Sáng kiến kinh nghiệm Giảng dạy thơ chữ Hán – dịch Việt trong môn Ngữ văn THCS

<span class='text_page_counter'>(1)</span>A. phÇn I: më ®Çu. I. Lý do chọn đề tài. Đổi mới dạy học nhằm đáp ứng mục tiêu, yêu cầu của một đất nước trong giai đoạn phát triển mới, đồng thời nhằm cải thiện tình trạng trì trệ của việc dạy học hiện nay đang là yêu cầu và cũng là niềm mong mỏi của đội ngũ giáo viên. Chương trình THCS mới với những thay đổi quan trọng chính là mét kh©u then chèt cña qu¸ tr×nh nµy. Căn cứ định hướng chung, chương trình ngữ văn THCS quán triệt các yêu cầu: tích hợp, tích cực, giảm tải. Sự thay đổi một cách toàn diện cả về cầu trúc, nội dung chương trình đã tạo cho dạy học Ngữ văn THCS nhiều dấu hiệu tÝch cùc. Nhằm đáp ứng yêu cầu trên, việc giảng dạy môn Ngữ văn hiện nay và đặc biệt là việc dạy thơ chữ Hán – dịch Việt trong nhà trường THCS không chỉ nhằm mục đích trang bị những kiến thức cơ bản của bộ môn cho học sinh, mµ cßn ph¶i n©ng cao kü n¨ng sö dông tõ ng÷, kü n¨ng nãi - viÕt trong giao tiếp. Để hình thành nên những con người XHCN có trình độ văn hoá, bản lÜnh, cã n¨ng lùc vµ t­ duy s¸ng t¹o. Vì vậy việc giảng dạy môn Ngữ văn hướng tới mục đích chung là đào tạo những con người phù hợp với những đổi thay của xã hội. Để đạt được hiệu quả đó, người giáo viên phải xây dựng cho mình một kế hoạch cụ thể. Đó là việc thực hiện thiết kế giáo án trong mỗi giờ dạy phải phù hợp với đặc tr­ng bé m«n, ph¶i næi bËt kiÕn thøc träng t©m cña bµi, thùc hiÖn d¹y häc theo đúng phương pháp đổi mới, tạo điều kiện cho học sinh chủ động, tích cực tham gia hoạt động. Sau một thời gian thực hiện giảng dạy môn Ngữ văn THCS tôi đã tự rút ra một số kinh nghiệm cho bản thân và lựa chọn vấn đề giảng dạy thơ chữ Hán – dịch Việt trong môn Ngữ văn THCS để nghiên cứu. II. Mục đích Để thực hiện được đúng phương pháp đổi mới trong một tiết dạy thơ chữ Hán – dịch Việt. Người giáo viên không chỉ cung cấp cho học sinh những kiến thức cơ bản của bài học đó mà còn phải hệ thống, so sánh các tri thức gi÷a c¸c b¶n phiªn ©m , dÞch th¬, dÞch nghÜa theo mét quy tr×nh cô thÓ. 1 Lop8.net.

<span class='text_page_counter'>(2)</span> Vì vậy việc đổi mới phương pháp trong dạy thơ chữ Hán – dịch Việt, là yªu cÇu cÇn thiÕt trong gi¶ng d¹y ng÷ v¨n THCS. Thông quan phân môn văn và đặc biệt là việc dạy thơ chữ Hán-dịch Việt, học sinh có thêm kiến thức để cảm nhận, phân tích cái hay, cái đẹp trong v¨n b¶n. §ång thêi cã kiÕn thøc, kü n¨ng phôc vô trong qu¸ tr×nh ph©n tích hưởng thụ văn bản. Ngoài ra học sinh còn nắm được các đơn vị ngôn ngữ trong tiÕng H¸n – tiÕng ViÖt (nghÜa cña c¸c tõ), hoµn c¶nh t¹o lËp v¨n b¶n. Để từ đó các em thực hành kỹ năng: nghe, nói, đọc, viết trên cơ sở vận dụng tri thức lý thuyết. Đặc biệt đổi mới phương pháp dạy học thơ chữ Hán – dịch Việt buộc người học, người dạy phải luôn luôn quan tâm đến đặc trưng của người dạy và học theo phương pháp đổi mới. III. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu. - Đối tượng nghiên cứu: Học sinh khối THCS, trong đó đặc biệt chú träng khèi 7,8 - Ph¹m vi nghiªn cøu: Do thêi gian vµ ®iÒu kiÖn thùc tiÔn, t«i chØ ®­a ra nh÷ng kinh nghiÖm mang tÝnh c¬ b¶n nhÊt cña viÖc gi¶ng d¹y th¬ ch÷ H¸n – dịch Việt trong chương trình THCS. IV. NhiÖm vô nghiªn cøu. Các bài thơ chữ Hán – dịch Việt trong chương trình sách giáo khoa THCS đều đã ghi lại bằng ba văn bản: phiên âm, dịch nghĩa, dịch thơ. Phần dịch thơ sách giáo khoa đã chọn những bản dịch sát, hay và nhìn chung đã giữ đúng thể thơ, kết cấu, bố cục và nhịp điệu của nguyên tác. Tuy nhiên do nguyªn t¾c hiÖp vÇn th¬ nªn mét sè b¶n dÞch th¬ cã mét sè tõ ng÷ bÞ chÖch. V× vËy mµ nhiÖm vô nghiªn cøu trong bµi tËp nghiªn cøu khoa häc nµy là định hướng cụ thể cho giáo viên khi giảng dạy văn thơ chữ Hán – dịch ViÖt lµ t¹o høng thó häc tËp cho häc sinh. V. Các phương pháp nghiên cứu chính. - §iÒu tra, quan s¸t. - Ph©n tÝch s¶n phÈm. VI. Thêi gian nghiªn cøu. Từ đầu năm học 2008 – 2009 đến tháng 2 năm 2009. 10 Lop8.net.

<span class='text_page_counter'>(3)</span> B. PhÇn II: Néi dung. Chương I: Cơ sở lý luận Đa số các bài thơ chữ Hán - dịch Việt được đưa và chương trình giảng dạy đều đã được ghi lại bằng ba văn bản: phiên âm, dịch nghĩa, dịch thơ. Néi dung phiªn b¶n dÞch nghÜa kh¸ râ rµng, dÔ hiÓu vµ trung thµnh víi phiªn ©m. Phần dịch thơ, sách giáo khoa đã chọn những bản dịch sát, hay và nhìn chung đã giữ đúng thể thơ, kết cấu, bố cục và nhịp điệu của nguyên tác. Tuy nhiªn do quy t¾c hiÖp vÇn th¬, nªn mét sè tõ ng÷ dÞch chÖch ®i. v× thÕ mµ néi dung dÞch th¬ so víi phiªn ©m ch­a thËt s¸t, lµm gi¶m ®i ý nghÜa cña bµi th¬.. chương II: kết quả điều tra khảo sát thực tiễn viÖc gi¶ng d¹y th¬ ch÷ h¸n – dÞch viÖt I. Khã kh¨n: Hiện nay giáo viên dạy môn ngữ văn trong nhà trường THCS thường có t©m lý ng¹i d¹y th¬ ch÷ H¸n- dÞch ViÖt víi mét sè lý do sau: - Thø nhÊt th¬ ch÷ H¸n – dÞch ViÖt sö dông tõ H¸n ViÖt cã chøa nhiÒu ®iÓn cè, ®iÒn tÝch cæ ®iÓn khã hiÓu. - Thứ hai thể thơ thường mô phỏng thơ của Trung Quốc là những thể thơ cã kÕt cÊu, bè côc quy t¾c chÆt chÏ, nghiªm ngÆt rÊt phøc t¹p. - Thø ba khi d¹y ph¶i so s¸nh víi b¶n phiªn ©m ch÷ H¸n mÊt nhiÒu thêi gian. Từ những lý do trên dẫn tới đại đa số giáo viên khi dạy thơ chữ Hán – dịch Việt thường dạy theo trình tự sau: - Đối với việc đọc, giáo viên bỏ qua bản phiên âm và dịch nghĩa mà chỉ chú ý đọc phần dịch thơ. - §èi víi phÇn ph©n tÝch gi¸o viªn chØ c¨n cø vµo b¶n dÞch th¬, kh«ng bám vào phiên âm và dịch nghĩa, điều này ảnh hưởng trực tiếp đến việc 1 Lop8.net.

<span class='text_page_counter'>(4)</span> truyÒn thô vµ lÜnh héi kiÕn thøc v× cã nh÷ng bµi th¬, c©u th¬ dÞch ch­a thËt s¸t. - Mét sè gi¸o viªn khi ph©n tÝch cã chó ý so s¸nh gi÷a b¶n dÞch th¬ vµ phiªn ©m nh­ng cßn lóng tóng, m¸y mãc kh«ng biÕt so s¸nh nh­ thÕ nµo? v× thế ảnh hưởng đến thời gian một tiết học. Qua thực tế trên đây tôi thấy cần phải có định hướng cụ thể khi dạy kiểu bài này để tránh lan man, mơ hồ qua truyền thụ kiến thức. 2. ThuËn lîi. - Sù nç lùc häc hái kinh nghiÖm, t×m tßi, nghiªn cøu tµi liÖu cña gi¸o viªn. - Chuyªn m«n, së vµ phßng Gi¸o dôc - §µo t¹o lu«n quan t©m t¹o ®iÒu kiện, xây dựng các chuyên đề đổi mới phương pháp dạy học cho phù hợp với kiÓu bµi.. Chương III: Giải pháp tiến hành dạy mét bµi th¬ ch÷ h¸n – dÞch viÖt. I. Nội dung chương trình. PhÇn th¬ ch÷ H¸n – dÞch ViÖt ®­îc ®­a vµo gi¶ng d¹y ë khèi líp 7 vµ khối lớp 8 với tổng số là 6 tiết, trong đó: * Líp 7: 05 tiÕt (07 bµi): 1. Sông núi nước Nam (Nam quốc sơn hà). 2. Phß gi¸ vÒ kinh (Tông gi¸ hoµn kinh s­). 3. Buổi chiều đứng ở phủ Thiên Trường trông ra (Thiên Trường vãn väng). 4. Xa ng¾m th¸c nói L­ (Väng L­ s¬n béc bè). 5. Cảm nghĩ trong đêm thanh tĩnh (Tĩnh dạ tứ). 6. Ngầu nhiên biết nhân buổi mới về quê (Hồi hương ngẫu thư). 7. R»m th¸ng giªng (Nguyªn tiªu). 8 Lop8.net.

<span class='text_page_counter'>(5)</span> * Líp 8: 01 tiÕt (02 bµi) 1. Ng¾m tr¨ng (Väng nguyÖt). 2. §i ®­êng (TÈu lé). Tất cả các bài thơ đều có cả ba bản phiên âm, dịch thơ, dịch nghĩa trong s¸ch gi¸o khoa II. TiÕn hµnh. 1. Bước chuẩn bị. * VÒ phÝa gi¸o viªn: Nắm vững nội dung bài giảng: đại ý, thể thơ, nghĩa từng câu, vẻ đẹp tõng h×nh ¶nh, nh÷ng tõ hay, tõ khã, tõ cã chøa ®iÓn tÝch, ®iÓn cè. Thuéc b¶n phiªn ©m, dÞch th¬ trªn c¬ së n¾m v÷ng néi dung phiªn b¶n dÞch nghÜa cô thÓ: + Víi b¶n phiªn ©m: gi¸o viªn hiÓu tõng c©u, tõng ch÷ (dùa vµo b¶n dÞch nghĩa) so sách đối chiếu với bản dịch thơ để phát hiện ra những chữ hay hoặc kh«ng s¸t... - Với bản dịch nghĩa: nắm chắc để tham khảo, mở rộng, hiểu sâu hơn b¶n dÞch th¬ vµ nguyªn t¸c. - Víi b¶n dÞch th¬: hiÓu kü tõng tõ, ch÷, h×nh ¶nh, ®iÓn tÝch ®­îc vËn dụng. Chỗ nào chưa hiểu thì đối chiếu với bản dịch nghĩa, phiên âm hoặc tra cøu thªm c¸c lo¹i s¸ch c«ng cô (Tõ ®iÓn tiÕng ViÖt, tõ ®iÓn v¨n häc ViÖt Nam, sæ tay tõ H¸n – ViÖt). * Đối với học sinh: giáo viên cần có định hướng cụ thể để hướng dẫn häc sinh häc bµi. Yªu cÇu häc sinh ph¶i n¾m ®­îc néi dung b¶n dÞch nghÜa, dÞch th¬, trªn c¬ së xem xÐt kü phÇn chó gi¶i trong s¸ch gi¸o khoa, c¨n cø vào nội dung bài giảng và hệ thống câu hỏi trong sách giáo khoa hướng dẫn cho häc sinh t×m hiÓu bµi th¬. 2. Bước lên lớp. - Giáo viên chủ động về nội dung kiến thức, linh hoạt về phương pháp d¹y häc. - Chuẩn bị hệ thống câu hỏi phù hợp, lô gíc để học sinh khai thác được kiÕn thøc cña t¸c phÈm. 1 Lop8.net.

<span class='text_page_counter'>(6)</span> - Thực hiện các bước lên lớp như các giờ dạy văn học khác. Néi dung bµi míi ®­îc tiÕn hµnh nh­ sau: 2.1 §äc vµ th¶o luËn chó thÝch. - Phần đọc văn bản: Giáo viên hướng dẫn cho học sinh đọc chính xác phÇn phiªn ©m ch÷ H¸n, phÇn dÞch nghÜa vµ bµi dÞch th¬ Giáo viên yêu cầu học sinh đọc kỹ phần phiên âm, phần giải nghĩa chữ Hán, phần dịch nghĩa và hướng dẫn học sinh so sách bài thơ với nguyên tác để học sinh hiểu đúng, sát câu thơ, đồng thời giúp học sinh tăng thêm vốn từ H¸n – ViÖt. §iÒu nµy rÊt cã ý nghÜa khi mµ tõ gèc H¸n trong tiÕng ViÖt chiếm một tỷ lệ đặc biệt lớn. 2.2 PhÇn ph©n tÝch. C¨n cø vµo b¶n dÞch th¬ lµm v¨n b¶n gi¶ng d¹y trªn líp. - So sánh đối chiếu với phiên âm để phát hiện những chữ dịch hay, thoát ý, s¸t ý vµ nh÷ng ch÷ dÞch ch­a s¸t, ch­a tho¸t ý (dùa vµo b¶n dÞch nghÜa). - Ph©n tÝch rót ra gi¸ trÞ, t¸c dông, h¹n chÕ c©u th¬ dÞch. Trong qu¸ tr×nh so sánh, đối chiếu giữa bản dịch thơ và phiên âm chúng ta sẽ gặp phải bốn d¹ng sau: 2.2.1 B¶n dÞch th¬ s¸t ý, tho¸t ý. - CÇn ph¸t hiÖn ra nh÷ng ch÷, c©u dÞch hay, gióp häc sinh c¶m nhËn ®­îc ng«n tõ qua phiªn ©m. VÝ dô: Hai c©u 3 vµ 4 trong bµi “§i ®­êng”. Trùng san đăng đáo cao phong hậu Vạn lý dư đồ cố miện gian. DÞch:. Núi ca lên đến tận cùng Thu và tầm mặt muôn trùng nước non.. Hai cầu thơ dịch thoát ý rất hay, diễn tả niềm vui sướng khi người đi đường đến được vị trí cao nhất, cũng tức là tốt nhất, để tha hồ thưởng ngoạn phong cảnh núi non hùng vĩ bao la trải ra trước mắt. 8 Lop8.net.

<span class='text_page_counter'>(7)</span> 2.2.2 Đối với những câu thơ dịch chưa sát, chưa đúng với phiên âm - So s¸nh víi b¶n phiªn ©m víi dÞch th¬ th«ng qua b¶n dÞch nghÜa ph¸t hiện những chữ chưa sát, chưa đúng. Phân tích để thấy rõ việc dịch chưa sát, chưa đúng ấy có ảnh hưởng đến thơ như thế nào. VÝ dô: trong bµi “Väng nguyÖt” (Ng¾m tr¨ng) c©u th¬ thø hai B¸c viÕt “Đối thử lương tiêu nại nhược hà” có nghĩa là “Trước cảnh đẹp đêm nay biết làm thế nào?”. Câu thơ dịch “Cảnh đẹp đêm nay khó hững hờ” đã làm mất đi cái xốn xang, bối rối được thể hiện ở lời tự hỏi “nại nhược hà?” (biết làm thể nào?), mà chính cái xốn xang, bối rối đó mới cho thấy tâm hồn nghệ sỹ rất nhạy cảm trước vẻ đẹp thiên nhiên của Bác Hồ. Dịch là “khó hững hờ” thì lại cho thÊy nh©n vËt tr÷ t×nh qu¸ b×nh th¶n, cã phÇn h÷ng hê, chø kh«ng rung c¶m m¹nh mÏ nh­ trong c©u th¬ nguyªn t¸c. Câu thơ thứ tư trong bản dịch có hai từ gần đồng nghĩa (nhòm, ngắm) rõ ràng là chưa cô đúc, đó là chưa kể đến chữ “nhòm” ở đây không được nhã (nhÊt lµ l¹i “nhßm khe cöa”). 2.2.3 §èi víi nh÷ng c©u th¬ dÞch tho¸t ý nh­ng kh«ng gi÷ ®­îc thÓ th¬, cÊu tróc th¬. - VÒ thÓ th¬: cÇn so s¸nh sè c©u, ch÷, gieo vÇn... ë b¶n dÞch th¬ vµ phiªn âm rút ra nhận xét, giáo viên phân tích lý do không giữ đúng thể thơ, nêu hạn chÕ. VÝ dô: + Bµi “TÈu lé” (§i ®­êng), nguyªn t¸c viÕt theo thÓ thÊt ng«n tø tuyÖt, bµi dÞch theo thÓ lôc b¸t, c©u lôc b¸t cña bµi th¬ dÞch tuy kh¸ mÒm m¹i tù nhiªn nh­ng phÇn nµo gi¶m ®i c¸i ch¾c ch¾n, chÆt chÏ, g©n guèc phï hîp với nội dung tư tưởng của bài thơ. + Bài “Vọng nguyệt” (Ngắm trăng) bài dịch giữ đúng thể thơ nhưng thay đổi cấu trúc của bài thơ nguyên tác. Trong phiªn ©m hai c©u kÕt cã kÕt cÊu kh¸ chÆt chÏ, mçi c©u lµ mét tiÓu đối nhân và minh nguyệt; nguyệt và thi gia, bản thân hai câu thơ cũng tạo thành một cặp đối: nhân và nguyệt, minh nguyệt và thi gia, trong bản dịch thơ của Nam Trân làm mất đi cấu trúc đăng đối đó, tức là làm giảm đi hiệu quả nghệ thuật, khiến ý và tình cảm giao hoà gắn bó giữa tình cảm con người và thiªn nhiªn còng gi¶m ®i.. 1 Lop8.net.

<span class='text_page_counter'>(8)</span> 2.2.4. Đối với những câu thơ dịch chưa đầy đủ. - So sánh với phiên âm để phát hiện ra chữ chưa được dịch và phân tích rõ ý nghĩa tác dụng của những chữ đó, giáo viên có thể bổ sung ý cho hoàn chØnh ý th¬. VÝ dô: C©u th¬ thø hai trong bµi “R»m th¸ng giªng” (Nguyªn tiªu): “xuân giang, xuân thuỷ, tiếp xuân thiên” có nghĩa là (sông xuân, nước xuân, tiếp liền trời xuân). Bản dịch thơ là “sông xuân, nước lẫn mầu trời thêm xuân”, rõ ràng câu thơ dịch đã bỏ một chữ “xuân” khiến câu thơ mất đi vẻ đẹp tràn trề ngân nga, vang vọng của sức xuân đang lan toả cả đất trời sông nước. Câu thơ thứ ba “Yên ba thâm sứ đàm quân sự” có nghĩa là (nơi sâu thẳm mÞt mï khãi sãng bµn viÖc qu©n). Câu thơ dịch là: “Giữa dòng bàn bạc việc quân” như vậy câu thơ dịch đã đánh mất từ “yên ba” (khói sóng) thường gặp ở đường đi. nếu dựa vào phiên âm ta có thể tưởng tượng thấy hình ảnh thiêng liêng trang trọng đó là những vị tướng lĩnh chỉ huy cuộc kháng chiến đang họp bàn việc quân như ẩn hiện trong khói sóng (sóng nước của sông và sương đêm của mùa xuân) trên con thuyền nơi sâu thẳm (thâm sứ), câu thơ có nét gì đó phảng phấp như những anh hïng cæ x­a, sù viÖc hiÖn t¹i mµ mang phong vÞ cña qu¸ khø thËt gîi c¶m.. 8 Lop8.net.

<span class='text_page_counter'>(9)</span> C. PhÇn III: KÕt luËn Hiện nay sách giáo khoa – sách giáo viên đã tạo nên được một cơ chế d¹y häc phï hîp, nhÞp nhµng, võa t¹o ®iÒu kiÖn cho chñ thÓ häc tËp (häc sinh) hoạt động, suy nghĩ độc lập sáng tạo, vừa đảm bảo vai trò chủ đạo của thầy, vừa tạo điều kiện cho giáo viên đứng lớp dạy đúng phương pháp mới. Dĩ nhiên, thực hiện tốt bất cứ một điều gì mới cũng đòi hỏi phải có một quá tr×nh. Tuy nhiªn qu¸ tr×nh thùc nghiÖm d¹y häc th¬ ch÷ H¸n- dÞch ViÖt nh­ trình bày ở trên, tôi đã thu được những kết quả khả quan. Bản thân tôi thấy hứng thú giảng dạy, giúp học sinh chủ động phát huy khả năng tư duy, so s¸nh vµ nhËn xÐt t¸c phÈm th¬ ch÷ H¸n - dÞch ViÖt, häc sinh c¶m nhËn ®­îc cái hay, cái độc đáo của thơ chữ Hán – dịch Việt. Khi d¹y nh÷ng bµi th¬ ch÷ H¸n – dÞch ViÖt, gi¸o viªn cÇn hiÓu râ c¸c câu, chữ, điển tích... để đưa học sinh về với không khí lịch sử, từ đó các em có tâm thế lĩnh hội kiến thức một cách chủ động. Đồng thời các thao tác so sánh, đối chiếu sẽ giúp các em có điều kiện hiểu kỹ nội dung tác phẩm, để từ đó cảm thụ hay, sát với nội dung bài học. Trªn ®©y lµ nh÷ng kinh nghiÖm mµ t«i thùc hiÖn gi¶ng d¹y nh÷ng bµi th¬ ch÷ H¸n – dÞch ViÖt, kÕt qu¶ lµ häc sinh kh«ng cßn ng¹i ngïng khi ph¶i tiếp xúc với những loại thơ này. Các em đã có hứng thú say mê khi tìm tòi ph¸t hiÖn ra c¸i phong vÞ cæ ®iÓn trong th¬ §­êng, c¸c em tù hµo vÒ sù kh¸m phá những nét độc đáo trong thơ. Vì thế tiết học không còn cảm giác nhàm ch¸n, buån tÎ mµ thùc sù høng khëi. Lµo Cai, th¸ng 3 n¨m 2009 Người thực hiện. Vò ThÞ H¶o. 1 Lop8.net.

<span class='text_page_counter'>(10)</span> 8 Lop8.net.

<span class='text_page_counter'>(11)</span>