Vận dụng phương pháp dạy học môn lịch sử ở trường THPT nhằm phát triển năng lực học sinh (qua thực nghiệm chương trình lớp 10)
Bạn đang xem bản rút gọn của tài liệu. Xem và tải ngay bản đầy đủ của tài liệu tại đây (4.76 MB, 223 trang )
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI
LÊ THỊ THU
VẬN DỤNG PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC MÔN LỊCH SỬ
Ở TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG
NHẰM PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC HỌC SINH
(QUA THỰC NGHIỆM CHƯƠNG TRÌNH LỚP 10)
LUẬN ÁN TIẾN SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC
HÀ NỘI - 2021
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI
LÊ THỊ THU
VẬN DỤNG PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC MÔN LỊCH SỬ
Ở TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG
NHẰM PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC HỌC SINH
(QUA THỰC NGHIỆM CHƯƠNG TRÌNH LỚP 10)
CHUYÊN NGÀNH: LL VÀ PPDH BỘ MÔN LỊCH SỬ
MÃ SỐ: 9.14.01.11
LUẬN ÁN TIẾN SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC
Người hướng dẫn khoa học:
1. PSG.TS Nguyễn Thị Thế Bình
2. TS. Nguyễn Thị Bích
HÀ NỘI - 2021
i
LỜI CAM ĐOAN
Tơi xin cam đoan đây là cơng trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết
quả nghiên cứu trình bày trong Luận án là trung thực và chưa từng được cơng bố
trong bất kì cơng trình nào khác.
Hà Nội, tháng 3 năm 2021
Tác giả Luận án
Lê Thị Thu
ii
LỜI CẢM ƠN
Nghiên cứu sinh xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc và chân thành nhất đến PGS.TS
Nguyễn Thị Thế Bình và TS Nguyễn Thị Bích đã tận tình hướng dẫn, giúp đỡ và tạo
điều kiện thuận lợi để tôi thực hiện Luận án này.
Xin chân thành cảm ơn BGH Trường ĐHSP Hà Nội, các thầy giáo, cô giáo của
các cơ sở giáo dục và đào tạo: Khoa Lịch sử (Trường ĐHSP Hà Nội), Trường THPT
Nguyễn Khuyến (Nam Định), THPT Trần Phú (Hải Dương), THPT Nguyễn Bình
(Quảng Ninh), THCS & THPT Nguyễn Tất Thành (Hà Nội) đã tạo điều kiện thuận lợi
để tơi nghiên cứu và hồn thành Luận án.
Xin gửi lời tri ân tới gia đình, bạn bè và những người thân yêu đã luôn động
viên, đồng hành và giúp đỡ tôi trong thời gian học tập và nghiên cứu.
Xin cảm ơn những ý kiến đóng góp cho bản luận án của Qúy thầy cô, đồng
nghiệp và bạn bè.
Hà Nội, tháng 3 năm 2021
Tác giả Luận án
Lê Thị Thu
iii
DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT
Chữ viết tắt
Viết đầy đủ
CNTT
Công nghệ thông tin
DHLS
Dạy học lịch sử
ĐDTQ
Đồ dùng trực quan
ĐHSP
Đại học Sư phạm
ĐC
Đối chứng
GV
Giáo viên
HS
Học sinh
HĐTN
Hoạt động trải nghiệm
KT, ĐG
Kiểm tra, đánh giá
LSDT
Lịch sử dân tộc
LSĐP
Lịch sử địa phương
NLTHLS
Năng lực tìm hiểu lịch sử
NLNT & TDLS
Năng lực nhận thức và tư duy lịch sử
NLVDKT, KNĐH Năng lực vận dụng kiến thức, kĩ năng đã học
NXB
Nhà xuất bản
QTDH
Quá trình dạy học
PP
Phương pháp
PPDH
Phương pháp dạy học
PPDHLS
Phương pháp dạy học lịch sử
SGK
Sách giáo khoa
SGV
Sách giáo viên
THCS
Trung học cơ sở
THPT
Trung học phổ thông
TN
Thực nghiệm
TNSP
Thực nghiệm sư phạm
iv
DANH MỤC BẢNG
Bảng 2.1.
Biểu hiện các năng lực chung trong dạy học lịch sử .................................57
Bảng 2.2.
Tiêu chí đánh giá các mức độ phát triển năng lực môn Lịch sử ................59
Bảng 2.3.
Thống kê số lượng giáo viên và học sinh tham gia khảo sát ....................61
Bảng 2.4.
Kết quả điều tra các biện pháp hướng dẫn học sinh học tập theo
hướng phát triển năng lực ..........................................................................64
Bảng 3.1.
So sánh cuộc cách mạng tư sản Anh và cuộc Chiến tranh giành độc
lập ở Bắc Mĩ.............................................................................................112
Bảng 4.1.
Danh sách giáo viên dạy TNSP toàn phần...............................................120
Bảng 4.2.
Danh sách các nội dung TNSP toàn phần ...............................................120
Bảng 4.3.
Tổng hợp kết quả thực nghiệm phương pháp sử dụng nguồn sử liệu
trực quan ..................................................................................................122
Bảng 4.4.
Tổng hợp kết quả thực nghiệm phương pháp trình bày miệng................123
Bảng 4.5.
Tổng hợp kết quả thực nghiệm phương pháp tranh luận .........................125
Bảng 4.6.
Tổng hợp kết quả thực nghiệm phương pháp dạy học dự án ..................125
Bảng 4.7.
Tổng hợp kết quả thực nghiệm phương pháp trải nghiệm.......................126
Bảng 4.8.
Mẫu nghiên cứu trong bài thực nghiệm 1 và 2 ........................................140
Bảng 4.9.
Thống kê điểm số kết quả TN sư phạm toàn phần của 4 trường
THPT (Bài 11: Tây Âu hậu kì trung đại) .................................................140
Bảng 4.10. Thống kê điểm số kết quả TN sư phạm tồn phần và các tham số
thơng qua xử lí số liệu thống kê của 4 trường THPT (Chủ đề: Hành
trình qua miền văn hóa) ...........................................................................141
Bảng 4.11. Các tham số thống kê mơ tả điểm bài kiểm tra các nhóm bài thực
nghiệm 1 và 2 ...........................................................................................141
Bảng 4.12. Kết quả kiểm định khác biệt về điểm trung bình nhóm ĐC, nhóm bài
TN 1 và 2 ................................................................................................143
v
DANH MỤC HÌNH
Hình 2.1. Biểu đồ về thực trạng sử dụng phương pháp dạy học lịch sử ......................63
Hình 3.1. Đấu tranh trong phong trào Xô Viết Nghệ- Tĩnh (tranh sơn dầu) ...............84
Hình 3.2. Sơ đồ Kĩ thuật khăn trải bàn ........................................................................94
Hình 3.3. Sơ đồ Cách mạng tư sản Pháp....................................................................113
Hình 3.4. Biểu đồ sản lượng thép của Anh, Pháp, Đức ( 1800 và 1900) ...................115
Hình 3.5. Lược đồ 13 thuộc địa Anhở Bắc Mĩ ..........................................................115
Hình 4.1. Biểu đồ so sánh điểm số giữa lớp TN và ĐC .............................................124
Hình 4.2. Phân bố điểm kiểm tra của HS ở các nhóm bài thực nghiệm 1..................142
Hình 4.3 Phân bố điểm kiểm tra của HS ở các nhóm bài thực nghiệm 2...................142
Hình 4.4. Điểm trung bình giữa nhóm thực nghiệm và đối chứng .............................144
vi
MỤC LỤC
LỜI CAM ĐOAN .............................................................................................................i
LỜI CẢM ƠN ................................................................................................................. ii
DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT ............................................................................ iii
DANH MỤC BẢNG ......................................................................................................iv
DANH MỤC HÌNH ........................................................................................................v
MỞ ĐẦU .........................................................................................................................1
Chương 1. TỔNG QUAN CÁC CƠNG TRÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN
ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN ................................................................................................6
1.1. Những nghiên cứu về phương pháp dạy học và phương pháp dạy học lịch sử .......6
1.1.1. Những nghiên cứu về phương pháp dạy học .........................................................6
1.1.2. Những nghiên cứu về phương pháp dạy học lịch sử ...........................................16
1.2. Những nghiên cứu về năng lực và phát triển năng lực học sinh ............................26
1.2.1. Những nghiên cứu về năng lực............................................................................26
1.2.2 Những nghiên cứu về phát triển năng lực học sinh ..............................................28
1.3. Nhận xét chung về các cơng trình đã cơng bố, những vấn đề luận án kế thừa
và tiếp tục giải quyết......................................................................................................33
1.3.1. Nhận xét chung ....................................................................................................33
1.3.2. Những vấn đề luận án kế thừa .............................................................................33
1.3.3. Những vấn đề đặt ra tiếp tục nghiên cứu .............................................................34
Tiểu kết chương 1 ..........................................................................................................35
Chương 2. VẤN ĐỀ VẬN DỤNG PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC MÔN LỊCH SỬ
Ở TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG NHẰM PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC
HỌC SINH: LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN ....................................................................36
2.1. Cơ sở lí luận ............................................................................................................36
2.1.1. Quan niệm về phương pháp dạy học và phương pháp dạy học lịch sử ...............36
2.1.2. Quan niệm về năng lực và phát triển năng lực học sinh trong môn Lịch sử ......38
2.1.2.1. Quan niệm về năng lực .....................................................................................38
2.1.2.2. Phát triển năng lực học sinh phổ thông trong môn Lịch sử .............................39
2.1.3. Quan niệm về vận dụng phương pháp dạy học lịch sử nhằm phát triển năng
lực học sinh ....................................................................................................................41
vii
2.1.4. Cơ sở của việc vận dụng phương pháp dạy học môn Lịch sử nhằm phát
triển năng lực học sinh ở trường trung học phổ thông ..................................................43
2.1.5. Phân loại phương pháp dạy học lịch sử nhằm phát triển năng lực học sinh .......48
2.1.6. Vai trò, ý nghĩa của việc vận dụng phương pháp dạy học lịch sử nhằm phát
triển năng lực học sinh...................................................................................................53
2.1.6.1. Vai trò ...............................................................................................................53
2.1.6.2. Ý nghĩa .............................................................................................................54
2.1.7. Các năng lực cần phát triển cho học sinh trong dạy học lịch sử ở trường
trung học phổ thông .......................................................................................................57
2.1.7.1.Các năng lực chung cần hình thành và phát triển trong quá trình DHLS .........57
2.1.7.2. Các năng lực chun biệt của mơn Lịch sử cần phát triển cho học sinh..........58
2.2. Cơ sở thực tiễn ........................................................................................................60
2.2.1. Thực trạng chung việc dạy và học lịch sử ở trường trung học phổ thông hiện nay .........60
2.2.1.1. Thuận lợi ...........................................................................................................60
2.2.1.2. Khó khăn...........................................................................................................60
2.2.2. Thực trạng vận dụng phương pháp trong dạy học lịch sử nhằm phát triển
năng lực học sinh trong trường trung học phổ thông. ...................................................60
2.2.2.1. Mục đích, đối tượng, phương pháp điều tra .....................................................60
2.2.2.2. Kết quả điều tra, khảo sát .................................................................................62
2.2.3. Những vấn đề cần giải quyết và giải pháp khắc phục .........................................67
Tiểu kết chương 2 .........................................................................................................68
Chương 3. SỬ DỤNG PHỐI HỢP CÁC PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC MÔN
LỊCH SỬ Ở TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG NHẰM PHÁT TRIỂN
NĂNG LỰC HỌC SINH...............................................................................................69
3.1. Vị trí, mục tiêu, nội dung cơ bản của chương trình lịch sử bậc trung học phổ
thơng ..............................................................................................................................69
3.1.1. Vị trí .....................................................................................................................69
3.1.2. Mục tiêu ...............................................................................................................69
3.1.3. Nội dung cơ bản của chương trình lịch sử trung học phổ thông .........................71
3.2. Những yêu cầu cơ bản khi vận dụng phương pháp dạy học lịch sử nhằm phát
triển năng lực học sinh ở trường trung học phổ thông ..................................................72
viii
3.2.1. Vận dụng phương pháp dạy học phù hợp với đặc trưng nội dung của bộ
môn ................................................................................................................................72
3.2.2. Phương pháp dạy học phải kích thích được nhu cầu hứng thú học tập của
học sinh ..........................................................................................................................73
3.2.3 Kết hợp nhuần nhuyễn các phương pháp dạy học, trong đó có một phương
pháp chủ đạo ..................................................................................................................74
3.2.4. Phương pháp dạy học phải phát huy được tính tích cực, sáng tạo của học
sinh trong nhận thức ......................................................................................................75
3.2.5 Tận dụng được ưu thế của công nghệ thông tin, kĩ thuật dạy học hiện đại
trong dạy học .................................................................................................................76
3.2.6. Giáo viên phải giỏi về kiến thức chuyên môn, nghiệp vụ sư phạm và hiểu
rõ học sinh .....................................................................................................................77
3.3. Các phương pháp dạy học môn Lịch sử nhằm phát triển năng lực học sinh ở
trường trung học phổ thơng ...........................................................................................78
3.3.1. Nhóm phương pháp dạy học nhằm phát triển năng lực tìm hiểu lịch sử ............78
3.3.1.1. Phương pháp sử dụng sử liệu viết ....................................................................78
3.3.1.2 Phương pháp sử dụng nguồn sử liệu trực quan .................................................82
3.3.1.3. Phương pháp trình bày miệng ..........................................................................85
3.3.2. Nhóm phương pháp dạy học nhằm phát triển năng lực nhận thức và tư duy
lịch sử.............................................................................................................................90
3.3.2.1. Phương pháp dạy học nêu và giải quyết vấn đề ...............................................90
3.3.2.2. Tổ chức HS học tập theo nhóm kết hợp với kĩ thuật dạy học tích cực ............93
3.3.2.3. Phương pháp tranh luận ....................................................................................97
3.3.2.4 Phương pháp đóng vai .....................................................................................101
3.3.3. Nhóm phương pháp dạy học nhằm phát triển năng lực vận dụng kiến thức
và kĩ năng đã học .........................................................................................................104
3.3.3.1. Phương pháp dạy học theo dự án ...................................................................104
3.3.3.2. Tổ chức hoạt động trải nghiệm trong dạy học lịch sử ....................................108
3.3.3.3. Hướng dẫn học sinh thực hành bộ môn Lịch sử............................................111
3.3.3.4 Hướng dẫn học sinh kết nối quá khứ với hiện tại và tương lai ......................115
Tiểu kết chương 3 ........................................................................................................118
Chương 4. THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM ....................................................................119
ix
4.1. Mục đích, đối tượng, địa bàn và giáo viên thực nghiệm sư phạm .......................119
4.1.1. Mục đích thực nghiệm .......................................................................................119
4.1.2. Đối tượng, địa bàn, thời gian thực nghiệm ........................................................119
4.1.3 Nội dung và phương pháp thực nghiệm .............................................................120
4.2 Thực nghiệm sư phạm từng phần ..........................................................................121
4.2.1 Về nhóm phương pháp day học nhằm phát triển năng lực tìm hiểu lịch sử .......122
4.2.2. Về nhóm phương pháp dạy học nhằm phát triển năng lực nhận thức và tư
duy lịch sử ...................................................................................................................123
4.2.3. Về nhóm phương pháp dạy học nhằm phát triển năng lực vận dụng kiến
thức và kĩ năng đã học .................................................................................................125
4.3. Thực nghiệm sư phạm toàn phần .........................................................................127
4.3.1. Kế hoạch dạy học thực nghiệm toàn phần.........................................................127
4.3.1.1. Kế hoạch dạy học thực nghiệm toàn phần Bài 11: “Tây Âu hậu kì trung
đại”...............................................................................................................................127
4.3.1.2. Kế hoạch dạy học thực nghiệm tồn phần chủ đề “Hành trình qua miền văn
hóa” ..............................................................................................................................131
4.3.2. Tiến trình thực nghiệm ......................................................................................132
4.3.2.1. Tiến trình thực nghiệm Bài 11: Tây Âu hậu kì trung đại ( tiết 1) ..................132
4.3.2.2. Tiến trình thực nghiệm chủ đề “Hành trình qua miền văn hóa” ....................136
4.3.3. Tổng hợp và đánh giá kết quả thực nghiệm toàn phần......................................139
4.3.3.1. Tổng hợp kết quả thực nghiệm .......................................................................139
4.3.3.2. Tổng hợp đánh giá ý kiến của giáo viên và học sinh .....................................144
Tiểu kết chương 4 ........................................................................................................147
KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ..............................................................................148
DANH MỤC CƠNG TRÌNH KHOA HỌC CỦA TÁC GIẢ LIÊN QUAN ĐẾN
LUẬN ÁN .......................................................................................................................1
DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ........................................................................2
PHỤ LỤC
1
MỞ ĐẦU
1. Tính cấp thiết của đề tài
Đổi mới nội dung và phương pháp giảng dạy theo hướng phát triển năng lực
toàn diện cho người học là vấn đề chiến lược, cấp thiết trong sự nghiệp giáo dục, đào
tạo hiện nay, trong đó có giáo dục phổ thơng. Nghị quyết số 29-NQ/TW, ngày 04
tháng 11 năm 2013 của Ban Chấp hành Trung ương Khóa XI “về đổi mới căn bản,
tồn diện giáo dục và đào tạo, đáp ứng yêu cầu cơng nghiệp hóa, hiện đại hóa trong
điều kiện kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và hội nhập quốc tế” chỉ
rõ:“Chuyển mạnh quá trình giáo dục từ chủ yếu trang bị kiến thức sang phát triển
toàn diện năng lực và phẩm chất người học” [42].
Mục tiêu dạy học theo định hướng phát triển năng lực và phẩm chất người học
được cụ thể hóa trong Khoản 1, Điều 29, Luật Giáo dục năm 2019: Giáo dục phổ
thông nhằm phát triển toàn diện cho người học về đạo đức, trí tuệ, thể chất, thẩm mỹ,
kĩ năng cơ bản, phát triển năng lực cá nhân, tính năng động và sáng tạo;hình thành
nhân cách con người Việt Nam xã hội chủ nghĩa và trách nhiệm công dân; chuẩn bị
cho người học tiếp tục học chương trình giáo dục đại học, giáo dục nghề nghiệp hoặc
tham gia lao động, xây dựng và bảo vệ Tổ quốc [104;9]. Đây là quan điểm mới, thể
hiện tư duy chiến lược của Đảng trong việc đổi mới và nâng cao chất lượng giáo dục
nước nhà trước xu thế tồn cầu hóa và cách mạng khoa học công nghệ 4.0.
Trước những yêu cầu của thực tiễn đặt ra, cần thiết phải có những sự thay đổi
về quan điểm, cách thức thực hiện các nội dung giáo dục ở trường phổ thơng. Trong
Chương trình giáo dục phổ thơng tổng thể năm 2018, xác định mục tiêu giáo dục phổ
thông cấp THPT là “giúp HS tiếp tục phát triển những phẩm chất, năng lực cần thiết
đối với người lao động, ý thức và nhân cách công dân, khả năng tự học và ý thức học
tập suốt đời …”[21;6]. Như vậy, mục tiêu giáo dục đào tạo nói chung và mục tiêu giáo
dục phổ thơng nói riêng đều nhấn mạnh việc chuyển từ định hướng“tiếp cận nội
dung” sang “phát triển năng lực và phẩm chất người học”. Theo đó, cần đổi mới
đồng bộ tất cả các khâu của quá trình giáo dục, từ đổi mới nội dung chương trình, sách
giáo khoa đến đa dạng hóa các hình thức tổ chức dạy học và cách thức kiểm tra, đánh
giá. Trong đó, việc sử dụng các PPDH theo định hướng phát triển năng lực được coi là
khâu then chốt của quá trình đổi mới. Bản chất của quá trình đổi mới PPDH là chuyển
quá trình dạy học theo lối “truyền thụ” kiến thức một chiều của GV sang quá trình GV
tổ chức, hướng dẫn người học “tìm kiếm, khám phá, chiếm lĩnh và làm chủ” tri thức,
rèn luyện kĩ năng, kĩ xảo, qua đó hình thành năng lực. Vấn đề đặt ra là GV phải vận
2
dụng các PPDH như thế nào để phát huy được tính tích cực, chủ động, độc lập và sáng
tạo của HS trong q trình nhận thức.
Nhiệm vụ của mơn Lịch sử ở trường phổ thông là trang bị cho học sinh một hệ
thống kiến thức cơ bản, toàn diện về lịch sử phát triển hợp quy luật của xã hội loài
người và của dân tộc từ xưa đến nay. Qua đó rèn luyện kĩ năng nhận thức, tư duy, thực
hành bộ môn và liên hệ, đánh giá thực tiễn cuộc sống cho học sinh. Đồng thời, mơn
Lịch sử cũng góp phần quan trọng vào việc giáo dục đạo đức, tư tưởng, tình cảm và
truyền thống quý báu của dân tộc cho các em. Từ đó góp phần quan trọng vào việc
hình thành, phát triển năng lực chung và năng lực đặc thù của bộ môn, cũng như bồi
đắp những phẩm chất tốt đẹp cho HS.
Nhiều GV đã nhận thức được tầm quan trọng của việc đổi mới PPDH nên đã
biết vận dụng linh hoạt các PPDH kết hợp với nhau. Thực tiễn dạy học bộ môn Lịch sử
ở trường THPT hiện nay có nhiều điểm tích cực và đạt được những thành tựu đáng kể.
Các hình thức tổ chức dạy học và phương pháp, kĩ thuật dạy học phù hợp, đa dạng, tạo
nên nhiều giờ học đạt chất lượng tốt, tạo được niềm vui và hứng thú học tập bộ mơn
cho HS. Tuy nhiên, q trình đổi mới phương pháp dạy học bộ mơn diễn ra vẫn cịn
thiếu đồng bộ và hệ thống. Thực tiễn đó đặt ra yêu cầu nghiên cứu, hồn thiện hệ
thống phương pháp dạy học mơn lịch sử ở bậc học phổ thông là rất cấp thiết.
Dưới góc độ lí luận, phát triển năng lực người học trong dạy học môn Lịch sử ở
trường phổ thông là vấn đề còn mới, Mặc dù vấn đề này đã bước đầu được nghiên cứu
ở những khía cạnh khác nhau như năng lực thực hành, năng lực tự học bộ mơn... tuy
nhiên, chưa có cơng trình nào đi sâu nghiên cứu một cách hệ thống, toàn diện, chuyên
biệt về việc vận dụng các phương pháp dạy học nhằm phát triển năng lực HS trong quá
trình DHLS ở trường THPT. Vì vậy, đây là hướng nghiên cứu mới và có ý nghĩa lí
luận, thực tiễn cao.
Xuất phát từ những lý do trên, nghiên cứu sinh chọn vấn đề: “Vận dụng
phương pháp dạy học môn Lịch sử ở trường THPT nhằm phát triển năng lực học
sinh (Qua thực nghiệm chương trình lớp 10)” làm đề tài Luận án tiến sĩ khoa học
chuyên ngành Lí luận và Phương pháp dạy học bộ môn Lịch sử, với mong muốn vận
dụng linh hoạt, hiệu quả các PPDH trong quá trình DHLS ở trường THPT để phát triển
năng lực HS. Qua đó, góp phần nâng cao chất lượng dạy học bộ môn trước yêu cầu đổi
mới giáo dục hiện nay.
2. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
- Đối tượng nghiên cứu: Là quá trình vận dụng các phương pháp dạy học môn
Lịch sử ở trường THPT nhằm phát triển năng lực học sinh.
3
- Phạm vi nghiên cứu:
+ Về nội dung, nghiên cứu hệ thống phương pháp dạy học môn Lịch sử để phục
vụ giảng dạy chương trình sách giáo khoa Lịch sử lớp 10.
+ Về thời gian, luận án khảo sát những vấn đề có liên quan đến sử dụng phương
pháp dạy học môn Lịch sử từ năm 2013 đến năm 2020.
+ Về địa bàn điều tra, khảo sát: được tiến hành ở nhiều trường phổ thông trong
phạm vi cả nước.
+ Về phạm vi thực nghiệm (từng phần và toàn phần): tiến hành tại 18 trường
THPT, phân bố đồng đều cả ba miền Bắc, Trung, Nam.
3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu
-Mục đích nghiên cứu: trên cơ sở khẳng định vai trò, ý nghĩa của việc vận
dụng phương pháp dạy học môn Lịch sử nhằm phát triển năng lực học sinh, luận án đề
xuất các biện pháp sư phạm vận dụng hiệu quả phương pháp dạy học đó, nhằm góp
phần việc đổi mới giáo dục và nâng cao chất lượng bộ môn.
- Nhiệm vụ nghiên cứu:
+ Chọn lọc, khảo cứu tài liệu, đánh giá tổng quan các cơng trình nghiên cứu
liên quan đến đề tài, qua đó xác định những vấn đề luận án sẽ tiếp tục đi sâu
nghiên cứu, giải quyết.
+ Nghiên cứu cơ sở lí luận về vận dụng phương pháp dạy học lịch sử nhằm phát
triển năng lực cho học sinh. Làm sáng tỏ bản chất của vận dụng phương pháp dạy học
lịch sử, nhằm phát triển năng lực HS trong môn Lịch sử ở trường phổ thông.
+ Khảo sát, đánh giá thực trạng vận dụng phương pháp dạy học môn Lịch sử ở
trường THPT, chỉ ra những ưu điểm, hạn chế.
+ Nghiên cứu chương trình, SGK lịch sử Lớp 10 để xác định những nội dung
kiến thức, định hướng cho việc vận dụng các PPDH phù hợp.
+ Đề xuất cách thức vận dụng hiệu quả phương pháp dạy học môn Lịch sử ở
trường phổ thông nhằm phát triển năng lực của học sinh.
+ Tiến hành thực nghiệm sư phạm từng phần và toàn phần để kiểm nghiệm tính
khả thi và hiệu quả của các biện pháp.
4. Cơ sở phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu
- Cơ sở phương pháp luận: Luận án được nghiên cứu dựa trên cơ sở phương
pháp duy vật biện chứng và duy vật lịch sử của chủ nghĩa Mác- Lênin, tư tưởng Hồ
Chí Minh quan điểm, chính sách của Đảng, Nhà nước về giáo dục nói chung, giáo dục
lịch sử nói riêng, đặc biệt là định hướng đổi mới căn bản, toàn diện về giáo dục, đào
tạo của Đảng.
4
- Phương pháp nghiên cứu:
Đề tài sử dụng tổng hợp các phương pháp nghiên cứu, có sự tiếp cận, kế thừa
thành tựu của nhiều ngành khoa học khác nhau, đặc biệt là phương pháp lịch sử và
phương pháp logic. Dựa trên những nguyên tắc nghiên cứu của khoa học nói chung
và căn cứ vào những đặc thù của bộ môn, nội dung, tính chất của đề tài, chúng tơi sử
dụng những phương pháp nghiên cứu cụ thể sau:
- Phương pháp nghiên cứu lý thuyết: được sử dụng nhằm xây dựng tổng quan
vấn đề nghiên cứu và cơ sở lí luận của đề tài. Nguồn tài liệu được nghiên cứu gồm tâm
lí học, giáo dục học, lý luận về PPDHLS nhằm phát triển năng lực của người học, cùng
các tài liệu liên quan đến thực tiễn dạy học lịch sử như chương trình, SGK, SGV.
- Phương pháp nghiên cứu thực tiễn: nhằm mục đích khảo sát thực trạng việc
dạy học lịch sử nói chung, việc vận dụng PPDHLS nhằm phát triển năng lực HS nói
riêng, làm cơ sở để xác định và cách vận dụng các PPDH để phát triển năng lực HS
trong môn Lịch sử. Cách thức tiến hành gồm:
+ Phương pháp quan sát: quan sát hoạt động dạy và học lịch sử của giáo viên, học
sinh, để rút ra những kết luận khoa học thực hiện nhiệm vụ nghiên cứu của Luận án.
+ Điều tra bằng phiếu hỏi: đối tượng là giáo viên lịch sử và học sinh ở trường
THPT nhằm thu thập các thông tin về việc sử dụng phương pháp dạy học nói chung và
việc vận dụng PPDHLS nhằm phát triển năng lực HS nói riêng.
- Phương pháp chuyên gia: được sử dụng để xin ý kiến chuyên gia về các vấn
đề liên quan đến luận án, đặc biệt là cách thức vận dụng các PPDH nhằm phát triển
năng lực HS ở trường THPT. Phương pháp này được thực hiện với hình thức hội đồng
chuyên gia (xêmina) và phỏng vấn trực tiếp một số GV phổ thông môn Lịch sử giàu
kinh nghiệm trong dạy học ở trường phổ thông.
- Phương pháp thực nghiệm sư phạm: nhằm mục đích kiểm định tính đúng đắn
và tính khả thi của các biện pháp sư phạm đề xuất trong luận án, làm cơ sở để rút ra
những kết luận khoa học của đề tài.
- Phương pháp nghiên cứu trường hợp: tập trung đi sâu nghiên cứu trường hợp
lớp 10 – lớp đầu tiên của cấp THPT, từ đó rút ra những kết luận chung cho đối tượng
HS ở cấp học này.
- Phương pháp toán học thống kê: tập hợp và xử lí số liệu điều tra thực tiễn và
thực nghiệm sư phạm để phân tích và rút ra những kết luận, khuyến nghị phù hợp.
5
5. Giả thuyết khoa học của đề tài
Thực tiễn vận dụng PPDHLS ở trường THPT hiện nay còn tồn tại nhiều bất cập
và hạn chế. Nếu giáo viên vận dụng linh hoạt các PPDH dạy học theo luận án đề xuất
sẽ đạt được mục tiêu dạy học và phát triển được năng lực học sinh. Qua đó, góp phần
đổi mới và nâng cao chất lượng dạy học môn Lịch sử ở trường phổ thông.
6. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài
- Ý nghĩa khoa học: kết quả nghiên cứu của luận án làm phong phú thêm lí
luận về PPDHLS. Việc xác định được cách thức lựa chọn, sử dụng và phối hợp các
PPDHLS đề xuất trong luận án góp phần quan trọng vào việc phát triển năng lực học
sinh trong q trình học tập mơn Lịch sử ở trường THPT. Qua đó, thực hiện mục tiêu
mơn học theo yêu cầu mới.
-Ý nghĩa thực tiễn: Các biện pháp Luận án đề xuất khi được triển khai trong thực
tiễn sẽ phát huy hiệu quả, góp phần nâng cao chất lượng dạy học môn Lịch sử nhằm phát
triển năng lực học sinh. Luận án là tài liệu nghiên cứu, tham khảo cho sinh viên, học viên,
nghiên cứu sinh, giáo viên và học sinh trong quá trình giảng dạy, học tập và nghiên cứu.
7. Đóng góp của Luận án:
- Làm rõ bản chất của việc vận dụng PPDHLS nhằm phát triển năng lực học
sinh ở trường THPT.
- Đánh giá được thực trạng việc vận dụng phương pháp dạy học lịch sử nhằm
phát triển năng lực HS hiện nay ở trường THPT.
- Đề xuất được cách thức sử dụng và phối hợp hiệu quả các PPDHLS ở trường
THPT nhằm phát triển năng lực học sinh.
8. Cấu trúc Luận án:
Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Tài liệu tham khảo và Phụ lục, cấu trúc Luận án
gồm 4 chương:
Chương 1: Tổng quan các công trình nghiên cứu liên quan đến luận án.
Chương 2: Vấn đề vận dụng phương pháp dạy học môn Lịch sử nhằm phát triển
năng lực học sinh ở trường trường trung học phổ thơng: Lí luận và thực tiễn.
Chương 3: Sử dụng phối hợp các phương pháp dạy học môn Lịch sử ở trường
trung học phổ thông nhằm phát triển năng lực học sinh
Chương 4: Thực nghiệm sư phạm
6
Chương 1.
TỔNG QUAN CÁC CƠNG TRÌNH NGHIÊN CỨU
LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN
Vấn đề phương pháp dạy học ở trường phổ thơng nói chung, PPDHLS nhằm
phát triển năng lực học sinh ở trường THPT nói riêng là một trong những nội dung
quan trọng của lí luận dạy học, được các nhà tâm lí học, giáo dục học, giáo dục lịch
sử, giáo viên ở cả trong và ngoài nước quan tâm nghiên cứu. Trong phạm vi của đề tài
luận án, chúng tôi tiếp cận theo hai hướng sau:
1.1. Những nghiên cứu về phương pháp dạy học và phương pháp dạy học lịch sử
1.1.1. Những nghiên cứu về phương pháp dạy học
- Những cơng trình nghiên cứu của các tác giả nước ngoài
B.P.Êxipốp (chủ biên) trong Những cơ sở của lý luận dạy học (NXBGD,1971)
đề cập đến những cơ sở tâm lý học của việc dạy học, ý nghĩa của xác định động cơ học
tập. Tác giả cho rằng “trong giờ lên lớp nào mà tư duy tích cực được kích thích thì
cũng sẽ xuất hiện thái độ tích cực đối với học tập, sẽ hình thành hứng thú nhận
thức”[47;261], đồng thời trình bày các hình thức tổ chức dạy học, trong đó nhấn mạnh
hình thức học tập chung tồn lớp, theo nhóm và theo cá nhân học sinh. Đây là những
cơ sở ban đầu để chúng tôi nghiên cứu, vận dụng và đề xuất các PPDH tích cực để
hình thành và phát triển năng lực người học trong môn Lịch sử.
T.A.Ilina trong cơng trình nghiên cứu về Giáo dục học (NXBGD,1973), đã
phân tích bản chất, ngun tắc của q trình dạy học, các phương pháp, những hình
thức tổ chức dạy học. Trong đó, tác giả xác định việc học tập của học sinh cần phải
có động cơ cũng như tính tự giác và tích cực. Muốn vậy, giáo viên cần phải “khơi
gợi cho học sinh một viễn cảnh tốt đẹp, thúc đẩy học sinh nỗ lực ý chí, kích thích
hứng thú và khát vọng vươn tới một mục đích nào đó” [48;15]. Để nâng cao hiệu quả
bài học, giáo viên cần vận dụng linh hoạt các phương pháp và hình thức tổ chức dạy
học. Trong đó, việc “đưa vào quá trình học tập cơng tác độc lập mn hình mn vẻ
của học sinh xem như là một trong những phương tiện phát huy tính tích cực tư duy
của các em”[48;170]. Tuy nhiên, tác giả chưa đề xuất các biện pháp cụ thể để xác
định động cơ học tập cũng như việc tổ chức công tác độc lập trong học tập của học
sinh. Kết quả nghiên cứu của tác giả là gợi ý để chúng tôi nghiên cứu về bản chất của
PPDH cũng như cách thức sử dụng các PPDH để xác định động cơ và gây hứng thú
học tập cho HS.
7
M.Alêcxêep và các tác giả cuốn Phát triển tư duy học sinh (NXBGD,1976),
nhấn mạnh tầm quan trọng của việc phát triển tư duy cho HS trong quá trình dạy học ở
trường phổ thơng, tư duy “giúp hình thành và phát triển đúng đắn các khái niệm trong
quá trình dạy học” [1;16] đồng thời nhấn mạnh, dạy học nêu vấn đề có ưu thế để phát
triển tư duy HS; “nghệ thuật của giáo viên trong gợi vấn đề nhằm tạo động cơ, hứng
thú học tập cho học sinh [1;85] và đặc biệt là tổ chức tìm tịi trí tuệ [1;89]. Kết quả
nghiên cứu đặt cơ sở quan trọng cho việc dạy học theo hướng phát huy tính tích cực,
chủ động, độc lập và sáng tạo nhận thức của học sinh. Đó là những gợi ý quan trọng để
chúng tôi xác định các PPDH nhằm phát triển năng lực học sinh.
I.Ia. Lécne trong Dạy học nêu vấn đề (NXBGD,1977) đã đề cập nhiều tới các
biện pháp, cách tổ chức dạy học nhằm phát huy tính tích cực, độc lập, chủ động và
sáng tạo trong học tập của học sinh thông qua việc dạy học nêu vấn đề. Theo tác giả,
“Dạy học nêu vấn đề là phương pháp dạy học trong đó học sinh tham gia một cách có
hệ thống vào q trình giải quyết các vấn đề và các bài tốn có vấn đề được xây dựng
theo nội dung tài liệu trong chương trình”[75;5]. Xét về bản chất, quan niệm của
Lécne trong “Dạy học nêu vấn đề” khá gần với dạy học theo định hướng phát triển
năng lực, đó là q trình tổ chức cho học sinh tự tìm tịi, nghiên cứu, khám phá và
chiếm lĩnh kiến thức. Việc phân chia dạy học nêu vấn đề làm 5 mức là: thông báo - thu
nhận, tái hiện, diễn giảng nêu vấn đề, tìm tòi từng phần và nghiên cứu là những gợi ý
quan trọng để chúng tôi xác định các PPDH cũng như biện pháp sư phạm tổ chức HS
chiếm lĩnh kiến thức ở các mức độ khác nhau, tùy thuộc vào trình độ và khả năng nhận
thức của HS.
I.F.Kharlamốp trong cuốn Phát huy tính tích cực học tập của học sinh như
thế nào (NXBGD,1978) cho rằng, học tập là quá trình nhận thức tích cực. Do vậy,
muốn có kiến thức một cách sâu sắc, “học sinh phải thực hiện chu trình đầy đủ những
hoạt động trí tuệ” [66;29]. Trong đó, giáo viên “cần thiết phải lôi cuốn học sinh vào
công tác nhận thức tích cực, kích thích sự ham hiểu biết trí tuệ, có chiếu cố thích đáng
đến năng lực và khả năng của các em sao cho mỗi em huy động hết mức trí lực của
mình” [66;39]. Đồng thời, tác giả cũng xác định được các biện pháp trong dạy học nêu
vấn đề có ưu thế đặc biệt đối với việc phát huy tính tích cực tư duy nhận thức của học
sinh. Như vậy, Kharlamốp đã phân tích khá sâu sắc những khía cạnh của phát huy tính
tích cực hoạt động trí tuệ của học sinh, từ việc tạo động cơ, gây hứng thú, tới các hình
thức tổ chức hoạt động nhận thức tích cực (các bước) của học sinh thơng qua các dạng
bài học. Tuy chưa đề cập tới tác động của dạy học nêu vấn đề đến phát triển năng lực
8
học sinh, song kết quả nghiên cứu là những đóng góp có giá trị lớn về lí luận dạy học
và là cơ sở để chúng tôi vận dụng trong quá trình xác định các PPDH nhằm phát triển
năng lực HS trong môn Lịch sử.
M.A.Đanilốp, M.N. Xcatkin và A.A. Buđanưi trong cuốn Lý luận dạy học
của nhà trường phổ thông - Một số vấn đề của lý luận dạy học hiện đại
(NXBGD,1980) đã đề cập khá toàn diện đến các yếu tố của quá trình dạy học. Đặc
biệt, các tác giả đã phân tích các kiểu tình huống dạy học, các phương diện nhận
thức [43;134] cũng như phương diện xã hội - tình cảm của tương tác giữa giáo viên
và học sinh [43;135]. Mặc dù các tác giả chưa đề cập trực tiếp đến việc tổ chức dạy
học để hướng đến phát triển các năng lực của người học, nhưng cũng là những gợi ý
quan trọng để chúng tôi xác định các biện pháp sư phạm vận dụng linh hoạt hệ thống
PPDH trong quá trình DHLS ở trường THPT.
I.D.Dverev trong tác phẩm Các vấn đề lý luận dạy học (NXBGD,1980) đi sâu
nghiên cứu các yếu tố của quá trình dạy học, những nguyên tắc, phương pháp và các
hình thức tổ chức dạy học. Tác giả cho rằng “Phương pháp dạy học là cách thức hoạt
động tương hỗ giữa thầy và trò nhằm đạt được mục đích dạy học. Hoạt động này được
thể hiện trong việc sử dụng các nguồn nhận thức, các thủ thuật logic, các dạng hoạt
động độc lập của học sinh và cách thức điều khiển quá trình nhận thức của thầy giáo”
[46;106]. Mặc dù chưa đi sâu nghiên cứu cách thức tổ chức các hoạt động học tập theo
định hướng phát triển năng lực người học, nhưng việc đề xuất hệ thống PPDH theo
hướng phát huy tính tích cực của HS là những gợi ý quý báu để chúng tơi lựa chọn các
PPDH phù hợp trong q trình DHLS ở trường THPT.
N.V.Savin khi đề cập tới các nội dung của Giáo dục học (NXBGD, 1983) đã đi sâu
phân tích những vấn đề cơ bản của lí luận dạy học. Về những động lực của q trình dạy
học, ơng cho rằng “những mâu thuẫn nảy sinh trong quá trình học tập trong các điều kiện
xác định trở thành động lực của q trình học tập. Những điều kiện đó là: giáo viên biết
gây hứng thú cho học sinh, chỉ cho các em thấy việc học tập có ý nghĩa như thế nào đối
với xã hội và đối với từng em” [109;127]. Tác giả cũng chỉ ra nhiều biện pháp để nâng
cao hiệu quả giờ học, trong đó dạy học nêu vấn đề và tìm kiếm từng phần rất có ưu thế
trong việc phát huy tính tự giác tích cực học tập của HS. “Dạy học nêu vấn đề là sự chuẩn
bị độc đáo cho HS tiến tới việc học tập theo vấn đề” [109;195 - 196]. Như vậy, mặc dù
vấn đề dạy học nhằm phát triển năng lực học sinh chưa được đề cập trực tiếp, nhưng kết
quả nghiên cứu là cơ sở để chúng tôi lựa chọn và vận dụng hiệu quả các PPDH trong môn
Lịch sử ở trường THPT để phát triển năng lực HS.
9
Cùng quan điểm với N.V.Savin, Iu.K.Babanxki trong cơng trình nghiên cứu về
Учебное пособие для педагогических институтов (Giáo dục học) (NXBGD,
Matxcova,1983) đã phân tích sâu những vấn đề cơ bản của lí luận dạy học. Đặc biệt,
Babanxki khẳng định “Phương pháp dạy học là cách thức tương tác giữa thầy và trò
nhằm giải quyết các nhiệm vụ giáo dưỡng, giáo dục và phát triển trong quá trình dạy
học”[160;62]. Tác giả xác định mối quan hệ tương tác, biện chứng giữa việc dạy của
GV và việc học của HS là nhân tố quyết định chất lượng dạy học, đáp ứng được mục
tiêu của q trình dạy học, trong đó có mục tiêu phát triển các khả năng, năng lực của
người học. Kết quả nghiên cứu giúp chúng tôi hiểu sâu sắc hơn bản chất của khái
niệm PPDH, cũng như cách thức xác định các PPDH nhằm phát triển năng lực để thực
hiện mục tiêu dạy học.
Merrill Harmin và Melanie Toth trên cơ sở tìm hiểu Inspiring Active Learning
(Hứng thú học tập tích cực) [148] đã đề ra các chiến lược dạy học tích cực. Các chiến
lược này được xây dựng trên sự tôn trọng lẫn nhau, hợp tác và cam kết học tập, khơng
sợ thất bại. Trong đó, tác giả đặc biệt chú ý tới việc tạo hứng thú và động lực cho học
sinh cũng như thiết lập môi trường học tập hứng thú cao. Đồng thời, đề xuất những
cách thức triển khai phù hợp, như tổ chức cho học sinh học theo cặp đơi, hướng dẫn
học sinh nói về chủ đề đã học, nhắc lại câu hỏi và câu trả lời, viết báo cáo ngắn gọn
sáng tạo. Mặc dù không trực tiếp bàn đến các PPDH theo định hướng phát triển năng
lực người học, nhưng kết quả nghiên cứu về hứng thú và cách tạo hứng thú tích cực
trong học tập của tác giả là cơ sở để chúng tôi hiểu sâu sắc bản chất và tìm ra cách
thức sử dụng các PPDH nhằm phát triển năng lực cho HS.
Guy Palmade khi nghiên cứu về Các phương pháp sư phạm (NXBTG,1999) đã
phân tích cơ sở tâm lý học trong sự tác động tới giáo dục học và các phương pháp dạy
học. Theo tác giả, “Phương pháp tích cực trong thực tế bao hàm một số hoạt động qua
đó trẻ em học được đơi điều bằng cách khám phá ra nó…làm cho trẻ tham gia tích cực
vào việc xây dựng những kiến thức, huy động sáng kiến, sáng tạo của các em thay vì
các em thụ động tiếp thu chúng từ thầy giáo hay sách giáo khoa”[50;102]. Cách tiếp
cận của Guy Palmade qua các phương pháp dạy học tích cực là gợi ý quý báu cho
chúng tôi khi lựa chọn các PPDH phải phát huy được tính tích cực của HS trên cơ sở
vận dụng vào những tình huống thực tiễn, tạo hứng thú, kích thích tư duy nhận thức.
Qua đó, phát triển những năng lực chung và năng lực bộ môn cho HS.
Andreas Schleicher trong cuốn “Preparing Teacher and Developing School
Leaders for the 21st Century ” (Chuẩn bị hành trang cho giáo viên và phát triển đội
10
ngũ lãnh đạo trường học ở thế kỉ 21)[135] đã đề cập một cách toàn diện đến những cơ
hội cũng như thách thức của giáo dục nói chung trong giai đoạn hiện nay, những điểm
khác biệt giữa giáo dục hiện đại với giáo dục truyền thống. Đặc biệt, tác giả đã đề xuất
một số phương pháp, kĩ thuật dạy học để đáp ứng được những thay đổi mạnh mẽ của
giáo dục hiện đại đồng thời phát triển năng lực người học. Trong đó, đáng chú ý là
quan điểm “Dạy ít - Học nhiều” (Teach Less - Learn More) của các nhà giáo dục
Singapore. Kết quả nghiên cứu là cơ sở để chúng tôi lựa chọn và sử dụng phương pháp
dạy học theo nguyên tắc giáo viên giữ vai trò tổ chức, hướng dẫn, điều khiển quá trình
nhận thức HS, từ đó hình thành năng lực của học sinh, đặc biệt là năng lực tự học.
David A. Jacobsen, Paul Eggen, Donald Kauchak trong cuốn Methods for
Teaching (Phương pháp dạy học) đã đề xuất các “phương pháp và kĩ thuật dạy học nhằm
khuyến khích vai trị chủ động của người học và phương pháp học phù hợp với phong
cách khác nhau của cá nhân HS”[143;245]. Đó là cơ sở quan trọng để nâng cao chất
lượng dạy học, thực hiện mục tiêu của bộ mơn. Đó cũng là căn cứ để tác giả luận án xác
định nguyên tắc sử dụng các PPDH nhằm phát triển tốt nhất các năng lực của học sinh.
Allan C.Ornstein, Thomas J. Laslay khi bàn về Strategies for Effective
Teaching (Các chiến lược dạy học hiệu quả) đã đề xuất các thành phần và cách thức
thiết kế kế hoạch bài dạy, trong đó, nhấn mạnh việc xác định rõ mục tiêu bài học cùng
các biện pháp tổ chức nhằm phát huy tính tích cực của học sinh, như học theo nhóm,
học tương tác qua việc tri giác các tài liệu, sử dụng phương tiện hiện đại… Đồng thời,
nhóm tác giả gợi ý kỹ thuật triển khai hoạt động học theo 5 cách là: đặt nhiều câu hỏi
tư duy, yêu cầu học sinh so sánh cái đã học với cái đang học, u cầu học sinh tóm tắt
các ý chính của bài học (các học sinh khác bổ sung và sửa đổi), giao các câu hỏi ôn
tập (trên bảng, trong sách bài tập hay trong SGK), bài kiểm tra ngắn [136;133]. Theo
chúng tôi, đây là những biện pháp sư phạm nhằm tích cực hóa hoạt động nhận thức
của HS. Qua đó, phát triển năng lực của người học.
Madeleine Roy và Jean-Marc Denommé trong cuốn Tiến tới một phương pháp
sư phạm tương tác (NXB Thanh niên,2000) [70] nhận định: dạy học là quá trình tác
động qua lại giữa người dạy và người học. Trong đó, người dạy có chức năng tổ chức,
thiết kế, chỉ đạo và kiểm tra với hoạt động của người dạy. Người học có chức năng tự
tổ chức, điều khiển quá trình chiếm lĩnh đối tượng học tập dưới sự định hướng của
người dạy. Dạy và học thống nhất với nhau qua hoạt động hợp tác trong một môi
trường xác định. Kết quả nghiên cứu của các tác giả là căn cứ để chúng tơi xây dựng
cơ sở lí luận của vấn đề vận dụng PPDH nhằm phát triển năng lực HS.
11
Robert J. Marzano, Debra J. Pickering, Jane E Pollock trong cuốn Các phương
pháp dạy học hiệu quả (NXBGD,2011) đã đề xuất các phương pháp dạy học đem lại
hiệu quả cao trong quá trình dạy học như nhận ra sự giống nhau và khác nhau, tóm tắt
và ghi ý chính, phương pháp khích lệ học tập và cơng nhận những cố gắng, các cách thể
hiện phi ngơn ngữ,... Trong đó, phương pháp tổ chức cho học sinh học theo nhóm được
đánh giá cao. Bởi vì, “dù ở trình độ nào, học sinh cũng đều có lợi khi học theo nhóm nếu
so sánh với những học sinh hồn tồn khơng học theo nhóm” [107;107]. Do vậy, để phát
triển năng lực HS trong quá trình học tập, GV cần vận dụng linh hoạt các cách học theo
nhóm, tạo mơi trường cho HS được tham gia vào các hoạt động chiếm lĩnh và vận dụng
kiến thức vào thực tiễn cuộc sống. Đó cũng là mục tiêu nghiên cứu của đề tài luận án.
Ngoài ra, còn rất nhiều bài viết của các nhà giáo dục về các biện pháp dạy học
hiệu quả nhằm phát huy tính tích cực, chủ động, độc lập và sáng tạo trong học tập của
học sinh được đăng tải trên các website, như: Năm phương pháp dạy học hiệu quả
của Mazano; Phương pháp và kỹ thuật dạy học tương tác; Kĩ năng dạy học tương
tác; Các phương pháp dạy học hiệu quả, đã phân tích những cơ sở lý luận, biện
pháp tổ chức dạy học rất hiệu quả, như chuẩn bị bài giảng, cách tổ chức lớp học, sử
dụng các biện pháp trình bày, sử dụng các kĩ thuật truyền thống trong lớp học…Đây
cũng là những gợi ý quý báu cho chúng tơi trong q trình xây dựng cơ sở lý luận của
vấn đề nghiên cứu.
- Những nghiên cứu của các nhà khoa học trong nước
Nghiên cứu về PPDH ở trường phổ thông là vấn đề thu hút được nhiều nhà
khoa học trong nước tham gia, với nhiều cơng trình tiêu biểu:
Hà Thế Ngữ, Đặng Vũ Hoạt trong giáo trình Giáo dục học (NXBGD,1987) đã
đi sâu phân tích những vấn đề của lý luận dạy học, như quá trình, nguyên tắc, nội
dung, phương pháp dạy học. Trong đó, các tác giả nhấn mạnh “giáo viên cần vận
dụng linh hoạt các nguyên tắc, các phương pháp, phương tiện dạy học nhằm phát huy
cao độ tính tự giác, tích cực, độc lập, nhận thức của học sinh dưới tác dụng chỉ đạo
của mình” [92;286]. Đây là những nội dung cơ bản, cốt lõi của lí luận giáo dục học,
đặt cơ sở cho việc xác định bản chất của PPDH theo định hướng phát triển năng lực
HS, đồng thời, là những gợi ý để chúng tôi lựa chọn và sử dụng hiệu quả các PPDH để
phát triển năng lực HS trong môn Lịch sử.
Trong cuốn Tiếp cận hiện đại hoạt động dạy học (NXB ĐHQGHN,1997) tác
giả Đỗ Ngọc Đạt đã phân tích, nghiên cứu lý thuyết hệ thống, lý thuyết môn học và lý
thuyết thơng tin trong dạy học hiện đại. Theo đó, dạy học hiện đại “theo tiếp cận hệ
12
thống thì vai trị chủ đạo của giáo viên ln ln có ý nghĩa đặc biệt đối với việc đảm
bảo chất lượng của học sinh trong học tập. Vai trò chủ động, tích cực, năng động của
học sinh trong quá trình học tập có ý nghĩa quyết định đối với việc phát triển trí tuệ,
lĩnh hội kiến thức và hồn thiện nhân cách của bản thân với ý nghĩa là chủ thể sáng
tạo, không thể thay thế” [44;50]. Đồng thời, xác định cấu trúc của quá trình dạy học
với ba nhân tố chủ yếu là hệ thống khái niệm khoa học (nội dung dạy học), hoạt động
dạy và hoạt động học, tác động tương hỗ với nhau trong một môi trường thống nhất.
Đó là những nguyên lý cơ bản trong q trình dạy học ở trường phổ thơng mà chúng
tơi sẽ vận dụng khi xác định các yếu tố tạo nên sự thành cơng trong q trình sử dụng
các PPDH nhằm phát triển năng lực HS.
Thái Duy Tuyên trong tác phẩm Những vấn đề cơ bản của giáo dục học hiện
đại (NXBGD,1999) đặc biệt nhấn mạnh vấn đề tích cực hóa trong học tập. Tác giả cho
rằng, “Tích cực hóa là một tập hợp các hoạt động nhằm làm chuyển biến vị trí của
người học từ thụ động sang chủ động, từ đối tượng tiếp nhận tri thức sang chủ thể tìm
kiếm tri thức để nâng cao hiệu quả học tập”[123;281]; nhấn mạnh, mối quan hệ biện
chứng giữa hứng thú và tích cực hóa hoạt động nhận thức của học sinh trong học tập,
“hứng thú đối với kiến thức giữ vị trí rất quan trọng trong việc làm cho các em tích
cực học tập” [123;285]. Đồng thời, đề xuất các biện pháp nâng cao tính tích cực nhận
thức của học sinh trong giờ lên lớp như “sử dụng các hình thức tổ chức dạy học khác
nhau: cá nhân, nhóm, tập thể, tham quan, làm việc trong vườn trường, trong phòng thí
nghiệm…”[123;279]. Đây cũng chính là những hình thức dạy học hướng tới sự phát
triển năng lực HS mà chúng tôi lựa chọn và sử dụng một cách linh hoạt.
Nguyễn Bá Kim trong cuốn Học tập trong hoạt động và bằng hoạt động
(NXBGD,1999) đã phân tích q trình dạy học theo định hướng “hoạt động hóa
người học” và chỉ ra đặc trưng của phương pháp dạy học hiện đại. Đó là: xác lập vị
trí chủ thể của người học, đảm bảo tính tự giác tích cực và sáng tạo của hoạt động
học tập; dạy học dựa trên sự nghiên cứu tác động của những quan niệm và kiến thức
sẵn có của người học; xác định vai trò mới của người thầy với tư cách người thiết
kế, ủy thác, điều khiển và thể chế hóa hoạt động học tập… [71;14]. Từ đó, tác giả đề
xuất các biện pháp dạy học chiếm ưu thế trong việc tổ chức hoạt động học cho HS
như dạy học nêu và giải quyết vấn đề, dạy học dựa vào lý thuyết tình huống, dạy học
chương trình hóa,... Đây là những PPDH có khả năng phát huy tính tích cực trong
nhận thức của HS cũng như các năng lực cần thiết của người học được chúng tôi sử
dụng trong quá trình nghiên cứu luận án.
13
Đặng Thành Hưng trong cuốn Dạy học hiện đại - Lý luận, biện pháp, kỹ thuật
(NXB ĐHQGHN,2002) [59] đã nêu lên một số vấn đề lí luận chung cũng như PPDH, biện
pháp sư phạm và kỹ thuật dạy học hiện đại, như tình huống dạy học và tình huống vấn đề,
biện pháp tích cực hóa học tập, câu hỏi và kỹ thuật sử dụng câu hỏi trong dạy học, kỹ
thuật hành vi ứng xử với học sinh trên lớp, kỹ thuật ghép nhóm học sinh và tổ chức dạy
học trên lớp,... Sự kết hợp hài hòa các yếu tố PP - biện pháp - phương tiện - kĩ thuật là
nguyên tắc cơ bản của quá trình dạy học, cần được vận dụng linh hoạt và hiệu quả.
Lê Nguyên Long trong cuốn Thử đi tìm những phương pháp dạy học hiệu
quả (NXBGD,2002) đã đi sâu phân tích nhóm phương pháp dạy học bồi dưỡng và tự
bồi dưỡng động cơ học tập và nhóm phương pháp dạy học kiểm tra và tự kiểm tra hoạt
động nhận thức. Đặc biệt chú trọng đến các phương pháp dạy học tái hiện và các
phương pháp dạy học tìm tịi và các phương pháp tạo được động cơ học tập tích cực ở
học sinh. Theo tác giả, “chỉ nhờ có động lực nhận thức tích cực, học sinh mới sẵn
sàng đáp ứng sự tổ chức và chỉ đạo hoạt động nhận thức từ phía giáo viên. Bồi dưỡng
cho học sinh động cơ học tập tích cực để từng bước hình thành ở họ khả năng tự bồi
dưỡng động cơ tích cực trở nên một mặt hữu cơ của q trình dạy học” [87;39]. Đó là
cơ sở lý thuyết quan trọng để chúng tôi xây dựng các kế hoạch dạy học trong thực
nghiệm (từng phần, toàn phần), đáp ứng được mục tiêu phát triển toàn diện HS về
năng lực và phẩm chất.
Trần Bá Hoành trong cuốn Đổi mới phương pháp dạy học, chương trình và
sách giáo khoa (NXBGD,2006) đi sâu phân tích các PPDH tích cực. Đó là dạy học lấy
học sinh làm trung tâm, dạy học thông qua tổ chức các hoạt động của học sinh, dạy
học chú trọng việc rèn luyện phương pháp tự học, dạy học cá thể và dạy học hợp tác,
đánh giá và tự đánh giá. Cốt lõi của phương pháp tích cực là “hướng tới việc hoạt
động hóa, tích cực hóa hoạt động nhận thức của người học, nghĩa là tập trung vào phát
huy tính tích cực của người học chứ khơng phải là tập trung vào phát huy tính tích cực
của người dạy” [55;83]. Đó là những định hướng cho chúng tơi xây dựng cơ sở lí luận
của vấn đề nghiên cứu.
Trong cơng trình nghiên cứu về Phương pháp dạy học truyền thống và đổi
mới (NXBGD,2008) tác giả Thái Duy Tuyên đã luận giải những vấn đề cơ bản của
phương pháp dạy học hiện đại; đề xuất hệ thống phương pháp dạy học hiện đại như
dạy học nêu vấn đề, dạy học hướng vào người học (lấy học sinh làm trung tâm), dạy
học kiến tạo, đồng thời đề cập tới các vấn bồi dưỡng năng lực tự học cho học sinh
[124;302], tính tích cực hoạt động nhận thức của học sinh [124;463], tính tự lực học
14
tập [124;507] và dạy học hợp tác nhóm [124;409]... Đây là cơng trình nghiên cứu
khơng chỉ có giá trị sâu sắc về lí luận dạy học nói chung, mà cịn chỉ ra cách thức sử
dụng các PPDH truyền thống và hiện đại để đạt được mục tiêu dạy học và phát triển
năng lực học sinh.
Nguyễn Thị Mỹ Lộc, Đinh Thị Kim Thoa, Trần Văn Tính trong cuốn Tâm lý
học giáo dục (NXB ĐHQG,2009) đã tiếp cận một số quan điểm trên cơ sở tâm lý học
giáo dục, trong đó có lý thuyết hoạt động. Theo tác giả, “hoạt động dạy phải hướng tới
hoạt động học của người học và hoạt động dạy là quá trình điều chỉnh liên tục cho
phù hợp với hoạt động học và dẫn dắt được hoạt động học” [88;21]. Lý thuyết hoạt
động học là cơ sở để xây dựng các hình thức và PPDH nhằm phát huy tính tích cực,
chủ động của HS trong q trình nhận thức. Đồng thời, cũng là cơ sở để xác định các
PPDH theo định hướng phát triển năng lực học sinh. Bởi vì, năng lực khơng thể tách
rời với hoạt động cụ thể của người học trong một môi trường phù hợp.
Hồ Ngọc Đại trong cuốn Tâm lí học dạy học (NXBGD,2010) đi sâu phân tích
bản chất của hoạt động và chỉ ra rằng các phương pháp giáo dục mới phải vượt ra khỏi
sức hút ấy của phương pháp cổ truyền, đưa ra một chiến lược mới là “hình thành nên
khả năng mới ở trẻ em”, “tạo ra trong mỗi trẻ em ngày càng nhiều hơn năng lực thực
tiễn và phải làm việc đó một cách chắc chắn”[38;33]. Theo đó, “q trình học chính là
q trình làm việc để tạo ra một sản phẩm xác định. Cịn q trình dạy là quá trình tổ
chức làm việc, cung cấp vật liệu, mẫu sản phẩm và quy trình cơng nghệ làm ra sản
phẩm” [38;34]. Q trình đó diễn ra trên cơ sở các hoạt động - hành động - thao tác mà
đặc trưng của chúng là các động cơ - mục đích - phương tiện. Đồng thời, đề xuất các kỹ
thuật giảng dạy theo định hướng tổ chức hoạt động học tập cho HS. Đó là cách tiếp cận
mới của PPDH và là gợi ý quan trọng cho chúng tôi trong quá trình xây dựng cơ sở lí
luận của vấn đề.
Trong cuốn Bài học là gì? (NXBGD,2010) tác giả Hồ Ngọc Đại khi đi sâu
nghiên cứu các vấn đề khái niệm bài học, tổ chức một bài học, kỹ thuật cơ bản của một
bài học, tiến trình phát triển của bài học, thiết kế và thi công bài học, tư tưởng cốt lõi
mang tính triết lý của tác giả là “thầy thiết kế - trị thi cơng”, “thầy tổ chức - trị hoạt
động” [37;157]. Điểm nhấn trong việc GV tổ chức bài học cho HS là tập trung thiết kế
các hoạt động học tập để HS chủ động khám phá và chiếm lĩnh kiến thức, tạo niền vui,
hứng thú học tập. Qua đó, góp phần phát triển năng lực và phẩm chất HS.
Cuốn Dạy và học tích cực - Một số phương pháp và kĩ thuật dạy học ( Dự án
Việt - Bỉ) (NXBĐHSP,2010) đã giới thiệu những nghiên cứu sâu về lí thuyết dạy học tích
