m như: T

1


huy t trùng, L m m long móng, Suy n, Tai xanh... Đã gây nh hư ng không
nh t i năng su t, ch t lư ng và hi u qu c a chăn nuôi l n.
Đ i v i l n nái, nh t là l n ngo i đư c chăn nuôi theo phương th c
công nghi p thì các b nh v sinh s n xu t hi n khá ph bi n, do kh năng
thích nghi c a đàn nái ngo i v i đi u ki n khí h u nư c ta cịn kém. M t
khác, trong quá trình sinh đ , l n nái d

b các lo i vi khu n như:

Steptococcus, Staphylococcus, E.coli… xâm nh p và gây lên m t s b nh
nhi m trùng sau đ như: viêm âm đ o, âm mơn, ti n đình… Đ c bi t hay g p
là b nh viêm t cung, đây là b nh không nh ng nh hư ng tr c ti p t i kh
năng sinh s n c a l n m , mà còn là m t trong nh ng nguyên nhân làm cho t
l m c b nh phân tr ng

l n con trong th i gian theo m tăng cao. N u

không đư c đi u tr k p th i, viêm t cung có th d n đ n các b nh k phát
như: Viêm vú, m t s a, r i lo n sinh s n, ch m sinh, vô sinh, viêm phúc m c
d n đ n nhi m trùng huy t và ch t… Vì v y, viêm t cung

l n nái nh

hư ng không nh đ n ch t lư ng đàn l n gi ng nói riêng đ ng th i nh
hư ng đ n năng su t, ch t lư ng và hi u qu c a toàn ngành chăn ni l n

nói chung.
Nh ng v n đ nêu trên cho th y vi c nghiên c u nguyên nhân gây b nh
và đưa ra bi n pháp phòng, tr b nh viêm t cung

đàn l n nái là r t c n

thi t. Đ góp ph n gi i quy t v n đ trên, chúng tôi đã ti n hành đ tài:
“Nghiên c u th c tr ng và th nghi m bi n pháp phòng, tr b nh viêm t
cung

đàn l n nái ngo i nuôi theo mơ hình trang tr i thu c huy n Tiên Du

t nh B c Ninh”

2


1.2. M C ĐÍCH NGHIÊN C U
Chúng tơi th c hi n đ tài nh m m c đích:
- Xác đ nh đư c t l m c b nh viêm t cung

đàn l n nái ngo i nuôi

t i các trang tr i thu c huy n Tiên Du t nh B c Ninh.
- Xác đ nh đư c m i quan h gi a b nh viêm t cung
m c b nh tiêu ch y

l nm v it l

đàn l n con đang trong th i gian bú m

-Th nghi m s d ng ch ph m Biomin pHD phòng b nh viêm t cung
l n nái sinh s n
- Đưa ra đư c quy trình phịng tr b nh viêm t cung c a l n nái
sinh s n

3


2.T NG QUAN TÀI LI U
2.1. C U T O CƠ QUAN SINH S N VÀ M T S

Đ C ĐI M SINH

LÝ C A L N CÁI.
2.1.1. C u t o cơ quan sinh s n c a l n cái
B ph n sinh d c c a l n cái đư c chia thành b ph n sinh d c bên
trong (bu ng tr ng, ng d n tr ng, t cung, âm đ o) và b ph n sinh d c bên
ngồi g m: âm mơn, âm v t, ti n đình (Giáo trình gi i ph u gia súc,
1982)[3]).
2.1.1.1. Bu ng tr ng (Ovarium)
Bu ng tr ng c a l n g m m t đôi tre bnbo

c nh trư c dây ch ng

r ng, n m trong xoang ch u. Hình dáng c a bu ng tr ng r t đa d ng nhưng
ph n l n có hình b u d c ho c hình ovan d t, khơng có lõm r ng tr ng.
Bu ng tr ng có hai ch c năng cơ b n là t o giao t cái và ti t các
hormone: Estrogen, Progesterone, Oxytocine, Relaxin và Inhibin. Các
hormone này tham gia vào vi c đi u khi n chu kỳ sinh s n c a l n cái.

Estrogen c n thi t cho s phát tri n c a t cung và h th ng ng d n c a
tuy n vú. Progesterone do th vàng ti t ra giúp duy trì s
kích thích s

mang thai do nó

phân ti t c a t cung đ nuôi dư ng thai, c ch s co th t c a

t cung và phát tri n nang t o s a c a tuy n vú. Oxytoxin đư c ti t ch y u
b i ph n sau c a tuy n yên nhưng cũng dư c ti t b i th vàng

bu ng tr ng

khi thú g n sinh, nó làm co th t cơ t cung trong lúc sinh đ và cũng làm co
th t cơ trơn tuy n vú đ th i s a.

l n, Relaxin do th vàng ti t ra đ gây

giãn n xương ch u, làm giãn và m m c t cung, do đó m r ng đư ng sinh
d c khi g n sinh. Inhibin có tác d ng c ch s phân ti t kích t nỗn (FSH)
t tuy n n, do đó c ch s phát tri n nang noãn theo chu kỳ (Tr n Th
Dân, 2004)[6].

4


b m t ngoài c a bu ng tr ng có m t l p liên k t đư c bao b c b i
l p bi u mơ hình l p phương. Bên dư i l p này là l p v ch a các noãn nang,
th vàng, th tr ng (th vàng thối hóa). Ph n t y c a bu ng tr ng n m
gi a, g m có m ch máu, dây th n kinh, m ch b ch huy t và mô liên k t.

Mi n v có tác d ng v sinh d c vì

đó x y ra q trình tr ng chín và r ng

tr ng. Trên bu ng tr ng có t 70.000 – 100.000 noãn bào

các giai đo n

khác nhau, t ng ngồi cùng là nh ng nỗn bào sơ c p phân b tương đ i đ u,
t ng trong là nh ng noãn bào th c p đang sinh trư ng, khi nỗn bao chín s
n i lên b m t bu ng tr ng (Khu t Văn Dũng, 2005)[5].
Có 4 lo i nỗn nang trong bu ng tr ng: noãn nang nguyên th y nh
nh t và đư c bao b c b i l p t bào v y. Noãn nang nguyên th y phát tri n
thành nỗn nang b c m t, nó đư c bao b c b i m t l p t bào bi u mơ hình l p
phương (t bào nang). Khi đư c sinh ra bư ng tr ng đã có s n hai lo i noãn
nang này. Noãn nang b c m t có th b thối hóa ho c phát tri n thành noãn
nang b c hai. Noãn nang b c hai có hai ho c nhi u l p t bào nang nhưng
khơng có xoang nang (là kho ng tr ng ch a d ch nang). Noãn nang có xoang
đư c xem như nỗn nang b c ba, ch a d ch nang và có th tr nên tr i h n đ
chu n b xu t noãn (nang Graaf). Nỗn nang có xoang bao g m 3 l p: l p bao
ngoài, l p bao trong và l p t bào h t. L p bao ngoài là mô liên k t l ng l o.
L p bao trong s n xu t Androgen dư i tác d ng c a LH. L p t bào h t tách
r i l p bao trong b i màng đáy m ng. T bào h t s n xu t nhi u ch t sinh h c
và trên b m t t bào có th th (receptor) ti p nh n kích thích t LH. Nh ng
ch t quan tr ng đư c s n xu t b i t bào h t là Estrogen, Inhibin và d ch nang
(Nguy n Xuân T nh và cs , 2002)[25].
Khi nang Graaf xu t noãn, nh ng m ch máu nh b v và gây xu t
huy t t i ch . Sau khi xu t nỗn, ph n cịn l i c a nang noãn cùng v i v t
xu t huy t đư c g i là th xu t huy t v i kích thư c nh hơn nang noãn nhi u

5


l n. Sau đó t bào bao trong và t bào h t bi t hóa thành t bào th vàng đ
t o nên th vàng (Tr n Th Dân, 2004)[6].
2.1.1.2. ng d n tr ng (Oviductus)
ng d n tr ng (vịi Fallop) g m có ph u, ph n r ng và ph n eo. Ph u
m ra đ ti p nh n nỗn và có nh ng s i lơng nhung đ gia tăng di n tích ti p
xúc v i bu ng tr ng khi xu t noãn. Ph u ti p n i v i ph n r ng. Ph n r ng
chi m kho ng 1/2 chi u dài c a ng d n tr ng, đư ng kính tương đ i l n và
m t trong có nhi u n p g p v i t bào bi u mơ có lơng nh . Ph n eo n i ti p
s ng t cung, nó có thành dày hơn ph n r ng và ít n p g p hơn.
Vai trò cơ b n c a ng d n tr ng là v n chuy n noãn và tinh trùng đ n
nơi th tinh trong ng d n tr ng (1/3 phía trên ng d n tr ng), ti t các ch t đ
nuôi dư ng nỗn, duy trì s s ng và gia tăng kh năng th tinh c a tinh trùng,
ti t các ch t nuôi dư ng phôi trong vài ngày trư c khi phôi đi vào t cung.
Nơi ti p giáp gi a ph n eo và t cung có vai trò đi u khi n s di chuy n c a
tinh trùng đ n ph n r ng c a ng d n tr ng ho c di chuy n c a phôi vào t
cung.

l n, s co th t c a nơi ti p giáp eo – t cung t o thành rào c n đ i

v i tinh trùng đ khơng có q nhi u tinh trùng đi đ n ph n r ng, nh đó
tránh đư c hi n tư ng nhi u tinh trùng xâm nh p noãn.
2.1.1.3. T cung (Uterus)
T cung n m trong xoang ch u, dư i tr c tràng, trên bàng quang và
ni u đ o trong xoang ch u, 2 s ng t cung

ph n trư c xoang ch u. T cung

đư c gi t i ch nh s bám c a âm đ o vào c t cung và đư c gi b i các
dây ch ng.
T cung l n thu c lo i t cung s ng kép, g m 2 s ng thông v i m t
thân và c t cung:
S ng t cung dài 50 – 100cm, hình ru t non, thơng v i ng d n tr ng.

6


Thân t cung dài 3 – 5cm.
C t cung l n dài 10 – 18cm, có thành dày, hình tr , có các c t th t
x p theo ki u cài răng lư c, thông v i âm đ o.
Vách t cung g m 3 l p t ngoài vào trong: l p tương m c, l p cơ
trơn, l p n i m c.
- L p tương m c: là l p màng s i, dai, ch c ph m t ngoài t cung và
n i ti p vào h th ng các dây ch ng.
- L p cơ trơn: g m cơ vòng r t dày

trong, cơ d c m ng hơn

ngoài.

Gi a 2 t ng cơ ch a t ch c liên k t s i đàn h i và m ch qu n, đ c bi t là
nhi u tĩnh m ch l n. Ngoài ra, các bó s i cơ trơn đan vào nhau theo m i
hư ng làm thành m ng v a dày v a ch c. Cơ trơn là l p cơ dày và kho nh t
trong cơ th . Do v y, nó có đ c tính co th t (Đ ng Đình Tín, 1986)[20].
Theo (Tr n Th Dân, 2004)[6], trương l c co càng cao (t cung tr nên
c ng) khi có nhi u Estrogen trong máu và trương l c co gi m (t cung m m)
khi có nhi u Progesterone trong máu. Vai trò c a cơ t cung là góp ph n cho
s di chuy n c a tinh trùng và ch t nhày trong t cung, đ ng th i đ y thai ra

ngoài khi sinh đ . Khi mang thai, s co th t c a cơ t cung gi m đi dư i tác
d ng c a Progesterone, nh v y phôi thai có th bám ch c vào t cung.
- L p n i m c t cung: là l p niêm m c màu h ng đư c ph b i m t
l p t bào bi u mơ hình tr , xen k có các ng đ c a các tuy n nhày t cung.
Nhi u t bào bi u mô kéo dài thành lông rung, khi lông rung đ ng thì g t
nh ng ch t nhày ti t ra v phía c t cung. Trên niêm m c có các n p g p.
L p n i m c t cung có nhi m v ti t các ch t vào lịng t cung đ giúp
phơi thai phát tri n và duy trì s s ng c a tinh trùng trong th i gian di chuy n
đ n ng d n tr ng. Dư i nh hư ng c a Estrogen, các tuy n t cung phát
tri n t l p màng nhày, xâm nh p vào l p dư i màng nhày và cu n l i. Tuy
nhiên, các tuy n ch đ t đư c kh năng phân ti t t i đa khi có tác d ng c a

7


Progesterone. S phân ti t c a tuy n t cung thay đ i tuỳ theo giai đo n c a
chu kỳ lên gi ng.
2.1.1.4. Âm đ o (Vagina)
Âm đ o n i sau t cung, trư c âm h , đ u trư c giáp c t cung, đ u
sau thơng ra ti n đình, gi a âm đ o và ti n đình có n p g p niêm m c g i là
màng trinh.
Âm đ o là m t ng tròn ch a cơ quan sinh d c đ c khi giao ph i, đ ng
th i là b ph n cho thai đi ra ngoài trong quá trình sinh đ và là ng th i các
ch t d ch t t cung.
Âm đ o có c u t o g m 3 l p:
- L p liên k t

ngồi.

- L p cơ trơn có cơ d c bên ngồi, cơ vịng bên trong. Các l p cơ âm

đ o liên k t v i các l p cơ

c t cung.

- L p niêm m c âm đ o: Theo Đ ng Đình Tín (1986)[20], âm đ o l n
dài 10 – 12cm.
2.1.1.5. Ti n đình (Vestibulum vaginae sinusinogenitalis)
Là gi i h n gi a âm đ o và âm h . Ti n đình bao g m:
- Màng trinh: là m t n p g p g m 2 lá, phía trư c thơng v i âm đ o,
phía sau thơng v i âm h . Màng trinh g m các s i cơ đàn h i

gi a và do 2

lá niêm m c g p l i thành m t n p.
- L ni u đ o

sau và dư i màng trinh.

- Hành ti n đình là 2 t ng cương
th h ng

2 bên l ni u đ o. C u t o gi ng

bao dương v t c a con đ c.

Ti n đình có m t s tuy n, các tuy n này x p theo hàng chéo, hư ng
quay v âm v t.
2.1.1.6. Âm v t (Clitoris)
Âm v t có c u t o như dương v t nhưng thu nh l i và là t ng cương

8


c a đư ng sinh d c cái, đư c dính vào ph n trên kh p bán đ ng ng i, b bao
xung quanh b i cơ ng i h ng.
Âm v t đư c ph b i l p niêm m c có ch a các đ u mút th n kinh
c m giác, l p th h ng và t ch c liên k t bao b c g i là niêm m c âm v t.
2.1.1.7. Âm h (Vulva)
Âm h hay còn g i là âm môn, n m dư i h u môn và ngăn cách v i nó b i
vùng h i âm. Bên ngồi có 2 mơi đính v i nhau

mép trên và mép dư i. Mơi âm

h có s c t đen, tuy n m hôi, tuy n bã ti t ra ch t nh n trong và hơi dính.
2.1.2. Đ c đi m sinh lý sinh d c c a l n
Đ c đi m sinh lý sinh d c c a gia súc nói chung và lồi l n nói riêng
đ c trưng cho lồi, có tính n đ nh v i t ng gi ng v t ni. Nó đư c duy trì
qua các th h và ln c ng c , hồn thi n qua q trình ch n l c. Ngồi ra
cịn ch u nh hư ng c a m t s y u t như: ngo i c nh, đi u ki n nuôi dư ng
chăm sóc, s d ng… Đ đánh giá đ c đi m sinh lý sinh d c c a l n nái ngư i
ta thư ng t p trung nghiên c u, theo dõi các ch tiêu sau đây:
2.1.2.1. S thành th c v tính
Theo A.A.Xuxoep, Cù Xuân D n, Lê Kh c Th n (1985) [1] s thành
th c v tính đư c đánh d u khi con v t b t đ u có ph n x sinh d c và có kh
năng sinh s n. Lúc này t t c các b ph n sinh d c như: bu ng tr ng, t cung,
âm đ o,… đã phát tri n hồn thi n và có th b t đ u bư c vào ho t đ ng sinh
s n. Đ ng th i v i s phát tri n hồn thi n bên trong thì

bên ngồi các b

ph n sinh d c ph cũng xu t hi n và gia súc có ph n x v tính hay xu t hi n
hi n tư ng đ ng d c.
Tuy nhiên, thành th c v tính s m hay mu n ph thu c vào gi ng, tính
bi t và các đi u ki n ngo i c nh cũng như chăm sóc ni dư ng.
+ Gi ng
Các gi ng l n khác nhau thì tu i thành th c v tính cũng khác nhau.

9


Nh ng gi ng có th vóc nh thư ng thành th c v tính s m hơn nh ng gi ng
có th vóc l n.
Theo Ph m H u Doanh và c ng s (1995)[29], tu i thành th c v tính
c a l n cái ngo i và l n cái lai mu n hơn l n cái n i thu n ch ng ( , Móng
Cái, Mư ng Khương,...). Các gi ng l n n i này thư ng có tu i thành th c vào
4 – 5 tháng tu i (121-158 ngày tu i). L n ngo i là 6-8 tháng tu i, l n lai F1
(ngo i × n i) thư ng đ ng d c l n đ u

6 tháng tu i.

+ Đi u ki n nuôi dư ng, qu n lý
Dinh dư ng có nh hư ng r t l n đ n tu i thành th c v tính c a l n
nái. Cùng m t gi ng nhưng n u đư c ni dư ng, chăm sóc, qu n lý t t, gia
súc phát tri n t t thì s thành th c v tính s m hơn và ngư c l i.
+ Đi u ki n ngo i c nh
Khí h u và nhi t đ cũng nh hư ng t i tu i thành th c v tính c a gia
súc. Nh ng gi ng l n ni

vùng có khí h u nhi t đ i nóng m thư ng thành

th c v tính s m hơn nh ng gi ng l n ni vùng có khí h u ôn đ i và hàn đ i.
S kích thích c a con đ c cũng nh hư ng t i s thành th c c a l n cái
h u b . N u ta đ m t con đ c đã thành th c v tính g n ơ chu ng c a nh ng con
cái h u b thì s thúc đ y nhanh s thành th c v tính c a chúng. Theo Paul
Hughes and James Tilton (1996) [36] n u cho l n cái h u b ti p xúc v i đ c 2
l n/ ngày, v i th i gian 15-20 phút thì 83% l n cái (ngoài 90kg) đ ng d c lúc
165 ngày tu i.
L n cái h u b n u ni nh t liên t c s có tu i đ ng d c l n đ u dài
hơn l n ni chăn th . Vì l n ni có th i gian chăn th s tăng cư ng trao
đ i ch t, t ng h p đư c sinh t và có d p ti p xúc v i l n đ c, nên có tu i
đ ng d c l n đ u s m hơn.
Tuy nhiên, m t v n đ c n lưu ý là tu i thành th c v tính thư ng s m hơn
tu i thành th c v th vóc. Vì v y, đ đ m b o s sinh trư ng và phát tri n bình

10


thư ng c a l n m và đ m b o nh ng ph m ch t gi ng c a th h sau nên cho gia
súc ph i gi ng khi đã đ t m t kh i lư ng nh t đ nh tuỳ theo gi ng. Ngư c l i,
cũng không nên cho gia súc ph i gi ng quá mu n vì nh hư ng t i năng su t
sinh s n c a m t đ i nái đ ng th i nh hư ng t i th h sau c a chúng.
2.1.2.2. Chu kỳ tính và th i đi m ph i gi ng thích h p
Chu kỳ tính
T khi thành th c v tính, nh ng bi u hi n tính d c c a l n đư c di n
ra liên t c và có tính chu kỳ. Các nỗn bào trên bu ng tr ng phát tri n, l n
d n, chín và n i c m trên b m t bu ng tr ng g i là nang Graaf. Khi nang
Graaf v , tr ng r ng g i là s r ng tr ng. M i l n tr ng r ng con cái có
nh ng bi u hi n ra bên ngoài g i là đ ng d c. Do tr ng r ng có tính chu kỳ
nên đ ng d c cũng theo chu kỳ (Khu t Văn Dũng, 2005)[5].
Chu kỳ tính

nh ng lồi khác nhau là khác nhau và

giai đo n đ u

m i thành th c v tính thì chu kỳ chưa n đ nh mà ph i 2 – 3 chu kỳ ti p theo
m i n đ nh. M t chu kỳ tính c a l n cái dao đ ng trong kho ng t 18 – 22
ngày, trung bình là 21 ngày và đư c chia thành 4 giai đo n: giai đo n trư c
đ ng d c, giai đo n đ ng d c, giai đo n sau đ ng d c, giai đo n ngh ngơi.
* Giai đo n trư c đ ng d c
Đây là giai đo n đ u tiên c a chu kỳ tính, kéo dài 1 – 2 ngày, là th i
gian chu n b đ y đ cho đư ng sinh d c c a l n cái đón nh n tinh trùng,
cũng như đ m b o các đi u ki n cho tr ng và tinh trùng g p nhau đ th thai.
Trong giai đo n này có s thay đ i c v tr ng thái cơ th cũng như
tr ng thái th n kinh.

giai đo n này các noãn bao phát tri n m nh, thành th c

và n i rõ trên b m t bu ng tr ng, kích thư c nỗn bao thay đ i r t nhanh,
đ u giai đo n này nỗn bao có đư ng kính là 4mm, cu i giai đo n nỗn bao
có đư ng kính 10 – 12mm. Các t bào vách ng d n tr ng tăng cư ng sinh
trư ng, s lư ng lông nhung tăng, đư ng sinh d c b t đ u sung huy t nhanh,

11


h th ng tuy n, âm đ o tăng ti t d ch nhày, niêm d ch

c t cung ti t ra làm

c t cung hé m . Các noãn bao chín, t bào tr ng tách kh i nỗn bao. T
cung co bóp m nh, c t cung m ra, niêm d ch ch y nhi u. Con v t b t đ u
xu t hi n tính d c, âm h sưng lên, hơi m và có màu h ng tươi, cu i giai
đo n có d ch nh n ch y ra. Do hàm lư ng Progesteron gi m xu ng đ t ng t
nên con v t gi m ăn, hay kêu r ng, thích nh y lên lưng con khác nhưng không
cho con khác nh y lên lưng mình.
* Giai đo n đ ng d c
Đây là giai đo n ti p theo và thư ng kéo dài t 2 – 3 ngày, tính t khi
t bào tr ng tách kh i noãn bao. Giai đo n này các bi n đ i c a cơ quan sinh
d c rõ nét nh t, niêm m c âm h sung huy t, phù thũng rõ r t và chuy n sang
màu m n chín, niêm d ch t âm đ o ch y ra nhi u, keo đ c hơn, nhi t đ âm
đ o tăng t 0,3 – 0,70C, pH h hơn trư c. Con v t bi u hi n tính hưng ph n
cao đ , đ ng ng i không yên, phá chu ng, ăn u ng gi m, ho c b ăn, kêu
r ng trong tr ng thái ng n ngơ, thích nh y lên lưng con khác ho c đ con
khác nh y lên lưng mình.
ln đ ng

giai đo n này, l n thích g n đ c, khi g n đ c thì

tư th s n sàng ch u đ c, đuôi cong lên và l ch sang m t bên, hai

chân sau d ng ra và hơi kh yu xu ng s n sàng ch u đ c (TS.Phùng Th Vân 2004)[28].
N u

giai đo n này, t bào tr ng g p tinh trùng và x y ra quá trình th

tinh t o thành h p t thì chu kỳ sinh d c ng ng l i, gia súc cái

vào giai đo n

có thai, đ n khi đ xong m t th i gian nh t đ nh tuỳ lồi gia súc thì chu kỳ
sinh d c m i l i b t đ u. N u không x y ra quá trình trên thì l n cái s chuy n
sang giai đo n ti p theo c a chu kỳ tính.
* Giai đo n sau đ ng d c
Giai đo n này kéo dài kho ng hai ngày, tồn b cơ th nói chung và cơ
quan sinh d c nói riêng d n tr l i tr ng thái sinh lý bình thư ng. Trên bu ng

12


tr ng, th h ng chuy n thành th vàng, đư ng kính lên t i 7 - 8 mm và b t
đ u ti t Progesterone. Progesterone tác đ ng lên vùng dư i đ i theo cơ ch
đi u hoà ngư c làm gi m ti t Oestrogen, t đó làm gi m tính hưng ph n th n
kinh, con v t d n chuy n sang tr ng thái yên tĩnh, ch u khó ăn u ng hơn, niêm
m c toàn b đư ng sinh d c tăng sinh, các tuy n

cơ quan sinh d c ng ng

ti t d ch, c t cung đóng l i.
* Giai đo n ngh ngơi
Giai đo n này kéo dài t 10 – 12 ngày, b t đ u t ngày th tư sau khi
r ng tr ng mà không đư c th tinh và k t thúc khi th vàng tiêu hu . Đây là
giai đo n con v t hoàn toàn yên tĩnh, cơ quan sinh d c ho t đ ng tr l i tr ng
thái sinh lý bình thư ng, trong bu ng tr ng th vàng b t đ u teo đi, noãn bao
b t đ u phát d c nhưng chưa n i rõ trên b m t bu ng tr ng. Toàn b cơ quan
sinh d c d n xu t hi n nh ng bi n đ i chu n b cho chu kỳ sinh d c ti p theo.
Trong chăn nuôi l n nái sinh s n, n m đư c chu kỳ tính và các giai
đo n c a quá trình đ ng d c s giúp cho ngư i chăn ni có ch đ ni
dư ng, chăm sóc cho phù h p và ph i gi ng k p th i, đúng th i đi m, t đó
góp ph n nâng cao năng su t sinh s n c a l n nái.

Cơ ch đ ng d c
Chu kỳ đ ng d c c a l n cái đư c đi u khi n b i 2 y u t th n kinh và
th d ch. Khi các nhân t ngo i c nh như: ánh sáng, nhi t đ , mùi con đ c…
tác đ ng và kích thích vùng dư i đ i (Hypothalamus) gi i phóng ra các y u t
tác đ ng lên tuy n yên, kích thích thuỳ trư c tuy n yên ti t FSH (Folliculo
Stimulin Hormone) và LH (Lutei Stimulin Hormone). FSH kích thích nỗn
bao phát tri n đ ng th i cùng v i LH làm cho noãn bao thành th c, chín và
r ng tr ng. Theo Schitten và cs (1989) [37] Khi noãn bao phát tri n và thành
th c, t bào h t trong thư ng bì bao noãn ti t ra Oestrogen ch a đ y trong
xoang bao noãn. Khi hàm lư ng hormone này trong máu đ t 64 – 112% s

13


kích thích con v t có nh ng bi u hi n đ ng d c. Đ ng th i dư i tác đ ng c a
Oestrogen cơ quan sinh d c bi n đ i: t cung hé m , âm h , âm đ o sung
huy t, ti t niêm d ch, s ng t cung và ng d n tr ng tăng sinh t o đi u ki n
cho s làm t c a h p t sau này. Cu i chu kỳ đ ng d c thì Oestrogen l i kích
thích tuy n n ti t ra LH và gi m ti t FSH. Khi lư ng LH/FSH đ t t l 3/1
thì s kích thích cho tr ng chín và r ng tr ng. Sau khi tr ng r ng th vàng
đư c hình thành

nơi bao noãn v ra. Th vàng ti t Progesterone giúp cho

quá trình chu n b ti p nh n h p t

s ng t cung đ ng th i c ch ti t GSH

(Gonado Stimulin Hormone) c a tuy n yên làm cho bao noãn trong bu ng
tr ng c a l n cái không phát tri n đư c và k t thúc m t chu kỳ đ ng d c.

Cơ ch đ ng d c đư c tóm t t theo sơ đ sau:

14


Đ i não

Hypothalamus

Tuy n yên

Oxytocin

ACTH

V trên th n

Corticosteroid

Nhau thai

PGF2α

Relaxin

Oestrogen

T cung

Th vàng

Thai thành th c

Progesterone

Sơ đ cơ ch đ ng d c

15

Đ


Th i đi m ph i gi ng thích h p
Th i gian tinh trùng l n đ c gi ng s ng trong t cung l n nái kho ng
45 – 48 gi , trong khi th i gian tr ng c a l n nái t n t i và th thai có hi u
qu là r t ng n, cho nên ph i ti n hành ph i gi ng đúng lúc. Th i đi m ph i
gi ng thích h p nh t là vào gi a giai đo n ch u đ c.
Đ i v i l n nái ngo i, l n lai, th i đi m ph i gi ng t t nh t là sau khi
có hi n tư ng ch u đ c 6 – 8 gi , ho c cho ph i vào cu i ngày th 3 và sang
ngày th 4 k t lúc b t đ u đ ng d c.
Đ i v i l n nái n i th i đi m ph i gi ng s m hơn l n nái ngo i và
lai 1 ngày, t c là vào cu i ngày th 2 và sáng ngày th 3 vì th i gian đ ng
d c ng n hơn.
Khi th c hi n th tinh nhân t o, th y l n nái ch u đ c bu i s m thì
cho ph i vào bu i chi u, n u có tri u ch ng ch u đ c bu i chi u thì sáng
hôm sau cho ph i, thư ng ph i 2 l n (ph i l p)

giai đo n ch u đ c “ch n

đ u khố đi” c a th i kỳ r ng tr ng.

2.1.2.3. Sinh lý đ
Theo TS.Tr n Ti n Dũng, TS.Dương Đình Long, TS.Nguy n Văn
Thanh (2002)[7], gia súc cái mang thai trong m t th i gian nh t đ nh tùy t ng
loài gia súc, khi bào thai phát tri n đ y đ , dư i tác đ ng c a h th ng th n
kinh – th d ch, con m s xu t hi n nh ng cơn r n đ đ y bào thai, nhau thai
và các s n ph m trung gian ra ngồi, q trình này g i là quá trình sinh đ .
Khi g n đ con cái s có các tri u ch ng bi u hi n: trư c khi đ 1 – 2
tu n, nút niêm d ch

c t cung, đư ng sinh d c l ng, sánh dính và ch y ra

ngồi. Trư c khi đ 1 – 2 ngày, cơ quan sinh d c bên ngồi b t đ u có nh ng
thay đ i: âm môn phù to, nhão ra và sung huy t nh , đ u núm vú to, b u vú
căng to, s a b t đ u ti t.

16


l n, s a đ u là m t trong nh ng ch tiêu quan tr ng đ xác đ nh gia
súc đ :
+ Trư c khi đ 3 ngày, hàng vú gi a v t ra nư c trong.
+ Trư c khi đ 1 ngày, hàng vú gi a v t đư c s a đ u.
+ Trư c khi đ 1/2 ngày, hàng vú trư c v t đư c s a đ u.
+ Trư c khi đ 2 – 3h, hàng vú sau v t đư c s a đ u.
Cơ ch đ : đ là m t quá trình sinh lý ph c t p ch u s đi u hòa c a
cơ ch th n kinh – th d ch, v i s tham gia tác đ ng cơ gi i c a thai đã
thành th c.
- V m t cơ gi i: thai trong t cung cơ th m sinh trư ng và phát tri n
m t cách t i đa.

th i kỳ cu i, thai to ti p giáp v i t cung, thai chèn ép

xoang b ng, đè m nh vào cơ quan sinh d c, ép ch t m ch máu và đám r i
th n kinh hông – khum, làm kích thích truy n v th n kinh trung ương, đi u
ti t hormone gây đ . M t khác, thai chèn ép, co đ p vào t cung làm kích
thích t cung co bóp, s co bóp tăng theo th i gian, k c cư ng đ và t n s ,
d n đ n t cung m và thai thốt ra ngồi.
- N i ti t: trong th i gian mang thai, th vàng và nhau thai cùng ti t ra
Progesterone, hàm lư ng Progesterone trong máu tăng t o nên tr ng thái an
thai. Đ n kỳ ch a cu i, th vàng teo d n và m t h n nên lư ng Progesterone
gi m (ch còn 0,22%). Đ ng th i tuy n yên ti t Oxytocine, nhau thai tăng ti t
Relaxin làm giãn dây ch ng xương ch u và m

c

t

cung, tăng ti t

Oestrogen làm tăng đ m n c m c a c t cung v i Oxytocine trư c khi đ .
- Bi n đ i quan h gi a cơ th m và bào thai: khi thai đã thành th c thì
quan h sinh lý gi a m và nhau thai khơng cịn c n thi t n a, lúc này thai đã tr
thành như m t ngo i v t trong t cung nên đư c đưa ra ngoài b ng đ ng tác đ .
Th i gian đ kéo dài hay ng n tùy t ng loài gia súc, l n thư ng t 2 – 6h,
nó đư c tính t khi c t cung m hồn tồn đ n khi bào thai cu i cùng ra ngoài.

17


Cơ ch đi u khi n quá trình đ đư c mơ t

Ngo i c nh kích
thích

sơ đ dư i đây:
Ngo i c nh c ch

V não

Thuỳ trư c tuy n yên

Vùng dư i đ i

Bu ng tr ng
T bào h t

Th vàng

Oestrogen

Progesteron

S ng t cung

Prostaglandin

Cơ ch đi u khi n quá trình đ

18