Luận văn đặc điểm bệnh lý bệnh cầu trùng trên đàn gà rừng lai f2(ri vàng rơm x rừng) nuôi tại vườn quốc gia cúc phương và biện pháp điều trị

B GIÁO D C VÀ ðÀO T O
TRƯ NG ð I H C NÔNG NGHI P HÀ N I

-----

-----

NGUY N HUY ðÔNG

ð C ðI M B NH LÝ B NH C U TRÙNG TRÊN
ðÀN GÀ R NG LAI F2 (♀ RI VÀNG RƠM × ♂ R NG)
NI T I VƯ N QU C GIA CÚC PHƯƠNG VÀ
BI N PHÁP ðI U TR

LU N VĂN TH C SĨ NÔNG NGHI P

CHUYÊN NGÀNH: THÚ Y
MÃ S : 60 62 50

Ngư i hư ng d n khoa h c: PGS.TS. PH M NG C TH CH

HÀ N I - 2011


L I CAM ðOAN
Tơi xin cam đoan s li u và k t qu nghiên c u trong lu n văn này là
hoàn toàn trung th c và s li u này chưa h ñư c s d ng cho b t kỳ m t lu n
văn nào. Tôi xin cam đoan m i thơng tin trích d n trong lu n văn ñ u ñã ñư c
ch rõ ngu n g c.
Tác gi lu n văn

Nguy n Huy ðông

Trư ng ð i h c Nông Nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ khoa h c nông nghi p ……………………….

i


L I C M ƠN

ð hoàn thành lu n văn này, tôi vô cùng bi t ơn và bày t lịng kính
tr ng sâu s c đ i v i s giúp đ t n tình c a Th y hư ng d n khoa h c:
PGS.TS. Ph m Ng c Th ch, ngư i Th y luôn quan tâm, ñ ng viên và ch
b o t n tình ñ tơi hồn thành t t cơng trình nghiên c u khoa h c c a mình.
Tơi cũng xin bày t lịng bi t ơn t i s giúp đ q báu c a các th y cô
B môn N i ch n - Dư c ñ c ch t, Khoa Thú y, Trư ng ð i h c Nông nghi p
Hà N i; lãnh ñ o và các anh ch CBCNV Trung tâm c u h và b o t n ñ ng
v t hoang dã, vư n Qu c gia Cúc Phương ñã giành th i gian giúp ñ , t o
đi u ki n cho tơi hồn thành ph n l n nh ng n i dung quan tr ng c a lu n
văn.
Nhân d p này cho phép tôi bày t l i c m ơn t i lãnh đ o, các cơ chú,
anh ch đ ng nghi p Trung tâm Th c nghi m và ðào t o ngh - Trư ng ð i
h c Nông nghi p Hà N i ñã t o ñi u ki n và giúp đ tơi v th i gian, công
vi c, tinh th n và v t ch t đ tơi đư c đi h c và hồn thành t t nhi m v c a
mình. Tơi cũng xin bày t l i c m ơn t i Vi n ñào t o sau ð i h c, Khoa Thú
Y – Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i ñã t o ñi u ki n cho tơi có m t mơi
trư ng h c t p và nghiên c u.
Sau cùng, tôi g i l i c m ơn chân thành t i t t c b n bè, nh t là
nh ng ngư i thân trong gia đình và v con c a tơi đã ln quan tâm, chia s
và đ ng viên tơi trong q trình h c t p cũng như hoàn thành lu n văn này.
Hà N i, ngày 22 tháng 11 năm 2011

Nguy n Huy ðông

Trư ng ð i h c Nông Nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ khoa h c nông nghi p ……………………….

ii


M CL C
Trang
L I CAM ðOAN .............................................................................................. i
L I C M ƠN ................................................................................................... ii
M C L C........................................................................................................ iii
DANH M C CÁC B NG .............................................................................. vi
DANH M C CÁC BI U ð ......................................................................... vii
DANH M C CÁC CH

VI T T T ............................................................ viii

PH N I. M ð U .......................................................................................... 1
1.1.

ð t v n ñ ......................................................................................... 1

1.2.

M c tiêu c a ñ tài............................................................................ 3

PH N II. T NG QUAN TÀI LI U................................................................ 4
2.1.

L ch s nghiên c u b nh c u trùng................................................... 4

2.1.1.

Trên th gi i...................................................................................... 4

2.1.2.

nư c ta........................................................................................... 5

2.2.

Căn b nh ........................................................................................... 7

2.2.1.

ð c đi m c a nỗn nang................................................................... 7

2.2.2.

D ch t h c c a b nh c u trùng......................................................... 9

2.2.3.

Vịng đ i ......................................................................................... 11

2.2.4.

S c kháng c a c u trùng ................................................................. 15

2.3.

Sinh b nh h c.................................................................................. 16

2.4.

V n ñ mi n d ch trong b nh c u trùng.......................................... 17

2.5.

M i tương quan gi a b nh c u trùng v i các b nh khác c a
gia c m ............................................................................................ 20

2.6.

Tri u ch ng b nh tích c a b nh c u trùng...................................... 20

2.6.1.

Tri u ch ng ..................................................................................... 20

2.6.2.

B nh tích ......................................................................................... 21

2.7.

Ch n ñoán b nh c u trùng .............................................................. 22

Trư ng ð i h c Nông Nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ khoa h c nông nghi p ……………………….

iii


2.8.

M t s ch tiêu sinh lý sinh hoá máu .............................................. 23

2.9.

Phòng và tr b nh c u trùng cho gà................................................. 26

2.9.1.

Phòng b nh b ng vacxin ................................................................. 26

2.9.2.

Phòng tr b ng thu c ....................................................................... 29

2.9.3.

Phòng tr b ng thu c hóa h c tr li u.............................................. 29

2.9.4.

Cơ ch tác d ng............................................................................... 29

2.9.5.

S c kháng thu c c a c u trùng ....................................................... 33

2.9.6.

Ph i h p s d ng các thu c hóa h c tr li u................................... 33

2.10.

M t s ñ c ñi m v gà R ng .......................................................... 34

2.10.1.

Ngu n g c....................................................................................... 34

2.10.2.

T p tính sinh h c............................................................................. 35

PH N III. N I DUNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN C U ..................... 37
3.1.

N i dung nghiên c u....................................................................... 37

3.2.

ð i tư ng nghiên c u ..................................................................... 37

3.3.

Phương pháp nghiên c u và b trí thí nghi m................................ 37

3.3.1.

Phương pháp nghiên c u ................................................................ 37

3.3.2.

Phương pháp x lý s li u .............................................................. 44

PH N TH
4.1.

IV. K T QU NGHIÊN C U VÀ TH O LU N .................. 45

K t qu ki m tra tình hình nhi m c u trùng trên ñàn gà R ng
lai F2 t 1 – 56 ngày tu i nuôi t i vư n Qu c gia Cúc Phương..... 45

4.2.

Xác ñ nh th i gian b t đ u xu t hi n nỗn nang (Oocyst) trong
phân gà R ng lai F2 nuôi t i vư n Qu c gia Cúc Phương............. 49

4.3.

K t qu ki m tra lâm sàng và t n thương b nh lý

gà R ng lai

F2 nuôi t i vư n Qu c gia Cúc Phương ......................................... 51

4.3.1.

K t qu ki m tra lâm sàng .............................................................. 51

4.3.2.

K t qu m khám b nh tích ............................................................ 52

4.4.

Xác đ nh nh ng lo i c u trùng thư ng gây b nh

gà R ng lai

F2 t 1- 56 ngày tu i nuôi t i vư n Qu c gia Cúc Phương ........... 54
Trư ng ð i h c Nông Nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ khoa h c nông nghi p ……………………….

iv


4.5.

M t s ch tiêu sinh lý, sinh hóa máu

gà R ng lai F2 nuôi t i

vư n Qu c gia Cúc Phương............................................................ 58
4.5.1.

M t s ch tiêu sinh lý máu............................................................. 58

4.5.2.

M t s ch tiêu sinh hóa máu

gà R ng lai F2 t 1 – 56 ngày

tu i nuôi t i vư n Qu c gia Cúc Phương m c b nh c u trùng....... 64
4.6.

ði u tr th nghi m b nh c u trùng trên ñàn gà R ng lai F2 t
1 – 56 ngày tu i nuôi t i vư n Qu c gia Cúc Phương ................... 70

PH N V. TH O LU N K T QU VÀ K T LU N .................................. 75
5.1.

Th o lu n k t qu ............................................................................ 75

5.2.

K t lu n........................................................................................... 76

5.3.

T n t i và ñ ngh ........................................................................... 78

TÀI LI U THAM KH O............................................................................... 79
PH L C........................................................................................................ 84

Trư ng ð i h c Nông Nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ khoa h c nông nghi p ……………………….

v


DANH M C CÁC B NG
Trang

B ng 2.1. Các lo i vacxin phịng b nh c u trùng đã đư c s d ng
trong và ngoài nư c ...................................................................... 28
B ng 3.1. Hư ng d n dùng thu c ñi u tr ..................................................... 42
B ng 4.1. T l và cư ng ñ nhi m c u trùng trên ñàn gà R ng lai F2
t 1- 56 ngày tu i nuôi t i vư n Qu c gia Cúc Phương............... 46
B ng 4.2. Th i gian xu t hi n Oocyst trong phân gà R ng lai F2 t 1
– 56 ngày tu i nuôi t i vư n Qu c gia Cúc Phương .................... 50
B ng 4.3. K t qu m khám b nh tích gà R ng lai F2 t 1 – 56 ngày
tu i nuôi t i vư n Qu c gia Cúc Phương m c b nh c u
trùng .............................................................................................. 53
B ng 4.4. Các lo i c u trùng g p gà R ng lai F2 t 1 – 56 ngày
tu i nuôi t i vư n Qu c gia Cúc Phương ..................................... 56
B ng 4.5. T l nhi m 4 lo i c u trùng ñàn gà R ng lai F2 t 1 –
56 ngày tu i nuôi t i vư n Qu c gia Cúc Phương ....................... 57
B ng 4.6. S lư ng h ng c u, t kh i h ng c u, th tích trung bình
c a h ng c u gà R ng lai F2 t 1 - 56 ngày tu i nuôi t i
vư n Qu c gia Cúc Phương m c b nh c u trùng ......................... 60
B ng 4.7. S lư ng b ch c u và công th c b ch c u gà R ng lai F2
t 1 – 56 ngày tu i nuôi t i vư n Qu c gia Cúc Phương
m c b nh c u trùng ....................................................................... 63
B ng 4.8. Hàm lư ng huy t s c t và lư ng huy t s c t trung bình
c a h ng c u gà R ng lai F2 t 1 – 56 ngày tu i m c
b nh c u trùng............................................................................... 65

B ng 4.9. ð d tr ki m và hàm lư ng ñư ng huy t gà R ng lai
F2 t 1 – 56 ngày tu i nuôi t i vư n Qu c gia Cúc Phương
m c b nh c u trùng ....................................................................... 66
B ng 4.10. Hàm lư ng protein huy t thanh và các ti u ph n protein
gà R ng lai F2 t 1 – 56 ngày tu i nuôi t i vư n Qu c gia
Cúc Phương m c b nh c u trùng.................................................. 69
B ng 4.11. Hi u l c ñi u tr b nh c u trùng gà c a Vinacoc.ACB và
Anticoccid trên ñàn gà R ng lai F2 t 1 – 56 ngày tu i
nuôi t i vư n Qu c gia Cúc Phương ............................................ 72

Trư ng ð i h c Nông Nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ khoa h c nông nghi p ……………………….

vi


DANH M C CÁC BI U ð
Trang
Bi u ñ 4.1.

T l nhi m c u trùng trên ñàn gà R ng lai F2 t 1 - 56
ngày tu i ................................................................................. 48

Bi u ñ 4.2.

Hi u l c tr

b nh c u trùng c a Anticoccid và

Vinacoc.ACB trên ñàn gà R ng lai F2 nuôi t i vư n
Qu c gia Cúc Phương............................................................. 73

Trư ng ð i h c Nông Nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ khoa h c nông nghi p ……………………….

vii


DANH M C CÁC CH

VI T T T

AND

: Axit Deoxyribo Nucleic

CT

: Công th c

E.

: Eimeria

E.coli

: Escherichia coli

cs

: C ng s

Hb

: Hemoglobin

HSTTBHC

: Huy t s c t trung bình c a h ng c u

IBD

: Infectious Bursal Disease

PABA

: Axit para aminobenzoic

Pg

: Picrogam

SðK

: S đăng ký

TTTBHC

: Th tích trung bình h ng c u

TW

: Trung ương

(-)

: Âm tính

(+)

: Dương tính

♀

: Con mái

♂

: Con tr ng

×

: Lai

Trư ng ð i h c Nơng Nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ khoa h c nông nghi p ……………………….

viii


PH N I
M

ð U

1.1. ð t v n ñ
B nh c u trùng gà là m t b nh do ký sinh trùng gây ra. Tuy là b nh ký
sinh trùng nhưng l i lây lan r t nhanh và ch y u qua ñư ng mi ng. B nh gây
nhi u thi t h i v kinh t cho ngư i chăn nuôi. B nh làm tăng s gà cịi c c,
gi m t c đ l n cho tồn đàn, gây ch t cao
s n lư ng tr ng t 20-40%
nhi m c u trùng cao nh t
Trên th gi i,

gà con t 30-100%, làm gi m

gà ñ . Các nghiên c u trong nư c cho th y, t l
giai ño n t 2-5 tu n tu i.

nh ng nư c n n chăn nuôi tiên ti n, b nh c u trùng gà

v n ñư c coi là b nh quan tr ng và là m t trong nh ng b nh gây tác h i l n.
Ch riêng năm 1989 chi cho các bi n pháp phòng ch ng b nh c u trùng gà
M ñã vư t quá 90 tri u USD và hơn 300 tri u USD trên toàn th gi i. Như
v y, thi t h i v kinh t do c u trùng gà gây ra là r t l n. Bình quân hàng năm
Hung gari thi t h i do b nh c u trùng gây ra trên ñàn gà g n 15 tri u forint,
M kho ng 10 tri u USD. Ngoài t l ch t cao, b nh c u trùng cịn gây nh
hư ng x u đ n hi u su t c a gà như: tăng t l còi c c, gi m s n lư ng tr ng,
gi m tr ng lư ng so v i gà kh e t 12-30%.
Dương Công Thu n và cs (1978) khi ñi u tra và nghiên c u b nh c u
trùng t i các t nh phía B c cho bi t: kho ng hơn 60 cơ s ni gà cơng nghi p
đ u có t l nhi m c u trùng khá cao và gây thi t h i đáng k cho ngành chăn
ni gia c m.

các t nh phía Nam, b nh c u trùng cũng là m t trong nh ng

b nh gây t l ch t cao.
Do v y, b nh c u trùng hi n khơng ch là v n đ gây lan r i cho các cơ
s chăn nuôi gà công nghi p t p trung mà cịn đ i v i các khu b o t n ñ ng

Trư ng ð i h c Nông Nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ khoa h c nông nghi p ……………………….

1


v t hoang dã trong đó có gà R ng, b nh c u trùng cũng là m t lo i b nh ñáng
ñư c quan tâm.
T i vư n Qu c gia Cúc Phương, Trung tâm c u h ñ ng v t hoang dã
hi n ñang nuôi các lo i ñ ng v t: Cày v n, Cày m c, Tê Tê, chim Cơng,
nhím, gà R ng (trong ñó có gà R ng tai ñ )…gà R ng tai đ có hình dáng và
m u lơng g n gi ng gà nhà, nhưng thân hình thon nh hơn.
Do ñ c ñi m chăn nuôi c a các khu b o t n bao g m khá nhi u lồi v t
ni khác nhau. Vì v y, tình hình d ch b nh x y ra là không tránh kh i, ñ c
bi t là b nh c u trùng trên ñàn gà. Hơn n a, b nh c u trùng ngày càng ña
d ng và kh năng kháng thu c c a căn nguyên ngày càng tăng, làm cho hi u
qu phòng và tr b nh gi m sút, địi h i ph i liên t c thay thu c s d ng.
Hi n nay trên th trư ng thu c thú y ñang xu t hi n nhi u lo i thu c
m i phòng tr c u trùng v i nh ng tên thương ph m khác nhau như: ESb3;
Coccistop 2000; Baycox; và m t s lo i thu c nam…Do đó v n đ đ t ra
trong th c t hi n nay là c n ki m tra hi u l c c a t ng lo i thu c, làm cơ s
ñánh giá l a ch n cho s n xu t.
Cho t i nay, đã có nhi u cơng trình nghiên c u v b nh c u trùng
nư c ta như: Dương Công Thu n (1978), Nguy n Th Mai (1977), … nhưng

nh ng cơng trình này ch nghiên c u trên đàn gà ni cơng nghi p và m i ch
ñi sâu vào ñ c ñi m d ch t c a b nh, các nghiên c u v ñ c ñi m b nh lý c a
b nh c u trùng cịn r t ít.
Xu t phát t nh ng v n đ trên, chúng tơi ti n hành nghiên c u ñ tài:
“ð c ñi m b nh lý b nh c u trùng trên ñàn gà R ng lai F2 (♀ Ri
vàng rơm × ♂ R ng) nuôi t i vư n Qu c gia Cúc Phương và bi n pháp
ñi u tr ”.

Trư ng ð i h c Nông Nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ khoa h c nông nghi p ……………………….

2


1.2. M c tiêu c a ñ tài
1. ðánh giá t l nhi m c u trùng trên ñàn gà R ng lai F2 t 1 - 56 ngày
tu i nuôi t i vư n Qu c gia Cúc Phương.
2. Làm rõ ñư c các ñ c ñi m b nh lý

gà R ng lai F2 t 1 – 56 ngày tu i

nuôi t i vư n Qu c gia Cúc Phương m c b nh c u trùng.
3. ðánh giá hi u qu c a các phác ñ ñi u tr th c nghi m b nh c u trùng
trên ñàn gà R ng lai F2. Trên cơ s đó xây d ng quy trình phịng, tr b nh có
hi u qu cao đ

ng d ng trong th c t s n xu t, ñ c bi t là cho khu b o t n

vư n Qu c gia Cúc Phương.

Trư ng ð i h c Nông Nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ khoa h c nông nghi p ……………………….

3


PH N II
T NG QUAN TÀI LI U
2.1. L ch s nghiên c u b nh c u trùng
2.1.1. Trên th gi i
Năm 1863, Rivolta ñã phát hi n ra m t lồi kí sinh trùng có trong phân
gà. ð n năm 1864, Eimeria ñã xác ñ nh ñư c đó là lồi ngun sinh đ ng v t
sinh s n theo bào t , thu c l p sprotozoa, b coccidie, h Eimeriadae.
Năm 1875, ngư i ta ñã xác ñ nh k t qu nghiên c u c a Eimeria và ñ
ngh ñ t tên lo i nguyên sinh ñ ng v t nay là Eimeria. Ngày nay các nhà khoa
h c đã xác đ nh lồi c u trùng thu c gi ng Eimeria kí sinh và gây b nh cho
nhi u lồi đ ng v t khác nhau. S kí sinh c a c u trùng gà có tính chun bi t
trên m i kí ch , th m chí trên cơ quan, mơ bào nh t ñ nh.
Levine và cs (1980) (d n theo Lương Văn Hu n và cs, 1997) ñã phân
lo i c u trùng ký sinh

gà như sau:

Ngành nguyên sinh ñ ng v t Protozoa
Phân ngành Apicomplexa
L p Sporozoasida
Phân l p Coccidiasina
B Eucoccidiorida
Phân b Eimeriorina
H Eimeriidea
Gi ng Eimeria Schneider, 1875.
Hi n nay, ngư i ta ñã xác ñ nh ñư c 10 lo i c u trùng, m i lo i kí sinh

m t khu v c nh t ñ nh c a ru t, trong đó có 9 lồi đã đư c xác đ nh rõ tên,
kích thư c, màu s c ñó là:
E.tenella (Raillient và lucet, 1891)
E.acervulina (Tyzzer, 1929)
Trư ng ð i h c Nông Nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ khoa h c nông nghi p ……………………….

4


E.maxima (Tyzzer, 1929)
E.mitis (Tyzzer, 1929)
E.necatrix (Johnson, 1930)
E.praecox (Johnson, 1930)
E.haganci (Levine, 1938)
E.brunetti (Levine, 1942)
E.mivatti (Edgar và Seibold, 1969)
C 9 lo i c u trùng này đ u có kh năng ký sinh

nh ng v trí khác

nhau trong t bào bi u bì ru t gà. B nh gây ra ch y máu ñư ng ru t là do c u
trùng ký sinh trong n i t bào bi u bì ru t, ch m t noãn nang c u trùng ch
trong m t th i gian ng n s sinh ra tri u tri u c u trùng m i, chúng l n lên
nhanh chóng và phá v t bào nơi chúng ký sinh r i xâm nh p vào các t bào
bi u mô khác, c như th chúng phá v niêm m c ru t gây ch y máu, làm cho
gà suy ki t, t l ch t cao, là m i ñe d a l n cho các cơ s chăn nuôi gia c m
t p trung.
Trên th gi i, nh ng nư c chăn nuôi phát tri n, b nh c u trùng ñư c
ñ c bi t coi tr ng và là m t trong nh ng b nh gây tác h i l n, ch riêng năm
1989 chi phí cho vi c phịng b nh c u trùng

M lên t i 90 tri u USD và hơn

300 tri u USD trên toàn th gi i.
Theo tác gi : Fellerdy (1965), b nh c u trùng gây thi t h i kho ng 50 70% s gà b b nh, nh ng con s ng xót ch m phát tri n, tăng tr ng ch m hơn
gà kho 10 - 20%, gà ch m ñ tr ng hơn gà kho 1 - 2 tháng.
2.1.2.

nư c ta
nư c ta, b nh c u trùng m i ñư c các nhà khoa h c ñi sâu nghiên

c u t nh ng năm 1970, khi mà chăn nuôi gà theo hư ng công nghi p phát
tri n m nh và nh ng nghiên c u này nh m ñ ngăn ch n d ch b nh.

Trư ng ð i h c Nông Nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ khoa h c nông nghi p ……………………….

5


Dương cơng thu n và cs (1978) đã nghiên c u b nh c u trùng gà t i
nông trư ng An Khánh cho bi t: gà nhi m c u trùng v i t l r t cao (77,8%),
trong ñó gà t 16-30 ngày tu i nhi m cao nh t (95%).
Khi ñi u tra nghiên c u b nh c u trùng, Dương Công Thu n (1978),
cho th y có kho ng hơn 60 cơ s ni gà cơng nghi p phía B c đ u có t l
nhi m c u trùng khá cao, gây thi t h i kinh t ñáng k , t l gà ch t do c u
trùng lên t i 30 - 70% và ñã phát hi n 5 lo i c u trùng là (E.tenella,
E.necatrise, E.maxima, E.mitis, E.brunetti).
các t nh phía Nam, b nh c u trùng cũng gây t l ch t cao trên đàn gà
chăn ni cơng nghi p. Theo các tác gi : Ph m Hùng (1978), b nh c u trùng
gây t l ch t cao t (50 - 70%), Hồng Th ch và cs (1996) đã ñi u tra t l

nhi m c u trùng trên ñàn gà

các t nh phía Nam t 1994 – 1996, cho th y t

l nhi m c u trùng trên đàn gà ni cơng nghi p là 19,89%. Trong đó:
E.tenella nhi m 69,29%
E.acervulina nhi m 29,05%
E.maxima nhi m 6,22%.
Ph m Hùng (1978) ñi u tra ñàn gà t i các t nh phía Nam cho th y có 8
lo i c u trùng ký sinh trong đó có 5 lo i đã đư c phát hi n

phía B c và 3

lo i m i là: E.hagani; E.acervulina; E.mivati.
Theo H Th Thu n, Ph m Văn Sơn (1986), t i m t s trang tr i gà
thu c t nh ð ng Nai, t l nhi m c u trùng cao nh t

gà 31 ngày tu i, các

gi ng gà khác nhau có t l nhi m khác nhau ( gi ng gà Hubbord là 97,50%;
gi ng gà Hybro là 100%).

tr i H ng Sinh thì gà t 48-56 ngày tu i và

gi ng Plymouth có t l nhi m cao nh t (100%).
Theo Nguy n Th Mai (1997), t l nhi m c u trùng trên ñàn gà c a xí
nghi p gà Phúc Th nh là 23,16% trong đó gà con 5 ngày ñ u b t ñ u nhi m và
t l nhi m tăng d n qua các l a tu i: gà 14 ngày tu i nhi m 14,66%, gà 26
ngày tu i nhi m 29,62% và n ng nh t

gà 35 ngày tu i là 47,34%. Sau đó gà

Trư ng ð i h c Nơng Nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ khoa h c nông nghi p ……………………….

6


càng l n t l nhi m c u trùng càng gi m, đ n 56 ngày tu i thì t l nhi m
c u trùng ch còn là 12,91%.
Như v y,

nư c ta các cơng trình nghiên c u ñã phát hi n h u h t các

lo i c u trùng gây b nh

gà mà các tác gi nư c ngồi đã mơ t .

2.2. Căn b nh
2.2.1. ð c đi m c a nỗn nang
B nh do các nguyên trùng thu c b c u trùng Coccidia, l p bào t trùng
gây nên,

gà ch y u là gi ng Eimeria, thu c b Eimerioria, h Eimeriidae.

Trên th gi i đã bi t đư c trên 10 lồi c u trùng, trong đó có 9 lồi đư c xác
đ nh, đó là:
1. E. tenella đư c Raillet và Sucet mơ t l n đ u tiên vào năm 1891,
hình b u d c, kích thư c 14,2 - 31,2 x 9,5 - 24,8 micromet, ký sinh

manh

tràng c a gà, ñ c l c cao nh t gây b nh cho gà t 1 tháng tu i.
Các noãn nang hình tr ng, v b c màu xám tr ng ho c xanh nh t,
khơng có l sinh d c. T i m t c c c a noãn nang có nhân phân c c, có Oocyst
có h t c c, khơng có l nỗn. Q trình t o bào t nang kéo dài 24 - 48 gi .
2. E. maxima (Tyzzer, 1929), hình b u d c, kích thư c nang tr ng t
21,8 - 42,5 x 16,5 - 29,8 micromet, có đ c l c gây b nh, ký sinh

ru t non,

gây d y thành ru t và dãn ru t. Nỗn nang hình tr ng, v b c xù xì màu vàng
nh t, t i đ u nh c a nỗn nang có l nỗn và h t c c. Quá trình sinh bào t
kéo dài 30 - 48 gi . Trong cơ th chúng ký sinh khơng nh ng

các t bào

bi u bì b m t niêm m c mà còn trong các l p sâu Mucose thu c ño n tá
tràng và dư i tá tràng.
3. E. acervulina (Tyzzer,1929) có đ c l c y u, nỗn nang có hình tr ng
khơng màu, v b c nh n, kích thư c 17 - 20 x 13 - 16 micromet. Kh i nguyên
sinh ch t trong c u trùng chưa hình thành bào t có d ng h t

đ u h p, có

m t hay nhi u c c. Th c n khơng có trong bào t l n trong nang tr ng.

Trư ng ð i h c Nông Nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ khoa h c nông nghi p ……………………….

7

Chúng ký sinh

28 – 380C và

ph n tá tràng c a cơ th , sinh bào t t t nh t

kéo dài kho ng 13 - 20 gi .
4. E. mitis (Tyzzer,1929) hình c u, có đ c l c y u, nang tr ng hình trịn
ho c g n trịn, khơng màu, kh i ngun sinh ch t đ u đ n, nang tr ng có h t
c c, kích thư c nang tr ng 10 - 19 x 10 - 17 micromet. Chúng ký sinh
ñ u c a ru t non, thành th c trong 48 gi , th i kỳ nung b nh

ph n

gà là 4 ngày.

5. E. necatrix (Johnson, 1930), lồi này có đ c l c cao song m c ph
bi n và kh năng gây b nh th p hơn loài E.tenella. Nang tr ng khơng màu
hình trịn hay hình b u d c, khơng có l nỗn, có h t c c, đ l n c a nang
tr ng 13 - 30 x 11,3 - 18,3 micromet, th i gian sinh bào t t 21– 24 gi , giai
ño n phát tri n n i sinh

gi a ru t non, ký sinh vào c manh tràng.

6. E. praecox (Johnson,1930), lồi này có đ c l c y u, nang tr ng hình
b u d c không màu, kh i nguyên sinh ch t d ng hình h t trịn, có nhân
gi a. H t c c khơng rõ, khơng có l nỗn, kích thư c nh 10,6 - 27,7 x 14,8 19,4 micromet. Th i gian sinh s n c a bào t t 24 – 36 gi , phát tri n n i
sinh t i t bào bi u bì l p niêm m c ph n ñ u ru t non.
7. E. hagani (Levine, 1942) là lo i ñ c l c y u, nang tr ng hình b u

d c không màu, kh i nguyên sinh ch t d ng h t trịn, có nhân

gi a, khơng

có nỗn nang, có h t c c nhìn th y 1 - 2 ngày sau khi sinh s n bào t . Kích
thư c t 15,8 - 20,5 x 14,3 - 19,5 micromet, phát tri n n i sinh ch y u trong
tá tràng.
8. E. brunetti (Levine, 1942) là loài c u trùng có đ c l c cao g n như
E.tenella. Nang tr ng hình b u d c khơng màu, kích thư c 20,7 - 30,3 x 18,1
- 24,2 micromet. Sinh s n bào t k t thúc trong 24 gi , trong nang tr ng có
m t c c hay m t s h t c c, trong th i kỳ n i sinh phát tri n ch y u trong
ru t già, ph n cu i ru t non cũng như tr c tràng, l huy t cũng có th b
nhi m.

Trư ng ð i h c Nông Nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ khoa h c nông nghi p ……………………….

8


9. E. mivati (Edgar và Seibld, 1964), nang tr ng có hình tr ng, hình
b u d c khơng màu, có l nỗn và h t c c, kích thư c 10,7 - 20 x 10,1 - 15,3
micromet. Sinh s n bào t ti n hành trong 18 – 24 gi . Th i kỳ phát tri n n i
sinh c a c u trùng gây t n thương t bào bi u bì, nhung mao hay nh ng khe
h c su t chi u dài ru t non.
2.2.2. D ch t h c c a b nh c u trùng
B nh c u trùng có

kh p nơi trên th gi i. S lây nhi m ph thu c r t

l n vào s lư ng nang tr ng ăn vào và tr ng thái mi n d ch c a cơ th gà. Xét

v b n ch t, s có m t

kh p nơi và s c kháng cao c a c u trùng v i các y u

t hóa h c, làm cho các bi n pháp phịng b ng thu c kh trùng và v sinh môi
trư ng ít có hi u qu .
Trong q trình nghiên c u b nh c u trùng gà, có r t nhi u tác gi cho
r ng t l nhi m c u trùng có liên quan đ n nhi u y u t như: th i ti t khí
h u, đi u ki n chu ng tr i, cơng tác qu n lý và chăm sóc ni dư ng,... các
y u t này đ u có nh hư ng tr c ti p ho c gián ti p ñ n tình hình nhi m và
s lây lan b nh trên ñàn gà.
- ði u ki n chu ng tr i chăn nuôi gà:
Chu ng tr i chăn nuôi là y u t quan tr ng liên quan ñ n d ch t b nh
c u trùng gà. Nhi u cơng trình nghiên c u cho r ng, ni gà trong l ng và
nuôi gà trên n n chu ng có t l nhi m c u trùng khác nhau.
Hồng Th ch (1996, 1997, 1999), ñã kh o sát t l nhi m c u trùng
trên đàn gà ni v i các phương th c khác nhau cho th y: t l nhi m c u
trùng

gà nuôi l ng là 0,37%, gà ni trong chu ng có đ m lót là tr u nhi m

22,49 - 57,38%. Như v y, gà nuôi trong l ng không ti p xúc v i phân thì t l
nhi m c u trùng th p hơn so v i gà nuôi b ng chu ng n n
Tu i gà cũng là y u t c n chú ý trong ñ c ñi m d ch t c a b nh. Khi
nghiên c u t l nhi m b nh theo ñ tu i c a gà, Dương cơng thu n và cs
(1978) đã nh n xét, b nh c u trùng gà có tính lây lan m nh, ñ c bi t

gà dư i

Trư ng ð i h c Nông Nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ khoa h c nông nghi p ……………………….

9


2 tháng tu i và b nh ñư c coi như m t b nh truy n nhi m c a gà ñ i v i gà
con 10 - 49 ngày tu i. Theo H Th Thu n và cs (1986), gà nuôi công nghi p
m t s t nh phía Nam nhi m c u trùng ch y u

giai ño n 3 - 6 tu n tu i.

Lương T Thu và cs (1993), Lê Văn Năm (1995) cho bi t, gà nhi m
c u trùng n ng nh t

giai ño n 20 - 56 ngày tu i, n u khơng đư c đi u tr k p

th i có th ch t t i 100%.
- ði u ki n th i ti t:
Nhi u k t qu nghiên c u cũng cho th y: ñi u ki n th i ti t m và m
ư t thu n l i cho Oocyst c u trùng phát tri n

ngo i c nh, làm cho b nh c u

trùng d lây lan.
Khi nghiên c u đi u ki n khí h u th i ti t nh hư ng t i t l nhi m
c u trùng trên gà, Ph m Văn Khuê và cs (1996), Nguy n Th Kim Lan và cs
(1999), nh n xét: môi trư ng m ư t và nhi t đ ơn hồ là nh ng ñi u ki n r t
thu n l i cho s phát tri n c a c u trùng. Vì v y, mùa xuân và mùa hè gà b
nhi m c u trùng nhi u và n ng hơn các mùa khác trong năm, cho nên vi c
phòng b nh c u trùng cho gà
Tuy nhiên,

mùa xuân và mùa hè cũng c n chú ý hơn.

mùa thu và mùa đơng b nh v n x y ra

nh ng tr i chăn

ni l n, m t đ đơng và đi u ki n phịng b nh kém. S li u đi u tra c a B
môn Thú y thu c Trung tâm Nghiên c u gia c m Trung Ương t năm 19861987 cho th y t l nhi m b nh c u trùng

mùa xuân là 30,6%;

mùa hè

12,14% và mùa ñông là 7,25%.
- Ngu n b nh: nh ng gà m ho c kh i b nh nhưng v n mang c u
trùng, ho c nh ng gà l n mang c u trùng nhưng không phát b nh. Nh ng gà
này hàng ngày th i Oocyst ra theo phân, phát tán trên n n chu ng, đ m lót,
l n vào th c ăn, nư c u ng, t ñó làm cho d ch b nh phát tri n và lây lan.
Lê Văn Năm (1995), Ph m Văn Khuê và Phan L c (1996), Nguy n Th
Kim Lan và cs (1999) ñ u th ng nh t r ng, gà b b nh c u trùng là ngu n phát
tán Oocyst c u trùng. Ngoài ra, nh ng gà mang c u trùng nhưng không th
Trư ng ð i h c Nông Nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ khoa h c nông nghi p ……………………….

10


hi n tri u ch ng lâm sàng cũng là ngu n mang căn b nh nguy hi m, vì chúng
là đ i tư ng mà ngư i chăn ni ít chú ý (do khơng có tri u ch ng lâm sàng).
- V t môi gi i truy n b nh:

M t s ñ ng v t s ng trong chu ng nuôi gà ho c xung quanh chu ng
nuôi có kh năng mang Oocyst c u trùng gà, như: ru i, gián, ki n, chu t...
Chúng mang Oocyst c u trùng

chân, trên lông, da, cánh,... trong khi di

chuy n s truy n Oocyst c u trùng vào th c ăn, nư c u ng c a gà, làm cho gà
nhi m c u trùng. Theo Ph m Văn Khuê và Phan L c (1996), khi Oocyst b
ru i nu t vào, trong đư ng tiêu hố c a ru i, chúng v n s ng và còn kh năng
gây b nh trong vòng 24 gi . D ng c chăn nuôi cũng là các y u t mang
Oocyst c u trùng. Do v y, cũng góp ph n gây nhi m c u trùng cho gà.
Hoàng Th ch và cs (1999) ñã kh o sát các m u thu th p t d ng c
chăn nuôi, k t qu cho th y, có 11,20% s m u phát hi n có Oocyst, trong đó
ng b o h c a công nhân chăn nuôi nhi m 5,60%, nhi u d ng c khác s
d ng đ chăn ni gà cũng có kh năng mang và truy n Oocyst c u trùng t
gà b nh sang gà kho .
Như v y, ngu n gây b nh ch y u là gà con ñang l n, gà m ñã kh i
ho c gà l n mang trùng. S truy n lây thông qua th c ăn, nư c u ng ho c các
d ng c chăn ni, ch t đ n chu ng b nhi m trùng, hay nh ng v t mang
m m b nh có tính ch t cơ gi i.
ði u tra s thi t h i do c u trùng gây ra trên đàn gà ni

m t s trang

tr i thu c m t s t nh phía B c, Dương Công Thu n và cs (1978) cho th y
h u h t các trang tr i chăn nuôi gà b thi t h i do c u trùng gây ra v i t l là
30%; trong đó gà con ch t do c u trùng là nhi u nh t.
2.2.3. Vịng đ i
Vịng đ i phát tri n c a c u trùng r t ph c t p. Tuy nhiên, vịng đ i
phát tri n c a c u trùng gi ng Eimeria ñã ñư c nhi u tác gi nghiên c u.

Vịng đ i phát tri n c a c u trùng gi ng Eimeria g m 3 giai ño n: Giai ño n
Trư ng ð i h c Nông Nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ khoa h c nông nghi p ……………………….

11


sinh s n vơ tính (Schizogony), giai đo n sinh s n h u tính (Gametogony), giai
đo n sinh s n bào t (Sporogony).
Trong đó, hai giai đo n đ u ñư c th c hi n trong t bào bi u mơ ru t
(Endogenic), cịn giai đo n th 3 di n ra

ngoài cơ th v t ch (Exogenic).

Các Oocyst có s c gây b nh đư c gà nu t vào cùng th c ăn, nư c
u ng. Dư i tác d ng c a men tiêu hoá trong d dày và ru t non (ñ c bi t là
men Trypsin), v c a Oocyst b v , gi i phóng ra các bào t con (Sporocyst)
(Goodrich, 1994 và Long P. L (1979) đã mơ t Sporozoit thốt ra qua l nỗn
(Micropyle) dư i tác đ ng c a men Trypsin.
Sporozoit đư c gi i phóng ra có hình thoi, dài 10 - 15 có m t h t
nhân. Braunius (1982) cho r ng, Sporozoit c a loài E.necatrix chui vào ñ nh
các nhung mao ru t non, qua bi u mô, vào tuy n ru t. Nhi u tác gi ñã ch ng
minh r ng Sporozoit c a các loài c u trùng khác cũng xâm nh p vào t bào
bi u mơ c a các đo n ru t khác nhau.
2.2.3.1. Giai ño n sinh s n vơ tính (Schyzogonie)
Sau khi xâm nh p vào t bào bi u mơ thích h p, bào t (Sporozoit) ti p
t c trư ng thành, có hình trịn hơn, to lên nhanh (lúc này ñư c g i là
Trophozoit) làm t bào b ký sinh phình ra, nhân b kéo dài ra. Ch sau vài gi
nhân c a Trophozoit phân chia và tr thành Schizont th h I (th phân l p).
Schizont th h I trư ng thành r t nhanh, b t đ u hình thành và ch a
ñ y các th phân ño n (Merozoit) th h I. Lúc này chúng làm t bào b ký

sinh trương to r i v (s lư ng Merozoit trong m t Schizont thay đ i r t l n
tuỳ lồi c u trùng: t 8 đ n 16, có khi t i 120.000).
Khi đã thành th c, các Merozoit thốt ra kh i Schizont, m t s xâm
nh p tr l i t bào bi u mơ thích h p đ ti p t c sinh s n vơ tính, m t s khác
chuy n sang ki u sinh s n h u tính. ði u này ph thu c vào lồi c u trùng, có
lồi sinh s n vơ tính di n ra qua 2 kỳ (E.maxima), có lồi qua 3 kỳ ho c nhi u
hơn.
Trư ng ð i h c Nông Nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ khoa h c nông nghi p ……………………….

12


Các Schizont th h II l i ti p t c phát tri n, trong ch a các Merozoit.
S gi i phóng Merozoit l i làm hàng lo t t bào bi u mô mà chúng ký sinh b
phá hu ,.... Merozoit l i xâm nh p các t bào bi u mơ lành. Q trình sinh s n
vơ tính ti p t c ñ sinh ra các Schizont th h III, IV,....
2.2.3.2. Sinh s n h u tính (Gametogonie)
Giao t đ c đư c g i là Microgamet, có kích thư c nh hơn giao t
cái, chúng chuy n đ ng nhanh nh có hai lơng roi. Giao t cái đư c g i là
Macrogamet có nhân r t to, ít chuy n đ ng và có l nỗn.
Nh 2 lơng roi, giao t đ c di chuy n ñ n g p giao t cái, chui vào
giao t cái. Trong giao t cái di n ra quá trình ñ ng hoá nhân và nguyên sinh
ch t ñ t o thành h p t . H p t phân ti t m t màng bao b c bên ngoài, lúc
này nó đư c g i là nỗn nang (Oocys).
Th i gian sinh s n n i sinh k t thúc, Oocyst theo phân gà ra ngo i
c nh. Th i gian sinh s n vơ tính kéo dài 3 - 22 ngày tuỳ loài c u trùng. Levine
(1942) cho bi t, có 87 - 91 % Oocyst lồi E.hagani th i ra ban ngày nhưng t p
trung nh t trong kho ng 15 - 21 gi . Bhurtel (1995), có 70 - 80% Oocyst c u
trùng đư c th i ra vào th i ñi m ban ngày và t p trung vào kho ng 9 gi sáng
ñ n 13 gi chi u, m c dù th i gian này ch có 25% lư ng phân đư c th i ra.

S th i Oocyst ra môi trư ng ngo i c nh tăng lên cao nh t r i gi m
xu ng và h t n u gà không b tái nhi m. Bhurtel (1955) ñã nghiên c u cơ ch
phá v v Oocyst c u trùng trong ru t gà và cho bi t, nguyên nhân cơ gi i và
men Trypsin đóng vai trị quan tr ng trong vi c phá hu v Oocyst đ gi i
phóng bào t con.
2.2.3.3. Sinh s n bào t (Sporogonie)
Khi Oocyst theo phân ra ngoài, trong l p v b c bên ngồi đã ch a đ y
ngun sinh ch t.

ngo i c nh, g p ñi u ki n nhi t ñ và m ñ thích h p,

ch vài gi sau, trong nguyên sinh ch t ñã xu t hi n kho ng sáng và nguyên
sinh ch t b t ñ u phân chia.
Trư ng ð i h c Nông Nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ khoa h c nông nghi p ……………………….

13


Hình 2.1. Quá trình sinh s n n i sinh c a c u trùng gà (William, 1991)
Sau 13 - 48 gi tuỳ theo lo i, nguyên sinh ch t hình thành 4 túi bào t
(Sporocyst). Trong m i túi bào t , nguyên sinh ch t l i phân chia, kéo dài ra
t o thành 2 bào t con (Sporozoit). Lúc này, trong Oocyst đã hình thành 8 bào
t con và tr thành Oocyst có s c gây b nh. Giai ño n sinh s n bào t k t
thúc, nh ng Oocyst có s c gây b nh l n vào th c ăn, nư c u ng và đư c gà
nu t vào đư ng tiêu hố.
Các Oocyst có s c gây b nh đư c gà nu t vào cùng th c ăn, nư c
u ng. Dư i tác d ng c a men tiêu hoá trong d dày và ru t non (ñ c bi t là
men Trypsin), v c a Oocyst b v , gi i phóng ra các bào t con (Sporocyst)
(Goodrich, 1994 và Long P. L (1979) đã mơ t Sporozoit thốt ra qua l nỗn
(Micropyle) dư i tác đ ng c a men Trypsin.

Sporozoit đư c gi i phóng ra có hình thoi, dài 10 - 15 có m t h t
nhân. Braunius (1982) cho r ng, Sporozoit c a loài E.necatrix chui vào ñ nh
các nhung mao ru t non, qua bi u mô, vào tuy n ru t. Nhi u tác gi ñã ch ng

Trư ng ð i h c Nông Nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ khoa h c nông nghi p ……………………….

14


minh r ng Sporozoit c a các loài c u trùng khác cũng xâm nh p vào t bào
bi u mơ c a các đo n ru t khác nhau.

Hình 2.2. Vịng đ i c a c u trùng
/>1/life-cycle-and-types-of-coccidia
2.2.4. S c kháng c a c u trùng
2.2.4.1. nh hư ng c a các tác nhân v t lý
C u trùng có s c kháng r t cao v i đi u ki n khí h u cũng như các ch t
sát trùng.
Horton - Smith (1961) theo dõi s c kháng c a c u trùng cho bi t: trong
ñi u ki n khí h u, th i ti t

Anh, c u trùng gà s ng

ngồi tr i đư c 4 tu n.

Nghiên c u c a Goodrich (1994), cho bi t l p v ngồi gi nang tr ng
khơng b th m ch t l ng nhưng l i d b n t khi khô.

Trư ng ð i h c Nông Nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ khoa h c nông nghi p ……………………….

15


MeDougald và Reid W.M (1991) đã ch ng minh nỗn nang ti p t c
sinh bào t sau nhi u ngày ti p xúc v i nhi u lo i hóa ch t, ch t sát trùng.
Nhưng l i khơng có kh năng phát tri n trong đi u ki n khơ và nhi t đ cao.
Theo Ellis (1986), Oocyst bám trên v tr ng s ch t khi p tr ng

38 -

400C, m ñ 40 - 70%.
Cũng theo Ellis (1986) cho r ng, nhi t ñ t i ưu cho s phát tri n
Oocyst c u trùng E.tenella là 26,6 - 32,20C.

nhi t ñ 480C trong 15 phút,

ñ c l c c a Oocyst gi m rõ r t.
V m t nhi t ñ , s phân chia c a nang tr ng th c hi n gi a 00C và
380C, nhi t đ thích h p là 250C – 300C.

00C nang tr ng t n t i t i đa 2

tháng, đ vào nhi t đ bình thư ng chúng l i phân chia.
Long P. L. (1979) cho r ng, Oocyst c a loài c u trùng E.tenella có th
s ng qua mùa đơng l nh giá, nhưng khơng ch u đư c đi u ki n nhi t ñ cao
và ánh n ng chi u tr c ti p, nhưng Oocyst l i ñư c c d i che ph và b o v .
2.2.4.2. nh hư ng c a tác nhân hoá h c
Oocyst c u trùng gà có s c đ kháng v i m t s hoá ch t kh trùng, t y
u chu ng tr i.
Long P.L và Reid W.M (1982) cho bi t, Oocyst lồi E.tenella có s c đ

kháng khá t t v i dung d ch mu i, axit, bazơ

n ng đ tương đ i cao, cịn

dung d ch formol, H2SO4 NH4OH, crezol gây nh hư ng ñ n s hình thành
bào t . Tuy nhiên, m t s hố ch t có tác d ng di t Oocyst nên ñã ñư c s
d ng tiêu ñ c chu ng tr i, ví d như dung d ch amoniac (NH3) 10% .
Williams (1997) ñã nghiên c u tác d ng c a dung d ch NH3 10% t i
Oocyst và cho bi t, sau 12 gi , 100% Oocyst không sinh bào t , nên có th
dùng đ tiêu đ c chu ng nuôi gà.
2.3. Sinh b nh h c
Quá trình sinh b nh trư c h t do tác ñ ng tr c ti p c a m m b nh qua
các giai ño n phát tri n n i sinh c a c u trùng trong cơ th gà, làm cho các t
Trư ng ð i h c Nông Nghi p Hà N i – Lu n văn th c sĩ khoa h c nông nghi p ……………………….

16