Tiểu luận tìm hiểu Hát Xoan

MỤC LỤC
I . MỞ ĐẦU
II . NỘI DUNG
1. Lịch sử hình thành và đặc điểm
1.1. Lịch sử hình thành
1.2. Đặc điểm
1.2.1. Đặc điểm chung
1.2.2. Đặc điểm diễn xướng và trình tự cuộc Hát Xoan
1.2.3. Đặc điểm lời ca trong hát Xoan
1.2.4. Đặc điểm âm nhạc trong hát Xoan
2. Giá trị của Hát Xoan
3. Thực trạng
III . KẾT LUẬN-BẢO TỒN VÀ PHÁT TRIỂN
TÀI LIỆU THAM KHẢO:
wikipedia,danviet.vn,www.cinet.gov.vn, www.kilobooks.com, www.slideshare.net

1


NHỮNG ĐẶC ĐIỂM CỦA HÁT XOAN
I . MỞ ĐẦU
Lí do chọn đề tài:
Việt Nam có rất nhiều loại hình nghệ thuật truyền thống, mỗi loại hình lại có
nét đặc sắc riêng. Tuy nhiên, những năm gần đây một số loại hình nghệ thuật đang
bị mai một dần đi “Hát Xoan” là một trong những trường hợp như thế.
Có lịch sử hình thành rất lâu đời và mang bản sắc rất riêng, tuy nhiên “Hát Xoan”
lại chưa được nhiều người biết đến. “Hát Xoan” xuất hiện đầu tiên và phát triển
nhất là ở Phú Thọ.Bời vậy trong bài viết này tôi muốn đi sâu vào tìm hiểu loại hình
nghệ thuật đã có từ lâu đời này ở vùng đất Phú Thọ.
II. NỘI DUNG
1. Lịch sử hình thành và đặc điểm

1.1. Lịch sử hình thành
Hát Xoan là loại hình dân ca nghi lễ gắn với tín ngưỡng thờ cúng Hùng
Vương và đời sống sinh hoạt của cư dân trồng lúa nước vùng trung du, tập trung
chủ yếu trên vùng đất Phú Thọ. Hát Xoan cịn được gọi là hát Cửa đình, hát Lãi
Lèn, hát Đúm, hát Thờ…
Ở làng Phù Đức, xã Kim Đức, thành phố Việt Trì cịn kể lại rằng: Từ thuở
Vua Hùng dựng nước, một hôm vào buổi trưa ngày 13 tháng Chạp, ba anh em Vua
Hùng đi tìm đất mở mang Kinh Đơ có đi qua thơn Phù Đức và An Thái dừng chân
nghỉ ngơi tại một khu rừng gần thôn. Trong khi ngồi nghỉ ba anh em Vua Hùng
nhìn ra bãi cỏ trước mặt, thấy có một đám trẻ chăn trâu vừa chơi các trò chơi như
đánh vật, kéo co lại vừa hát những khúc ca nghe rất hay. Thấy vậy người anh cả
nhà họ Hùng liền bảo hai em dạy các trẻ mục đồng hát một số điệu mà họ mang
theo. Về sau, để tưởng nhớ công lao của ba anh em Vua Hùng, hàng năm cứ đến
ngày 13 tháng Chạp Âm lịch, dân làng lại làm bánh nẳng để cúng vào buổi trưa và
2


cúng thịt bò vào buổi chiều để thờ anh Cả Vua Hùng được nhân dân suy tôn là Đức
Thánh Cả. Đến ngày mùng 2 và mùng 3 tháng Giêng Âm lịch, dân làng Phù Đức
mở hội cầu để cầu Đức Thánh Cả phù hộ cho “Dân khang, vật thịnh, mưa thuận
gió hịa, mùa màng tươi tốt”. Trong hội cầu, họ diễn lại cảnh hát xướng để nhớ lại
sự tích các Vua Hùng dạy dân múa hát và chơi các trò chơi dân gian. Do vậy, hội
cầu đã trở thành lệ làng hàng năm và bao giờ cũng có trị hát xướng mở đầu. Ở
làng Cao Mại, thị trấn Lâm Thao, huyện Lâm Thao còn lưu truyền một truyền
thuyết như sau: Vợ Vua Hùng mang thai đã lâu tới ngày sinh nở, cứ đau bụng mãi
mà không đẻ được. Người hầu nữ thấy vậy tâu rằng: Có nàng Quế Hoa xinh đẹp,
hát hay, múa giỏi, nên đón về múa hát để có thể làm đỡ đau và có thể sinh đẻ được.
Vợ Vua Hùng nghe lời và cho mời nàng Quế Hoa đến để hát múa chầu trực bên
cạnh vợ Vua Hùng. Nàng Quế Hoa vâng lời và vào chầu. Khi ấy vợ Vua Hùng
đang lên cơn đau dữ dội, bà gọi Quế Hoa vào cạnh giường và múa hát. Quế Hoa

trổ tài hát hay, múa dẻo, tay uốn, chân đưa, người mềm như tơ, tay dẻo như bún, vợ
Vua Hùng và những người hầu cận đều rất say mê. Vợ Vua Hùng trong khi mải
xem nàng Quế Hoa múa hát nên quên cả đau đẻ và đã sinh hạ được ba người con
trai khôi ngô tuấn tú. Khi ấy đang là mùa Xuân. Vua Hùng thấy thế hết lời ca ngợi
Quế Hoa và truyền cho các mỵ nương học lấy các điệu múa hát ấy để hát mừng
trong dịp lễ hội mùa xuân vì thế được gọi là hát Xuân, sau này vì kiêng tên húy của
mỵ nương con gái Vua Hùng có tên là Xuân Nương (có thể là tên một nữ tướng
của Hai Bà Trưng trong khởi nghĩa năm 40-43) nên phải gọi chệch là hát Xoan. Lại
một câu chuyện khác cũng ở làng Cao Mại kể rằng: Nguyệt Cư công chúa và Vua
bà ở xã Cao Mại là con Vua Hùng, lúc lọt lịng mẹ cứ khóc hồi khơng ai dỗ được.
Chỉ đến khi nghe người dân làng An Thái hát thì Cơng chúa mới chịu nín. Cứ như
thế cho đến khi Công chúa lên ba tuổi. Cho đến khi Cơng chúa Nguyệt Cư lấy
chồng có thai khi đi qua làng An Thái nghe hát Xoan thì chuyển dạ đẻ, những
người hầu phải chạy thật nhanh về cung để nàng kịp sinh nở. Cũng chính vì sự việc
3


trên mà hiện nay ở Cao Mại còn bảo lưu lệ chạy kiệu Vua Bà và có tổ chức hát
Xoan trong những ngày lễ hội, đình đám để ghi dấu sự kiện.
Ở làng Hương Nộn, xã Hương Nộn, huyện Tam Nơng, nơi có hát Xoan thờ Nữ
tướng Xn Nương thời Hai Bà Trưng lại kể rằng: Khi khởi nghĩa đánh giặc Hán
những năm đầu Cơng ngun có lần hành qn qua làng Xoan, được nghe hát
Xuân, Xuân Nương rất thích thú. Sau ngày khởi nghĩa thắng lợi, Hai Bà Trưng lên
ngôi vua, Nữ tướng Xuân Nương được phong làm Đông Cung công chúa nhập nội
trưởng quản quân cơ nội các. Bà về thăm lại quê hương và cho người sưu tầm, ghi
chép lại các bài ca Xuân ấy để truyền dạy trong qn. Chính vì sự tích này nên
ngày nay khi tế Xuân Nương, dân làng Hương Nộn tổ chức hát Xuân nghi lễ; và để
kiêng kỵ tên húy của bà, nên khúc ca Xuân được gọi chệch đi là khúc ca Xoan.
Cũng tại làng Hương Nộn cịn có một truyền thuyết khác kể về hát Xoan như sau:
Vợ Vua Lý Thần Tơn (1128-1138) là Hồng hậu Lê Xn Lan. Một lần bà du xuân

qua đất Phù Ninh thấy những người dân làm ruộng, đánh cá, vừa làm vừa hát, hát
rất say mê, hát quên đi mệt nhọc để làm ra sản phẩm nhiều hơn. Thấy đó là những
bài hát hay, bà bèn cho người ghi chép lại, đến khi về tu tại chùa Thiên Tạo tại xã
Hương Nộn thì truyền dạy cho dân hát theo. Bài hát đó là những điệu Xoan ca đằm
thắm gần gũi với cuộc sống của người dân nông nghiệp. Bà được dân tôn thờ là
Đức Thánh Mẫu. Sau khi bà mất dân Phù Ninh đã sang Hương Nộn cùng nhau hát
thờ bà. Vì là hát bài bản nên chỉ người Phù Ninh có sách chép mới hát được cịn
nơi khác khơng có sách chép nên hát lời khơng đúng.
Có rất nhiều truyền thuyết trong dân gian lí giải sự ra đời của Hát Xoan, mỗi
truyền thuyết là một câu chuyện khác nhau nhưng chúng đều mang một màu sắc
chung đó là đầy tính chất huyền thoại, nhuốm màu hư ấu và huyền bí. Mặc dù vậy,
bóc tách những yếu tố huyền thoại hoang đường và hư cấu, chúng ta có thể thấy
được một số thơng tin mang tính khoa học có thể xác định được nguồn gốc về sự
hình thành và quá trình tồn tại của Hát Xoan trong suốt thời gian mấy nghìn năm
4


lịch sử dựng nước và giữ nước của các thế hệ cư dân Đất Tổ thơng qua lối hát cịn
được bảo tồn đến ngày nay. Qua truyền thuyết dân gian lưu truyền lại, chúng ta dễ
dàng thấy rằng, hát Xoan có thể được ra đời từ rất sớm, có thể từ thời Hùng Vương
dựng nước hoặc ít ra cũng cho ta một nhận định: Hát Xoan đã có từ rất lâu đời với
hình thức ban đầu cịn rất sơ khai và nó được dùng làm nghi thức tín ngưỡng trong
lễ hội của làng để cầu đảo Trời đất ban cho mưa thuận gió hịa để mùa màng được
tươi tốt, đem lại cuộc sống ấm no cho muôn dân trăm họ và được tồn tại đến khởi
nghĩa Hai Bà Trưng năm 40 đến 43 sau Công nguyên. Bằng chứng là tại các địa
điểm của hát Xoan hoặc có liên quan đến hát Xoan đều có tín ngưỡng thờ tự các
Vua Hùng và các con gái Vua Hùng như Tiên Dung, Ngọc Hoa, Nguyệt Cư và các
con rể, các tướng lĩnh của thời Vua Hùng.Các làn điệu Xoan cổ đều được bắt
nguồn từ những làng cổ nằm ở địa bàn bán sơn địa thuộc trung tâm bộ Văn Lang
thời các Vua hùng dựng nước. Nó được ra đời cùng với tín ngưỡng mang tính

ngun thủy của cư dân nơng nghiệp trồng lúa nước, đó là tín ngưỡng thờ Trời, thờ
Thần, thờ Thánh để cầu cho mưa thuận gió hịa, mùa màng tươi tốt bội thu. Các
làng Xoan đều là những ngôi làng cổ nằm ở vị trí có địa hình bán sơn địa với địa
hình đồi, gị trung du xen kẽ với ruộng trồng lúa nước rất điển hình thuộc địa bàn
trung tâm của bộ Văn Lang thời các Vua Hùng dựng nước. Đây là một trong những
yếu tố Vị -Thế -Địa rất quan trọng ảnh hưởng và tác động trực tiếp đến sự ra đời và
tồn tại của các làn điệu và cách thể hiện của hát Xoan. Chính vì vậy, yếu tố tâm
linh là yếu tố quan trọng chi phối đến tính chất của “Hát Xoan” mang tính nghi lễ
phồn thực của cư dân nơng nghiệp. Nó được hát ở cửa đình thể hiện những lễ tục
diễn xướng tế thần linh tại các cửa đình và được tổ chức hát vào mùa Xuân - mùa
nghỉ ngơi của một chu trình canh tác nông nghiệp trồng lúa nước hai vụ ChiêmXuân qua 12 tháng và 4 mùa Xn-Hạ-Thu-Đơng, đó chính là nguyên nhân để
hình thành các khoảng cách liên quan đến 4 mùa Xuân-Hạ-Thu-Đông.
1.2. Đặc điểm
5


1.2.1. Đặc điểm chung
Hát Xoan là loại hình nghệ thuật tổng hợp, bao gồm nhiều yếu tố: thơ, nhạc,
múa, hát... trong đó hát và múa ln đi cùng và hỗ trợ nhau, dùng điệu múa minh
hoạ nội dung cho lời ca, kết hợp với việc sử dụng các đạo cụ như quạt, phách tre,
nậm rượu... Bên cạnh đó, hát Xoan cịn có sự gắn bó mật thiết giữa thơ ca và âm
nhạc, nhịp điệu thơ và nhịp điệu nhạc, ý thơ và ý nhạc đều có sự thống nhất.
Hát Xoan có 3 kiểu hát (hát nói, hát ngâm ngợi, hát xướng), mỗi kiểu hát có
một số nét đặc trưng về giai điệu. Đặc điểm của giai điệu hát nói là sự đồng nhất
giữa dấu giọng của lời ca với giai điệu (lời ca của kiểu hát nói thường là thơ 4 hoặc
5 chữ), các quãng trong kiểu hát nói thường là từ quãng 2 đến quãng 5, không bao
giờ vượt q qng 8. Giai điệu của hát nói khơng sử dụng nhiều nốt luyến láy mà
mộc mạc, giản đơn nhưng dõng dạc, khoẻ khoắn. Trong kiểu hát ngâm ngợi, giai
điệu thường mềm mại, uyển chuyển, nhịp tự do, thể hiện tình cảm trữ tình, sâu
lắng, có nhiều nốt luyến láy hơn giai điệu hát nói. Cịn đối với hát xướng - giai

điệu tổng hợp những đặc tính của hát nói và hát ngâm ngợi. Kiểu hát này có nhiều
thủ pháp sáng tác được ứng dụng như: nhắc lại, biến tấu, mô phỏng... để phát triển
tác phẩm. Lời ca trong hát Xoan được cấu trúc theo nhiều thể thơ (4 chữ, 5 chữ, lục
bát, song thất lục bát, thất ngôn, tự do...), bao gồm cả thơ dân gian và thơ bác học.
Bên cạnh đó, trong hát Xoan cịn có hàng loạt những tiếng đưa hơi và tiếng đệm
vào câu hát, tạo nên nét đặc trưng riêng biệt cho loại hình nghệ thuật này. Hát
Xoan khi diễn xướng chịu sự chi phối của ngữ điệu tiếng Việt gồm 6 thanh: huyền,
sắc, hỏi, ngã, nặng và thanh không. Hầu hết các bài hát trong hát Xoan đều là thang
5 âm, bên cạnh đó cịn có thang 4 âm và 3 âm.
Hát Xoan được tổ chức theo phường Xoan, bao gồm 2-6 nam (kép) trong đó
ít nhất phải có 1 kép trẻ, tuổi từ 10-15 và 6-12 nữ (đào). Đứng đầu phường Xoan là
một người đàn ông đã đứng tuổi, thuộc nhiều bài hát Xoan, biết chữ Nơm, được
dân làng tín nhiệm bầu làm trùm. Ông trùm vừa là người hướng dẫn đào kép hát ,
6


múa, vừa làngười quản lý, vừa là người giao dịch với các làng mà phường Xoan
đến hát. Để có uy tínvới các làng kết nghĩa, vai trị của ơng trùm rất quan trọng.
Ông trùm phường Xoan thường là kép của phường, đã tham gia đi hát rất nhiều
năm, có nhiều kinh nghiệm, biết nhiều điển tích đọc được văn bản Hát Xoan bằng
chữ Nơm. Ơng trùm vừa là nhạc cơng thuần thục giữ nhịp trống phách, vừa là kép
hát dẫn thành thạo, vừa là chỉ đạo nghệ thuật,vừa là thày dạy dỗ các đào kép hát
múa. Đặc biệt ông trùm phải có khả năng quản lý vàgiao dịch. Hàng năm vào tháng
chạp âm lịch, phường Xoan được tập hợp dưới luyện tập hướng dẫn của ông trùm.
Địa điểm luyện tập tại nhà ông trùm. Phường Xoan hoạt động như một đơn vị hoạt
động nghệ thuật bán chuyên nghiệp, do đó khâu tuyển chọn đào kép rất được chú
trọng. Kép trong phường Xoan khơng những là diễn viên hát mà cịn là nhạc cơng
có tay trống tay phách điêu luệyn. Đào phường Xoan phải đảm bảo có hai tiêu
chuẩn nhanh và sắc. Thiếu một trong hai tiêu chuẩn không được nhập phường. Khi
đã có chồng thường các cơ đào khơng theo chồng đi hát nữa. Ngoài khả năng bẩm

sinh về thanh sắc,các cô đào được truyền kỹ năng về hát múa, được giảng dạy cặn
kẽ về các điển tích, được trau dồi bồi dưỡng thường xuyên về kiến thức văn học
dân gian, âm nhạc dân gian và cả âm nhạc bác học.
Khi đi hát các cô đàothường mặc váy sồi hay quần láng đen, áo tứ thân, năm
thân, (hoặc là bao xanh bao hồng), đầu vấn khăc nhung đen ,hay khăn mỏ quạ. Kép
và những chàng trai làng tham gia trong cuộc Hát Xoan , mặc quần ồng sớ màu
trắng, áo the thâm dài tới đầu gối. cổ quàng dải nhiễu điều , đầu đội khăn hay khăn
xếp đen. Trong quan niệm của phường Xoan, trang phục khi đi hát phải đẹp, trang
trọng khơng những biểu long tơn kính với thần linh mà cịn biểu lộ sự tơn trong của
mình đối với dân các làng kết nghĩa. Đây cũng là biểu hiện văn hoá ứng xử của
phường Xoan.
Đạo cụ hành nghề của phường Xoan rất đơn giản, chỉ có quạt giấy với một
quyển sáchchép đầy đủ 14 Quả cách chép bằng chữ Nôm. Nhạc cụ của phường
7


Xoan cũng rất đơn giản, chỉ gốm một trống nhỏ bằng gỗ( thường gỗ mít già) hoặc
cặp trống bịt bằng da trâu hoặc da bò, và mộtcặp phách.
Như một đơn vị nghệ thuât bán chuyên nghiệp, phường Xoan lưu diễn từ
làng này qua làng khác, mỗi làng sở tại đều có những u cầu riêng. Có làng u
cầu ngồi phần hát lề lối các cô đào cùng các chàng trai sở tại Hát Đúm giao
duyên. Có làng có những tư gia mời phường Xoan đến hát tại nhà, chủ yếu là hát
bài bản, làn điệu thuộc giọng ngoài như: Giọng Lý, Giọng Ru, Giọng Phú…đây là
bài bản làn điệu có âm điệu , lời ca và lối hát khác với Hát Xoan. Nhất là giọng
Phú, chỉ hát những điển tích của văn chương bác học: Phú Kiều, phú Lưu Bình
Dương Lễ, phú Thị Kính. Với những yêu cầu của các làng sở tại thì từ ơng trùm
đến các đào kép phải có một trình độ nhất định và khả năng văn hoá âm nhạc
tương đối phong phú mới đáp ứng được yêu cầu. Mối quan hệ giữa phường Xoan
với các làng phường Xoan đến ca hát là quan hệ anh em, tục kết nghĩa giao ước
phường Xoan là em, làng sở tạ là anh. Tuy nhiên trong giao tiếp ứng xử hai bên

đều hết sức trân trọng, xưng là anh em nhưng bình đẳng.Địa điểm diễn xướng ở
cửa đình cịn hát ở trong đình.
1.2.2. Đặc điểm diễn xướng và trình tự cuộc Hát Xoan
* Chặng nghi thức: Phường Xoan thường đi hát ở các làng kết nghĩa, nên phần
nghi thức ông trùm phường cùng ông chủ tế làng s tại phải đứng trước hương án
của làng, chắp tay kinh cẩn vái lạy các thần linh. Sau đó ơng trùm phường hát
những lời thỉnh mời, đươc xướng theo kiểu vãi tế gọi là Hát Chúc, nối tiếp bài Hát
Chúc là bài Gíáo Trống. Bài Giáo Trống do chú kép trẻ nhất phường với chiếc
trống nhỏ đeo trước bụng vừa múa vừa nhảy dẫn , phường Xoan phụ hoạ phần diễn
của chú kép trẻ, bốn cô đào ra trước hương án, tay nâng quạt làm điệu bộ dâng
hương, chân bước lên bước xuống, hát bài Thơ nhang, Đóng đám… Nội dung chủ
yếu của những bài hát ở phần nghi thức là thỉnh mời, cầu xin các vi thần linh về dự
lễ tế, che chở cho dân làng được an khang, mua màng tươi tố thiên hạ thái bình. *
8


Chặng hát các Quả cách Hát cách hay trình bày các Qủa cách là lối hát các bài bản
khá dài như bài văn hay bài diễn ca. Nội dung Qủa cách miêu tả cảnh đẹp thiên
nhiên với bốn mùa xuân, hạ, thu, đông hay mô tả cuộc sống của bốn lớp người
trong xã hội lúc bấy giờ: sĩ, nông, công, thương, hoặc kể lại những chuyện xưa.
Hát cách gồm 14 bài bản được gọi là Quả cách và có tên gọi và được sắp xếp trình
diễn như sau : Kiều Giang Cách. Nhàn Ngâm Cách. Tràng Mai Cách. Ngư Tiều
Canh Mục Cách. Đối Dẫy Cách Xuân Thời Cách. Hồi Liên Cách. Hạ Thời Cách.
Thu Đông Cách. Đông Thời Cách. Tứ Mùa Cách. Thuyền Chèo Cách. Tứ Dân
Cách. Chơi Dâu Cách. Cấu Trúc mỗi Qủa cách gồm có ba phần: mở đầu là giáo
cách , phần trung tâm là đưa cách, phần kết thúc là kết cách. Về diễn xướng thì mỗi
Qủa cách có nhiều vẻ nhưng cơ bản là hát ngâm và hát nói. Ơng trùm phường
Xoan hay một kép ngồi ở giưa khoang đình vừa đánh trống phách vừa hát dẫn, các
cô đào đứng sau hát phụ hoạ bằng cách hát lai nguyên một câu hay một đoạn vừa
hát, có khi chỉ là nhưng câu đưa hơi. Để nối các Qủa cách theo tình tự diễn xướng

người ta thường dung các câu láy: các bạn họ ta lấy qua làm dậm, là hỡm dậm nào
dậm ấy cho qua, hoặc cách ấy cho qua, hỡi ban chèo ta giờ sang cách khác. Các
Qủa cách là những áng văn chữ Nôm được cấyn ghép vào Hát Xoan do một số các
nhà Nho viết ra, mang nhưng yếu của văn chương bác học. Một trong những biểu
hiện của sự cấy ghép này là một các đình làng như Cao Mại, Hữu Bổ, Hương
Nộn…ở Phú Thọ có tổ chức mời các phường Xoan đến hát thi các Qủa cách. Hát
thì có giải nhất nhì, ba tuỳ theo sư chính xác về lời văn của người thi hát so với
sách mẫu.
* Chặng hát hội: Hát hội là chăng sôi nổi nhất, sinh động nhất và kết thúc một
cuộc Hát Xoan. Hát hôi gồm nhiều bài được kết nối với nhau theo hình tức tổ khúc
hay liên khúc vừa hát, vừa múa, vừa diễn trò. Trình tự hát hội có các phần: Bợm
gái, Bỏ Bộ, Xin hoa- Đố chữ. Gài Hoa, Dã Cá. Dã Cá là tiết mục được trình diễn
như một hoạt cảnh, có nơi là các cơ đào , có nơi là các trai láng sở tại được đóng
9


vai cá bị lưới bủa vây, bắt được dâng lên bàn thờ tế thần , tế thần xong mới được
trở lại làm người. Tiết mục Dã Cá rất sôi nổi vui vẻ, kết thúc cuộc Hát Xoan trong
khơng khí tưng bừng của lễ hội. Trước tiết mục Dã Cá ,ở nhiều làng còn đưa thêm
mục Hát Đúm xen vào trong cuộc Hát Xoan. Hát Đúm được xen vào Hát Xoan làm
tăng thêm phần sinh động của cuộc hát.
1.2.3. Đặc điểm lời ca trong hát Xoan
Hát Xoan cũng như một số các hình thái sinh hoạt văn hố âm nhạc dân gian khác
của người Việt: Hát Dô, Hát Dậm, Hát Chèo Tàu, Hát Quan Họ, Ca Trù… khởi đầu
đều là lối hát tế thần( từ nhiên thần đến nhân thần) rồi từ dần đến những yếu tố tín
ngưỡng, tâm linh bớt đi( Quan họ). Là loại dân ca lễ nghi phong tục, lời ca trong
Hát Xoan phản ánh khá rõ tín ngưỡng của cộng đồng người Việt:phồn thực thờ tổ
tiên, thờ thần…tín ngưỡng thờ thần thể hiện trong bài Giã cá:
May ra bắt được cá măng
Đem lên tiến cúng cả làng bình n.

Tín ngưỡng phồn thực:
Tơi bước chân vào giáo trống Tìm đền thượng chúc cho minh Năm trống cơm
thiên hạ thái bình Năm trống cơm nhà no mọi đủ Năm trống cơm mọi vẻ mọi hay.
Cùng với nội dung về thần linh, thần quyền, lời ca trong Hát Xoan còn đề cập đến
vương quyền: Nhà tôi nhà Lê Là song Bồ Đề Trở về thiên hạ Cày bừa ruộng Lê.
Kẻ sĩ là một trong bốn thành phần tứ dân: sĩ nông – công- thương cũng được phản
ánh rõ nét trong lời ca Hát Xoan. Các nhà Nho đồng nghĩa với kẻ sĩ thì phải học
hành. Học hành thi cử để làm quan, vinh quy bái tổ là ước mơ của các tầng lớp
nhân dân lúc bấy giờ: Sống được làm quan Cưỡi ngựa bên Tàu Vinh quy bái tổ. Là
một xã hội nơng nghiệp, chủ đề chính của nội dung Hát Xoan vẫn là nghề nông:
Đêm mưa ngày nắng Đầu tháng cuối năm Lúa dé, lúa chiêm cho no làng Ngoài
đồng tốt lúa Lúa tốt mạ lên cho chật nhà Mặc dù là hai tầng lớp được coi là thứ
hạng thấp nhất trong xã hội nhưng nghề công và nghề thương cũng được ca ngợi
10


trong Hát Xoan: Công thời khéo léo thập phân Làm nên đền các thánh nhân dõi
truyền Thương thì bn ván bán thuyền Kim ngân vô số, lụa tiền đầy đa. Tình u
nơi dung mn thuở của văn chương từ cổ chí kim, từ Đơng đến Tây, từ Nam tới
Bắc được phản ánh trong lời ca Hát Xoan rất đa dạng: Trầu anh trầu túi trầu văn
Trầu em dải yến để lâu cũng tan Anh xi kẻ chợ mớ về Nghìn vàng chả tiếc xin kề
chút hơi Kẻo còn thương nhớ anh ơi… Lời ca trong Hát Xoan được cấu trúc theo
nhiều thể thơ. Thể thơ 4 chữ, 5 chữ, lục bát, song thất lục bát, thất ngôn…Thơ
trong Hát Xoan bao gồm cả thơ dân gian và thơ bác học. Thể thơ 4 chữ là thể thơ
cổ mà mốt số bài ở chặng hát nghi thức và trong 14 Qủa cách ta đều thấy như: Vạn
thần tất hưởng Tôi mời vua cả Người sang đất này. Thơ lục bát, lục bát biến thể và
song thất lục bát được sử dụng nhiều trong cấu trúc lời ca Hát Xoan: Đường đi trên
suối dưới khe Đưa cố nhân long càng kiểu cách. Tưởng long sầu mọi mạch nhỏ to
Thương Xoan đêm những mà lo Ngày nào được hợp nhỏ to kẻo phiền. Ngoài
những thể thơ nói trên thì lời ca Hát Xoan cịn có thể thơ tự do. Trong q trình tồn

tại và phát triển , những yếu tố ngoại lai đôi khi lấn lướt cái gốc rễ, cội nguồn
nguyên sơ, nhưng về cơ bản nội dung lời ca Hát Xoan, đó là hàng loạt những tiếng
đưa hơi và những tiếng đệm vào câu hát. Những tiếng đưa hơi và những tiếng đệm
vào câu hát cũng tạo nên một số đặc trưng cho một số thể loại thơ ca. Những tiếng
đưa hơi thường dung trong Hát Xoan là ơ, a,i, ê hê…Những tíếng đệm thường
dùng trong Hát Xoan là: tênh là tềnh tang tềnh, vơng vơng tầm, tênh tang tít tang
tơng… Những tiếng đưa hơi, tiếng đệm trong Hát Xoan hầu như không có nghĩa về
nội dung lời ca, nhưn lại có tác dụng nối nét nhạc cho liền ý, liền mạch hoặc để
phát giai điệu, để tiếp nét nhạc này sang nét nhạc khác.
1.2.4. Đặc điểm âm nhạc trong hát Xoan
Thuộc loại dân ca cổ nhất và cùng quá trình tồn tại và phát triển, âm nhạc
trong Hát Xoan chứa đựng những yếu tố từ giản dị nhất cho đến những bài bản, làn
điệu hoàn thiện và tinh tế.
11


* Về thang âm: Thang âm là những âm có trong bài bản hoặc làn điêu của các thể
loại dân ca và ca hát cổ truyền, được sắp xếp từ âm thấp nhất đến âm cao nhất
trong phạm vi một bát độ. Hát Xoan khi diễn xướng chịu sự chi phối của ngữ điệu
tiếng Việt gồm sáu thanh: huyền. hỏi, săc. Ngã, nặng và thanh không dấu. Hầu hết
các bài hát trong Hát Xoan đều là thang 5 âm: Bợm gái, Bỏ bộ, Xin hoa- Đố chữ,
Đố hoa, Giã Cá… Những bài hát ở chặng nghi thức của Hát Xoan như: Giáo trống,
Giáo pháo, Thơ nhang thang âm có 4 âm, nhưng từng câu trong bài thang âm chỉ
có 3 âm.
* Cấu trúc Âm nhạc: Hát Xoan được tạo nên bởi lối hát thơ, các ý thơ câu thơ
khổ thơ tạo nên các kiểu cấu trúc. Cấu trúc các bài bản, làn điệu Hát Xoan khá đa
dạng bao gồm các dạng cơ bản sau: Khởi thuỷ là lối hát truyền cầu cúng ,nên Hát
Xoan có một dạng cấu trúc âm nhạc phụ thuộc thuộc vào lời của bài văn, hay bài
thơ được trình bày bằng kiểu vừa nói vừa hát. Những cấu trúc này là cấu trúc khổ
nhạc hát nói. Các bài ở chặng nghi thức trong Hát Xoan như Giáo trống, Giáo,Gíáo

pháo, Thơ nhang có cấu trúc khổ nhạc hát nói. Các câu trong khổ nhạc hát nói
thường giống nhau lặp đi lặp lại. Độ dài, ngắn của khổ nhạc hát nói phụ thuộc vào
nội dung thể thơ 4 hoặc 5 chữ( từ) hoặc thể thơ tự do có thêm các tiếng đưa hơi ,
tiếng đệm. Dạng cấu trúc thứ hai trong Hát Xoan là cấu trúc khổ nhạc đơn. Khổ
nhạc đơn gồm nhiều câu nhạc, mỗi câu ứng với một câu 6 chữ, câu thơ 8 chữ của
thể thơ lục bát hoặc lục bát biến thể. Dạng cấu trúc thứ ba tron Hát Xoan là cấu
trúc 2 khổ đơn thường là do sự phát triển củac cấu trúc khổ nhạc đơn mà ra.
* Giai điệu Hát Xoan: có 3 kiểu hát: hát nói, hát ngâm ngợi, hát xướng( giống
như hát ca khúc). Vì vậy giai điệu Hát Xoan cũng có một số nét đặc trưng như sau:
Những bài Giáo trống, Giáo pháo, Thơ nhang hát theo kiểu hát nói. Đặc điểm của
giai điệu hát nói là sự đồng nhất giữa dấu giọng của lời ca với giai điệu. Lời ca của
kiểu giai đoạn hát nói thường là thơ 4 hoặc 5 chữ hoặc biến thể của của chúng. Các
qng trong kiểu giai đoạn hát nói khơng vượt q quãng 8,thường là từ quãng 2
12


đến quãng 5. Từng từ, từng chữ trong lời ca thường chỉ ứng với một đến hai, ba nốt
nhạc.Giai điệu không sử dụng nhiều nốt luyến láy. Kiểu giai điệu hát nói mộc mạc
giản đơn nhưng dõng dạc, khoẻ khoắn Giai điệu của các bài Hát phú, Gài hoa theo
kiểu ngâm ngợi. Đặc điểm của kiểu giai điệu hát ngâm ngợi thường mềm mại.
uyển chuyển, nhịp tự do thể hiện tình cảm trữ tình sâu lắng. Dấu giọng lời ca hầu
hết đồng nhất với độ cao giai điệu. Giai điệu của hát kiểu hát ngâm ngợi có nhiền
nốt luyến láy hơn giai điệu của điệu hát nói
* Về nhịp điệu: Hát Xoan là hình thái sinh hoạt văn hố âm nhạc dân gian, được
hình thành bởi xúc cảm thiêng liêng trong đời sống tâm linh của người Việt vùng
Phú Thọ. Nằm trong tổng thể nguyên hợp của một hiện tượng phônclo, nhịp điệu
Hát Xoan cũng như các thành tố khác của Hát Xoan đều có mối tương quan logic.
Với những bài ở chặng nghi thức: Giáo trống, Giáo pháo, Thơ nhang và các bài có
gắn với múa minh hoạ như : Bỏ bộ, Đánh cá, Bợm gái nhịp điệ mạch lạc, khúc
triết. Nhịp tương ứng với loại nhịp 2/4 được sử dụng rất nhiều trong âm nhạc Hát

Xoan. Loại nhịp tưng ứng hỗn hợp cũng có xuất hiện( Thơ nhang, Đóng đám)
nhưng số lượng ít. Những bài hát ngâm ngợi( Gài hoa, Hát phú) nhịp tự do. Một
đặc điểm khá tiêu biểu trong nhịp điệu Hát Xoan là kiểu nhấn lệch, sử dụng ở
nhiều bài Giáo trống, Giáo pháo, Thơ nhang, Xin hoa- đố chữ
* Về kỹ năng hát: Hát Xoan gắn bó mật thiết giữa thơ ca và âm nhạc, nhịp điêu
thơ và nhịp điệu nhạc, ý thơ và ý nhạc đều có sự thống nhất. Vì trước là hát tế thần,
sau là hát kỹ năng Hát Xoan cũng đòi hỏi những yêu cầu kỹ thuật khá cao, với 4
tiêu chí: vang, rền, nền, nẩy. Như chúng ta đã biết địa điểm diễn xướng Hát Xoan
khởi đầu là vùng đất thiêng( bãi cỏ ở làng Phù Đức, xã Kim Đức, Việt Trì), nơi vua
Hùng dạy trẻ mục đồng ca hát. Hiện nay mỗi khi mở hội Hát Xoan, dân làng Phù
Đức vẫn đến tế lễ ở bãi cỏ này. Về sau người ta xây miếu ở bãi cỏ( vùng đất
thiêng) goij là “Miếu Lãi Lèn” các cuộc Hát Xoan vẫn được hát ở trước miếu Lãi
Lèn. Khi có thiết chế đình làng địa điểm diễn xướng Hát Xoan ở cửa đình. Do đó
13


Hát Xoan còn gọi là Hát Lãi Lèn, Hát Cửa Đình. Hát Xoan là sinh hoạt ca hát tập
thể, người tha gia đông, hát ở không gian rộng nên tiêu chí đầu tiên là hát phải
vang. Tiêu chí hát vang trong Hát Xoan khơng có nghĩa là gào hay thét to. Khi
tuyển đào, kép phường Xoan phẩi chọn người có giọng khoẻ và trong( không được
khan), lúc hát vận dụng đẩy hơi thở làm âm thanh vang lên trong vòm họng , ở hốc
mũi. Những bài Giáo trống, Giáo pháo, Thơ nhang là những bài ca khẩn nguyện ,
hát the kiểu hát nói. Bởi vậy độ âm vang khơng những để nghe rõ mà còn thể hiện
sự trang trọng, thần bí của giọng hát trước khung cảnh trang nghiêm của cuộc tế lễ.
Hầu hết các bài ở chặng thứ nhất( nghi thức) và chặng thứ hai( 14 quả cách) đều
được trình diễn theo kiểu hát nói. Những bài Hát phú, Gài hoa giai điệu mềm mại
uyển chuyển , hát theo kiểu ngâm ngợi nên tiêu chí quan trọng nhất là phải rền.
Theo các nghệ nhân Hát Xoan thì rền có nghĩa là âm phải liền nhau, hơi phải
trường để ngâm nga những bài thơ áng văn. Trên cơ sở của hát nói, hát ngâm ngợi
lấy hơi sâu hơn và khơng chỉ lấy hơi ngực mà còn lấy hơi ở bụng. để lượng hơi dồi

dào hơn, ngâm ngơi được trường hơi. Kỹ năng hát ngâm ngợi đòi hỏi phải mềm
mai thể hiện được tình cảm sâu lắng,trữ tình. Trong ứng xử, phường Xoan hết sức
trân trọng làng kết nghĩa. Cách ứng xử này cũng được thể trong khi hát Hát đối đáp
giao duyên tiêu chí hang đầu là phải nền. Theo các nghệ nhân phường Xoan thì nền
có nghĩa là nền nã lịch thiệp. Nam nữ trong hát đối phải trân trọng nhau, thân ái,
khơng đùa nghịch chịng ghẹo. Nhả chữ phải rõ rang rành mạch nhưng phải da diết
đằm thắm. Cịn tiêu chí nảy trong Hát Xoan là những bài hát kèm theo múa như
Giáo trống, Giáo pháo hay Đánh cá phải vừa có âm vang, vừa nảy. Vang là phải
dõng dạc, nảy là mỗi câu phải dứt( ngắt). Trong những bài trình diễn ở chặng hát
hội của cuộc Hát Xoan hát theo kiểu hát xướng. Hát xướng là sư tổng hợp của hái
kiểu hát nói và giọng hát ngâm ngợi giống như hát khúc), lấy hơi phải nhanh hơn
hát nói hát ngâm ngợi, lượng hơi phải đủ để phù hợp với nhịp độ tương đối nhanh,
linh hoạt của một số bài: Bợm gái, Bỏ bộ, Xin hoa, Đố chữ…Cách mở khẩu hình
14


trong Hát Xoan là phải vừa phải, không quá to cũng không quá nhỏ, sử dụng môi
và lưỡi linh hoạt để làm rõ chữ. Sự đa dạng của các bài bản, làn điệu thuộc giọng lề
lối và giọng ngoài lề lối của Hát Xoan, bắt buộc đào kép phải có kỹ năng hát điêu
luỵên mới thực hiện được các bài bản làn điệu với nội dung và tính chất khác nhau.
Qua việc trình bày ở trên cho ta nhận định một điều là Hát Xoan là hình thúc sinh
hoạt văn hoá âm nhạc dân gian đặc sắc của người Việt ở Phú Thọ.
2. Giá trị của Hát Xoan
Hát Xoan là sản phẩm tinh thần của quần chúng nhân dân lao động, nó được
bắt nguồn từ cuộc sống lao động của người nông dân và gắn liền với phong tục, tập
quán của cư dân nông nghiệp trồng lúa nước. Đây là yếu tố để hình thành các quả
cách trong lối hát để nói về các nghề trong nơng nghiệp: Ngư-Tiều-Canh-Mục. Hát
Xoan thể hiện ước nguyện thỉnh cầu của người nông dân đối với các bậc thánh,
thần cao siêu mà họ quan niệm rằng đó chính là các bậc cai quản, ban phát sự may
mắn, phong lưu cho bàn dân thiên hạ và gắn liền với vận mệnh sống còn của họ.

Hát Xoan thể hiện đạo lý Vua-Tôi, nghĩa vợ chồng, đạo làm cha, đạo làm con. Hát
Xoan còn thể hiện tâm tư tình cảm, nguyện vọng và ước vọng, là cầu nối cho sự
đoàn kết trong cộng đồng và quan hệ trên - dưới, là mối quan hệ bình đẳng, dân
chủ, không phân biệt địa vị sang-hèn và giàu-nghèo.
Hát Xoan là một nghệ thuật được sinh ra từ tín ngưỡng nơng nghiệp trồng
lúa nước, nó ra đời trên miền đất cội nguồn của dân tộc, nơi có nhiều lễ hội dân
gian được tổ chức hàng năm vào dịp mùa xuân, do đó nó mang đầy đủ tính chất
của nền văn hóa cội nguồn và cổ xưa nhất, thể hiện được tính chất cấu kết cộng
đồng rõ nhất. Mặt khác, hát Xoan mang đậm yếu tố tín ngưỡng, tâm linh được hát
tại đình làng là nơi thờ Thành Hồng để thể hiện ước nguyện cầu đảo linh thiêng.
Chính vì vậy, hát Xoan mang đậm tính chất phồn thực thể hiện qua hình thức trình
diễn, lời ca và điệu múa thể hiện trong thể hát Cài Huê và Mó Cá là diễn xướng
thiêng liêng được hát để kết thúc một cuộc trình diễn hát Xoan. Họ quan niệm hát
15


Cài Huê, Mó Cá có ảnh hưởng sâu sắc đến mùa màng, đến sự sinh sơi phát triển
giống nịi. Do vậy, không bao giờ họ bỏ qua hai lối hát đó, vì họ sợ rằng nếu bỏ
qua hai lối hát đó thì dân làng sẽ chịu cảnh mất mùa, đói kém và gặp thiên tai hạn
hán hoặc lũ lụt… Vì trong cả hai lối hát này đều có các đào Xoan và các trai làng
cùng trình diễn để các trai làng bắt lấy đào hoặc các đào bắt lấy trai làng để tượng
trưng cho âm - dương; nam - nữ giao phối để sinh sơi nảy nở, vì vậy các cụ gọi đây
là “Âm dương hợp đức” để sinh thành. Trong lối hát Xoan cổ, Cài H, Mó Cá
được trình diễn vào thời điểm linh thiêng nhất. Đó là vào lúc trời gần sáng, khi mà
khí âm cịn nặng nề, khí dương mới bắt đầu xuất hiện. Trời đất bảng lảng giao hịa
thì các Đào cùng các Kép bắt đầu trình diễn Mó Cá và vào lúc các Kép bắt các Đào
Xoan thì các loại đèn nến trong đình đều phải tắt hết, chỉ có hương thắp trên
Thượng cung.
Có thể nói, một số truyền thuyết về hát Xoan hiện cịn được bảo lưu ở Phú
Thọ là ánh sáng phản xạ về sự hình thành và tồn tại của hát Xoan trong tiến trình

lịch sử dựng nước và giữ nước của các thế hệ cư dân Đất Tổ Hùng Vương. Mặc dù
là truyền thuyết dân gian, vén đi bức màn huyền thoại, các truyền thuyết ấy cũng
đã ít nhiều cung cấp tư liệu mang tính khoa học để chúng ta tìm hiểu, nghiên cứu
về hát Xoan để xây dựng hồ sơ đề nghị UNESCO cơng nhận là Di sản Văn hóa phi
vật thể cần bảo vệ khẩn cấp, thiết thực góp phần bảo tồn và phát huy giá trị Di sản
hát Xoan ở Phú Thọ thể hiện truyền thống và đạo lý “Uống nước nhớ nguồn; Ăn
quả nhớ người trồng cây” của dân tộc ta.
Hát Xoan Phú Thọ đã được tổ chức UNESCO cơng nhận là Di sản Văn hóa
phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp của nhân loại đã nâng tầm và vị thế văn hóa truyền
thống của dân tộc Việt Nam trên trường quốc tế. Đây là niềm tự hào và vinh dự to
lớn của người dân Phú Thọ nói riêng và của đất nước Việt Nam nói chung trước di
sản quý giá của cha ông để lại cho chúng ta hôm nay.
3 . Thực trạng
16


Hát Xoan thường được tổ chức vào mùa xuân, có các phường xoan lần lượt
khai xuân ở đình, miếu làng. Vào ngày mùng 5 âm lịch thường hát ở hội đền Hùng.
Cũng như nhiều di sản văn hóa phi vật thể khác, hát Xoan Phú Thọ cũng
đang chịu tác động của xã hội hiện đại. Các nghệ nhân, các cụ trùm Xoan - những
người đang lưu giữ nghệ thuật trình diễn hát Xoan đang dần mất đi là một đe dọa
lớn đối với sự truyền dạy cho các thế hệ trong sự thừa kế di sản văn hóa. Các bài
bản Xoan gốc nhiều năm đã bị thất lạc, hiện tại chỉ là bản sao hoặc truyền khẩu do
trí nhớ, mà trí nhớ của các cụ trùm, nghệ nhân đã cao tuổi không tránh khỏi “tam
sao thất bản”, làm mất đi tính ngun gốc của di sản hoặc diễn xướng khơng đầy
đủ nội dung. Các nghệ nhân do tuổi đã cao, sức yếu nên không thể truyền dạy trực
tiếp, lại càng không thể biểu diễn trên sân khấu được. Hiện tại ở các phường Xoan
cổ chỉ có 169 người biết hát Xoan bài bản, có 29 nghệ nhân dân gian được Hội Văn
nghệ dân gian Việt Nam phong tặng trong các năm từ 2005 đến 2010, nhưng đến
nay chỉ cịn có 26 người, trong đó có 8 người cịn có đủ sức khỏe và trí nhớ để

truyền dạy đầy đủ các bài bản Xoan cổ được. Các di tích như đình, miếu, nơi diễn
ra các sinh hoạt hát xoan từ xa xưa nay chỉ cịn khoảng hơn 10 di tích. Lớp trẻ lại
chưa có sự hiểu biết nên chưa u thích và đặc biệt hạn chế về ý thức bảo vệ giá trị
Di sản hát Xoan, ảnh hưởng lớn tới việc trao truyền giữa các nghệ nhân với đương
đại.
Trong 2 năm 2013, 2014, tỉnh Phú Thọ đã tổ chức nhiều lớp đào tạo nghệ
nhân kế cận tại 2 xã Kim Đức và Phượng Lâu với gần 100 học viên tham gia. Mục
đích của việc tổ chức các lớp đào tạo nghệ nhân kế cận là tăng cường nhận thức về
bảo tồn và phát huy giá trị di sản hát Xoan Phú Thọ đã được UNESCO cơng nhận
là si sản văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp; cung cấp những kiến thức, kỹ
năng cơ bản về nghệ thuật trình diễn hát Xoan Phú Thọ cho các học viên vận dụng
vào hoạt động văn nghệ cơ sở và biểu diễn chuyên nghiệp đạt kết quả tốt. Đồng

17


thời, phát huy vai trò của các nghệ nhân cao tuổi, truyền dạy, tập huấn cho thế hệ
trẻ để hát Xoan ngày càng được lan tỏa trong cộng đồng.
III . Kết luận- Bảo tồn & phát triển
Từ thực tế trên, vấn đề đặt ra hiện nay là việc bảo tồn và phát triển dân ca
Hát Xoan Phú Thọ trong thời kỳ hội nhập quốc tế - hậu kỳ khi Di sản Văn hóa Hát
Xoan Phú Thọ được UNESCO ghi danh là Di sản Văn hóa phi vật thể cần bảo vệ
khẩn cấp.
Tại Lễ vinh danh hát Xoan Phú Thọ mới diễn ra ngày 18/2/2012, Bộ Văn
hóa, Thể thao và Du lịch phối hợp với UBND tỉnh Phú Thọ, Bộ Ngoại giao đưa ra
Chương trình Hành động bảo vệ hát Xoan Phú Thọ. Các nhà nghiên cứu, những
người có tâm huyết với loại hình Di sản Văn hóa này cũng đưa ra những giải pháp
nhằm bảo tồn và lưu giữ hát Xoan Phú Thọ.
Có thể xem sáu giải pháp dưới đây là những giải pháp tiêu biểu để hát Xoan
vừa phát huy được giá trị vừa làm phong phú thêm đời sống tinh thần cho nhân

dân.
Thứ nhất là phải nâng cao nhận thức và năng lực của cộng đồng, của chủ thể
Di sản hát Xoan Phú Thọ nhằm tăng cường hiểu biết, yêu thích và thực sự say mê
với việc bảo tồn, phát huy tác dụng Di sản Văn hóa đang hiện hữu ngay trên chính
mảnh đất q hương mình. Tiếp tục điều tra, nghiên cứu, kiểm kê sự phát triển của
hát Xoan Phú Thọ: vùng xoan gốc và vùng Xoan lan tỏa; đánh giá kết quả những
hoạt động của nhà nước và cộng đồng trong từng năm để bảo vệ Di sản hát Xoan.
Triển khai các biện pháp và kế hoạch cụ thể, ưu tiên nghiên cứu, hệ thống hóa tư
liệu với mục tiêu bảo tồn bền vững hát Xoan Phú Thọ.Thực chất hiện nay việc bảo
tồn các phường Xoan cổ, làng Xoan gốc phần nhiều ở dạng tự phát, từ lịng u
thích chủ yếu trong truyền thống gia đình, dòng họ, do các nghệ nhân truyền lại
cho lớp con cháu họ. Các nghệ nhân cũng chưa có được sự chăm sóc, ni dưỡng,
động viên cả về tinh thần lẫn vật chất trừ khi có nhu cầu biểu diễn phục vụ cho một
18


sự kiện nào đó chứ khơng thường xun, liên tục. Mặt khác, phải nghiêm khắc
nhìn nhận để thấy rằng: cấp chính quyền quản lý đặc biệt là ở cơ sở do chưa nhận
thức được giá trị của hát Xoan, nên chưa thực sự quan tâm để có những giải pháp
thích hợp nhằm khôi phục, bảo tồn, phát triển Di sản hát Xoan.
Thứ hai là phải tăng cường nguồn đầu tư của Nhà nước đi đôi với huy động
các nguồn lực xã hội góp phần củng cố các phường Xoan gốc. Cái đặc sắc của hát
Xoan Phú Thọ là hiện nay vẫn tồn tại các phường Xoan gốc với gần 170 người
tham gia, trong đó có 18 cụ tuổi từ 80 trở lên. Theo kiểm kê của Bộ Văn hóa Thơng tin, nay là Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch năm 2009, hát Xoan đã lan tỏa
ở 2 tỉnh, 9 huyện, 18 xã, 24 làng (ở Phú Thọ có 6 huyện, 15 xã, 21 làng; ở Vĩnh
Phúc có 3 huyện, 3 xã và 3 làng). Cần có sự củng cố về tổ chức các phường Xoan
sao cho các phường đều có ơng trùm, có người dẫn cách, người gõ trống và các
đào, kép. Về kinh phí hoạt động hàng năm, trước mắt do ngân sách Nhà nước tài
trợ, các năm sau giảm dần (từ năm thứ 4 trở đi), phường Xoan duy trì sự phát triển
cần tạo ra nguồn thu từ biểu diễn phục vụ khách du lịch và thực hiện xã hội hố

vận động lịng hảo tâm ủng hộ của các cơ quan, đơn vị và cá nhân. Song cùng với
việc củng cố tổ chức các phường Xoan gốc cần đặc biệt quan tâm tới việc khôi
phục, trùng tu, tơn tạo các di tích lịch sử gốc có liên quan đến môi trường hoạt
động của Xoan, để tạo lại vị thế cho hát Xoan trong lễ hội, nghi thức và phong tục.
Quy hoạch và khôi phục đồng bộ khu di tích Họ Xoan và trở thành điểm di tích, lễ
hội gắn với du lịch nhằm quảng bá, tơn vinh di sản hát Xoan.
Thứ ba là việc tạo môi trường cho dân ca Xoan phát triển. Bên cạnh việc
củng cố bảo tổn các phường Xoan gốc ở chính nơi sinh ra nó có ý nghĩa như xây
dựng một bảo tàng sống, phải tạo điều kiện- môi trường thuận lợi để hát Xoan
được mở rộng giao lưu, trình diễn, học hỏi và chia sẻ kinh nghiệm với các cộng
đồng khác trong nước và quốc tế nhằm tăng cường sự hiểu biết, góp phần bảo vệ,
phát huy đa dạng văn hố và phát triển văn hố cộng đồng để nó thực sự sống
19


trong cộng đồng, góp phần nâng cao đời sống tinh thần cho cộng đồng. Có như vậy
mới phát huy được giá trị đặc sắc của hát Xoan Phú Thọ.
Thứ tư là tăng cường công tác tuyên truyền quảng bá giá trị của hát Xoan để
đông đảo nhân dân nhận biết được và thực sự yêu thích hát Xoan. Đưa hát Xoan
vào trường học (trong chương trình ngoại khố hàng năm); dạy hát Xoan trên sóng
Đài Phát thanh, Truyền hình của tỉnh; tổ chức liên hoan, hội thi “hát Xoan Phú
Thọ” hàng năm; nghiên cứu, khôi phục đưa hát Xoan vào phần nghi lễ giỗ Tổ
Hùng Vương và coi đó là một trong những hình thức sinh hoạt văn hố “đặc sản”
của Lễ hội; tổ chức hát Xoan trong Lễ hội Đền Hùng và đặc biệt là trong các tour
du lịch; biên tập để xuất bản các ấn phẩm văn hoá, bộ sách tổng hợp, nghiên cứu
về hát Xoan, kỷ yếu các Hội thảo khoa học về hát Xoan, đĩa VCD, CD về các bài
bản của hát Xoan.
Thứ năm là việc ban hành chính sách đãi ngộ đối với nghệ nhân có tài tăng
xuất sắc, có cơng bảo vệ, phát huy giá trị di sản hát Xoan tại các phường Xoan và
dân ca Phú Thọ ở tất cả các cộng đồng u thích dân ca Xoan. Tiếp tục hồn thiện

hồ sơ đề nghị Nhà nước phong tặng Nghệ nhân nhân dân và Nghệ nhân ưu tú cho
các cá nhân có tài năng và có đóng góp quan trọng trong việc bảo tổn và phát huy
giá trị di sản hát Xoan.Cần có chính sách ưu tiên nhằm tạo điều kiện chăm sóc và
động viên các nghệ nhân hát Xoan; hỗ trợ cộng đồng, các phường Xoan; các
trường học tổ chức truyền dạy và đào tạo thế hệ những người trẻ tuổi để tiếp nối,
duy trì và sáng tạo di sản hát Xoan. Xây dựng các chương trình giáo dục thích ứng
để giảng dạy hát Xoan trong các trường nghệ thuật và trường phổ thông.
Thứ sáu là thành lập “Trung tâm Bảo tồn Di sản văn hoá hát Xoan Phú Thọ”:
Trung tâm này có 3 chức năng cơ bản. Một là nghiên cứu, sưu tầm, kiểm kê, bảo
tồn di sản hát Xoan. Hai là biên soạn, xuất bản các ấn phẩm văn hoá tuyên truyền,
giới thiệu quảng bá di sản hát Xoan. Ba là tổ chức biểu diễn các bài bản, làn điệu
hát Xoan cổ, Xoan chỉnh lý và Xoan phát triển; xây dựng những chương trình hát
20


Xoan có chất lượng cao biểu diễn trên sân khấu, phục vụ hội nghị, giao lưu vùng
miền và cả nước; trên sóng phát thanh truyền hình tỉnh và Trung ương, góp phần
quảng bá giá trị di sản văn hố hát Xoan Phú Thọ.
Tóm lại, hát Xoan vừa là sản phẩm của lịch sử, vừa là hiện tượng của văn
hoá dân gian đặc trưng của vùng đất Tổ Hùng Vương. Hát Xoan gắn với tín
ngưỡng thờ cúng Hùng Vương và là điểm nhấn văn hoá quan trọng trong đời sống
tinh thần của đồng bào các dân tộc Việt Nam. Trong mình nó chứa đựng rất nhiều
giá trị mà khơng thể một vài cuốn sách nói cho hết được. Với sức sống bền bỉ, sức
lan tỏa mãnh liệt và lộ trình bảo tồn cụ thể, Hát Xoan sẽ mãi mãi trường tồn, khơng
chỉ bừng sáng trong lịng mỗi người dân nước Việt mà còn của bạn bè khắp năm
châu.

21