Khía cạnh nạn nhân trong nguyên nhân và điều kiện của các tội phạm giết người trên địa bàn tỉnh long an

BỘ GIÁ O DỤ C VÀ ĐÀ O TẠ O

O

ÏC

ĐA

ÏI H

TRƯỜ NG ĐẠ I HỌ C LUẬ T THÀ NH PHỐ HỒ CHÍ MINH

PHAN THANH TUẤN

KHÍA CẠNH NẠN NHÂN TRONG NGUYÊN NHÂN
VÀ ĐIỀU KIỆN CỦA CÁC TỘI PHẠM GIẾT NGƯỜI
TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH LONG AN

LUẬN VĂN THẠC SỸ LUẬT HỌC

TP. HỒ CHÍ MINH, NĂM 2012


BỘ GIÁ O DỤ C VÀ ĐÀ O TẠ O
TRƯỜ NG ĐẠ I HỌ C LUẬ T THÀ NH PHỐ HỒ CHÍ MINH

PHAN THANH TUẤN

KHÍA CẠNH NẠN NHÂN TRONG NGUN NHÂN
VÀ ĐIỀU KIỆN CỦA CÁC TỘI PHẠM GIẾT NGƯỜI
TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH LONG AN

LUẬN VĂN THẠC SỸ LUẬT HỌC
Chuyên ngành: Luật Hình sự và tố tụng hình sự
Mã số: 60380104

Người hướng dẫn khoa học: Pgs.Ts. Vũ Đức Trung

TP. HỒ CHÍ MINH, NĂM 2012


LỜI CAM ĐOAN
Tác giả xin cam đoan toàn bộ nội dung Luận văn là kết quả của
một quá trình tổng hợp và nghiên cứu nghiêm túc của riêng tác giả. Tất
cả ý kiến của các tác giả khác được đưa vào Luận văn đều được tác giả
giữ nguyên ý tưởng và trích dẫn cẩn thận.
Tác giả Luận văn

Phan Thanh Tuấn


MỤC LỤC
PHẦN MỞ ĐẦU ........................................................................................................1
CHƯƠNG 1: KHÁI QUÁT CHUNG VỀ KHÍA CẠNH NẠN NHÂN TRONG
NGUYÊN NHÂN VÀ ĐIỀU KIỆN CỦA TỘI PHẠM GIẾT NGƯỜI ................8
1.1. Nhận thức về nạn nhân của tội phạm học trong nguyên nhân và điều kiện của
tội phạm nói chung .................................................................................................8
1.1.1. Nguyên nhân và điều kiện của tội phạm dưới góc độ nghiên cứu tội
phạm học.............................................................................................................8
1.1.2. Khái niệm nạn nhân của tội phạm ..........................................................16
1.2. Vai trò của nạn nhân trong nguyên nhân và điều kiện của tội phạm giết người

...............................................................................................................................22
1.3. Các đặc điểm về nạn nhân trong vụ phạm tội giết người. .............................27
1.3.1.Hành vi của nạn nhân ..............................................................................27
1.3.2. Nhân thân của nạn nhân .........................................................................28
1.3.3. Mối quan hệ giữa nạn nhân với người phạm tội ....................................32
CHƯƠNG 2: TÌNH HÌNH CÁC TỘI PHẠM GIẾT NGƯỜI VÀ ĐẶC ĐIỂM
NẠN NHÂN CỦA CÁC TỘI PHẠM GIẾT NGƯỜI TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH
LONG AN ................................................................................................................33
2.1. Các dấu hiệu pháp lý hình sự của các tội phạm giết người theo quy định của
pháp luật hiện hành. ..............................................................................................33
2.1.1.Khách thể của tội phạm ...........................................................................33
2.1.2. Biểu hiện khách quan của tội phạm ........................................................34
2.1.3. Biểu hiện chủ quan của tội phạm ...........................................................37
2.1.4. Chủ thể của tội phạm ..............................................................................39
2.2. Một số đặc điểm về tình hình các tội phạm giết người trên địa bàn tỉnh Long
An. .........................................................................................................................45
2.3. Các đặc điểm của nạn nhân của các tội phạm giết người trên địa bàn tỉnh
Long An. ...............................................................................................................50
2.3.1. Nhân thân của nạn nhân .........................................................................50
2.3.2. Hành vi của nạn nhân .............................................................................57
2.3.3. Mối quan hệ giữa nạn nhân với người phạm tội ....................................61


CHƯƠNG 3: NGUYÊN NHÂN VÀ ĐIỀU KIỆN CỦA TỘI PHẠM, CÁC
BIỆN PHÁP PHÒNG NGỪA TỘI PHẠM GIẾT NGƯỜI TRÊN ĐỊA BÀN
TỈNH LONG AN TỪ VIỆC NGHIÊN CỨU KHÍA CẠNH NẠN NHÂN .........66
3.1. Nguyên nhân và điều kiện của tội phạm giết người trên địa bàn tỉnh Long An
từ khía cạnh nạn nhân ...........................................................................................66
3.1.1. Do lỗi của nạn nhân ................................................................................66
3.1.2. Do khả năng nhận thức pháp luật hạn chế của nạn nhân. ......................68

3.1.3. Do khả năng chống trả của nạn nhân đối với người phạm tội................68
3.2. Dự báo tình hình các tội phạm giết người trên địa bàn tỉnh Long An trong
thời gian tới. ..........................................................................................................69
3.2.1. Cơ sở của dự báo ...................................................................................69
3.2.2. Nội dung dự báo .....................................................................................71
3.3. Các biện pháp phòng ngừa các tội phạm giết người từ khía cạnh nạn nhân tại
tỉnh Long An .........................................................................................................72
3.3.1. Xây dựng phương án phòng ngừa những đối tượng có hành vi giết người
để phổ biến rộng rãi trong quần chúng nhân dân; tích cực tuyên truyền phổ
biến những thủ đoạn thực hiện tội phạm của các đối tượng phạm tội giết người
trong quần chúng nhân dân để họ nâng cao ý thức cảnh giác, biết phản ứng
đúng mức nhằm ngăn chặn hành vi phạm tội giết người của đối tượng. .........73
3.3.2. Tăng cường công tác tuyên truyền, phổ biến, giáo dục pháp luật. .........73
3.3.3. Loại trừ những ảnh hưởng tiêu cực từ văn hóa phẩm độc hại, bài trừ tệ
nạn xã hội trên phạm vi cả nước .......................................................................76
3.3.4. Tăng cường công tác giáo dục truyền thống, đạo đức, lối sống lành
mạnh, cách ứng xử văn minh để ngăn chặn những vụ giết người mà nạn nhân
là người có quan hệ huyết thống, bạn bè thân thiết với người phạm tội. .........78
3.3.5. Tăng cường công tác đấu tranh phòng chống tội phạm giết người của
các cơ quan bảo vệ pháp luật. ...........................................................................78
KẾT LUẬN ..............................................................................................................82

TÀI LIỆU THAM KHẢO


MỤC LỤC BẢNG
Bảng 1: Số vụ án, số bị cáo bị xét xử về các tội phạm giết người (Điều 93 và Điều
96 Bộ luật hình sự) trên địa bàn tỉnh Long An. ........................................................47
Bảng 2: Số vụ án, số bị cáo phạm tội giết người (Điều 93 và Điều 96 Bộ luật hình
sự) so với số vụ án, số bị cáo phạm tội xâm phạm tính mạng, sức khỏe con người

trên địa bàn tỉnh Long An. ........................................................................................48
Bảng 3: Số vụ án, số bị can và số bị cáo bị khởi tố, truy tố, xét xử về các tội phạm
giết người (theo Điều 93 và Điều 96 Bộ luật hình sự) trên địa bàn tỉnh Long An. ..49
Bảng 4: Số nạn nhân nam giới và nữ giới trong tổng số nạn nhân của các tội phạm
giết người trên địa bàn tỉnh Long An. .......................................................................51
Bảng 5: Độ tuổi của các nạn nhân của các tội phạm giết người trên địa bàn tỉnh
Long An.....................................................................................................................53


1

PHẦN MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
Trong lĩnh vực tư pháp hình sự bên cạnh ngành khoa học Luật Hình sự, cịn
có một ngành khoa học khác có đối tượng nghiên cứu rất riêng biệt, chuyên nghiên
cứu về bản chất của hiện tượng xã hội tiêu cực là tội phạm, về quy luật làm phát
sinh, tồn tại và phát triển của hiện tượng này trong đời sống xã hội, cũng như tìm ra
ngun nhân và điều kiện của nó để kiến nghị đưa ra những giải pháp tổng thể, có
hệ thống mang tính chủ động, tích cực và có hiệu quả, đó chính là ngành khoa học
nghiên cứu về tội phạm- Tội phạm học.Với tư cách là một ngành khoa học độc lập
trong lĩnh vực tư pháp hình sự, tội phạm học có đối tượng nghiên cứu đặc thù và
riêng biệt so với các ngành khoa học khác đó chính là những vấn đề liên quan đến
tội phạm và người phạm tội. Thế nhưng, khía cạnh nạn nhân của tội phạm, một
trong những bộ phận hợp thành nguyên nhân và điều kiện của tội phạm cụ thể đồng
thời có vai trò quan trọng trong cơ chế hành vi phạm tội, thì lại chưa được nghiên
cứu nhiều. Dưới góc độ tội phạm học, khía cạnh nạn nhân được hiểu là các yếu tố
thuộc về nạn nhân của tội phạm. Các yếu tố này có thể thúc đẩy việc thực hiện tội
phạm, và trong nhiều trường hợp chúng có thể trở thành nguyên nhân trực tiếp của
tội phạm. Nếu nghiên cứu đầy đủ về khía cạnh nạn nhân của tội phạm chắc chắn sẽ
góp phần nâng cao nhận thức về nguyên nhân và điều kiện phạm tội. Do đó, xét về

mặt lý luận thì việc tìm hiểu khía cạnh nạn nhân của tội phạm là một nhu cầu khách
quan và thiết yếu.
Trong thời gian gần đây trước sự chuyển biến nhanh chóng về kinh tế- xã hội
và sự phát triển nhanh chóng của khoa học kỹ thuật và cơng nghệ; sự phát triển
mạnh mẽ trong quan hệ đối ngoại trên các lĩnh vực kinh tế, chính trị, văn hố, giáo
dục của các quốc gia trên thế giới. Trong xu thế hội nhập đó, tình hình kinh tế, xã
hội của nước ta có nhiều chuyển biến tích cực, phù hợp với sự phát triển chung
trong khu vực cũng như trên phạm vi toàn cầu. Đặc biệt trong 10 năm thực hiện
“Chiến lược phát triển kinh tế - xã hội 2001 – 2010”, đất nước ta đã tranh thủ thời
cơ, thuận lợi, vượt qua nhiều khó khăn, thách thức, nhất là những tác động tiêu cực
của hai cuộc khủng hoảng tài chính - kinh tế khu vực và toàn cầu, đạt được những
thành tựu to lớn và rất quan trọng, đất nước đã ra khỏi tình trạng kém phát triển,
bước vào nhóm nước đang phát triển có thu nhập trung bình. Nền chính trị - xã hội
ổn định; quốc phòng, an ninh được giữ vững. Công tác đối ngoại, hội nhập quốc tế


2

được triển khai sâu rộng và hiệu quả, góp phần tạo mơi trường hịa bình, ổn định và
tăng thêm nguồn lực cho phát triển đất nước. 1
Trong sự phát triển chung của cả nước trên các lĩnh vực nói trên; với vị trí là
cửa ngõ miền Tây của thành phố Hồ Chí Minh, Long An trước đây vẫn cịn là một
tỉnh thuần túy về nông nghiệp, nhưng kể từ thời kỳ đổi mới, nhất là khoảng những
năm 90 của thế kỷ trước, với nhiều chính sách thu hút đầu tư trong nước cũng như
nước ngoài làm cho Long An từ một địa phương chuyên sản xuất về nông nghiệp,
nay chuyển sang một tỉnh có cơ cấu cơng nghiệp phát triển mạnh, nhất là các khu
công nghiệp ở các huyện Bến Lức, Đức Hoà, Cần Giuộc đã thúc đẩy kinh tế phát
triển, mức sống của người dân được nâng cao; Long An cũng là một trong các tỉnh
nằm trong vùng kinh tế trọng điểm phía Nam và hàng năm ln nộp vượt chỉ tiêu
ngân sách.

Tuy nhiên, khơng thốt khỏi xu hướng phát triển chung của cả nước; bên
cạnh những thành tựu của quá trình đổi mới mang lại cho Long An trên các lĩnh vực
của đời sống kinh tế- xã hội cũng đã kéo theo hàng loạt vấn đề phức tạp mới: tình
hình tội phạm ở Long An hiện nay có xu hướng tăng cả về số lượng và cơ cấu tội
phạm; tính chất phạm tội nguy hiểm phức tạp hơn trước nhất là loại tội phạm sử
dụng bạo lực xâm phạm đến tính mạng như giết người, cướp tài sản, đâm thuê chém
mướn, bảo kê nhà hàng và các hành vi phạm tội khác có tính chất cơn đồ hung hãn.
Đặc biệt riêng với tội giết người thì khơng nằm ngồi diễn biến chung của tình hình
tội phạm, liên tiếp xảy ra nhiều vụ án giết người với nhiều nguyên nhân khác nhau
như: mâu thuẫn trong nội bộ nhân dân; ảnh hưởng của lối sống bạo lực; ích kỷ dẫn
đến hình thành ý thức xem thường tính mạng của người khác; sự phát triển của các
tệ nạn xã hội như ma tuý, rượu chè, cờ bạc.
Từ thực tế đó ngày 31/7/1998 Chính phủ đã ban hành Nghị quyết
09/1998/NQ-CP; Quyết định số 138/1998/QĐ-TTg về Chương trình quốc gia
phịng, chống tội phạm. Ngày 10/2/1999 Ban chỉ đạo chương trình quốc gia phịng
chống tội phạm đã ra quyết định số 01/BCĐ 138/CP triển khai thực hiện Nghị quyết
của Chính phủ và Quyết định của Thủ tướng Chính phủ về chương trình quốc gia
phịng chống tội phạm trên phạm vi cả nước.
Trên cơ sở đó, Đảng bộ chính quyền và nhân dân Long An đã đặt ra cho
mình mục tiêu, nhiệm vụ cụ thể, tạo được những chuyển biến tích cực trong đấu
Ban Tuyên giáo Trung ương (2010), Tài liệu học tập các văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XI của
Đảng, NXB Chính trị Quốc gia – Sự thật, Hà Nội, tr.100 -101.

1


3

tranh phịng chống tội phạm, góp phần ổn định chính trị xã hội, phục vụ đắc lực và
có hiệu quả cho công cuộc đổi mới kinh tế- xã hội hiện nay.

Để thấy được sự gia tăng về số lượng tội phạm giết người trên địa bàn của
tỉnh từ năm 2007 đến năm 2011; tình hình tội phạm giết người khơng giảm mà có
chiều hướng gia tăng so với các giai đoạn trước; chủ yếu là các vụ giết người do
nguyên nhân xã hội, mâu thuẫn thù tức do va chạm trong cuộc sống hàng ngày. Qua
đó thấy được hiện nay xã hội đang thực sự phải chịu ảnh hưởng tiêu cực từ nhiều
mặt của loại tội phạm nghiêm trọng này. Thiệt hại về tính mạng, tổn thất về tinh
thần và sự tàn phá những giá trị đạo đức truyền thống do tội giết người gây ra đang
từng ngày làm ảnh hưởng đến cuộc sống bình yên của nhân dân trong tỉnh, ảnh
hưởng đến các quan hệ xã hội và trong quan hệ kinh tế; việc lo ngại về sự không ổn
định trật tự xã hội và an tồn tính mạng v.v… làm ảnh hưởng không nhỏ đến tốc độ
đầu tư của các tổ chức, cá nhân trong nước cũng như đầu tư nước ngoài vào Long
An gây ra những thiệt hại kinh tế khơng thể tính được. Điều đáng báo động là số
lượng các vụ án đặc biệt nghiêm trọng liên quan đến tội phạm giết người ngày càng
gia tăng cả về quy mơ lẫn tính chất phạm tội. Phần lớn các vụ án về tội giết người
tại Long An thì khía cạnh nạn nhân được thể hiện rất rõ, là điều kiện, nguyên nhân
dẫn đến tình hình tội phạm trên gia tăng hiện nay tại tỉnh Long An. Do đó, xét về
mặt lý luận thì việc tìm hiểu khía cạnh nạn nhân của tội phạm là một nhu cầu thiết
yếu. Chính vì lý do đó, tác giả nhận thấy việc phòng ngừa tội phạm giết người sẽ
đạt hiệu quả hơn nếu chúng ta kết hợp các biện pháp phòng ngừa nói chung với
phịng ngừa tội phạm từ phía những chủ thể có nguy cơ bị xâm phạm, trở thành nạn
nhân của tội phạm nói trên.
Với mong muốn góp một phần nhỏ bé của mình vào việc thực hiện mục đích
trên, tác giả quyết định chọn đề tài: “Khía cạnh nạn nhân trong nguyên nhân và
điều kiện của các tội phạm giết người trên địa bàn tỉnh Long An” để nghiên cứu
trong khuôn khổ của một luận văn Thạc sĩ luật học.
2. Tổng quan tình hình nghiên cứu
Qua quá trình nghiên cứu và tìm hiểu, tác giả nhận thấy từ trước đến nay, tội
giết người được nhiều tác giả đề cập đến ở những góc độ khác nhau:
- Năm 1997, tác giả Đinh Văn Quế đã đề cập loại tội phạm này với những
dấu hiệu pháp lý đặc trưng của nó trong quyển: “Trách nhiệm hình sự đối với các

tội xâm phạm tính mạng, sức khoẻ, nhân phẩm, danh dự con người”;


4

- Một số tác giả khác lại nghiên cứu về tội giết người qua tiến trình phát triển
của lịch sử hoặc nghiên cứu so sánh phân biệt giữa tội giết người với một số tội
phạm khác trong Bộ luật hình sự như cố ý gây thương tích, vơ ý làm chết người;
- Năm 1999 đã có một đề tài luận văn Thạc sĩ luật học nghiên cứu về các quy
định của tội giết người gắn liền với tình hình diễn biến, nguyên nhân và điều kiện
phạm tội và đề ra giải pháp đấu tranh phòng chống loại tội phạm này trên địa bàn
thành phố Hà Nội;
- Năm 2005, Tiến sĩ Phạm Hồng Cử đã nghiên cứu tội phạm giết người ở góc
độ Tội phạm học với đề tài: “Tội phạm giết người và cơng tác phịng ngừa đấu
tranh tại các tỉnh, thành phố phía nam- Thực trạng, nguyên nhân và giải pháp”;
- Năm 2008 có một đề tài luận văn Thạc sĩ luật học về “Đấu tranh phòng

chống các tội phạm giết người trong giai đoạn hiện nay tại Long An”.
Các cơng trình nghiên cứu trên đã góp phần quan trọng vào việc nghiên cứu
nhằm hoàn thiện các qui định của pháp luật hình sự về tội giết người vào hoạt động
xét xử của Toà án, nâng tầm hiểu biết của những người nghiên cứu loại tội phạm
này về cả bề rộng và chiều sâu; đồng thời tìm ra nguyên nhân để từ đó có giải pháp
để đấu tranh phịng chống loại tội phạm nguy hiểm này. Tuy nhiên các cơng trình
nghiên cứu trên chỉ tập trung chủ yếu tìm ra những nguyên nhân và điều kiện của
tội phạm giết người do phía người phạm tội (bị cáo) gây ra, còn những nguyên nhân
và điều kiện làm phát sinh tội phạm giết người do phía nạn nhân gây ra thì chưa có
cơng trình nghiên cứu đến. Mặc dù hiện nay trong tổng số những vụ án giết người
thì có khơng ít những vụ án đã xảy ra do lỗi của nạn nhân.
Trong tội phạm học hiện đại, Nạn nhân học là một lĩnh vực nghiên cứu mới. Nó
chỉ bắt đầu được nghiên cứu từ những năm bốn mươi của thế kỷ XX ở các nước

phương Tây, rồi sau đó Nạn nhân học cũng dần thu hút được sự quan tâm của các nhà
Tội phạm học như ở Nhật Bản và các quốc gia khác. Ở Việt Nam, có thể nói nạn nhân
của Tội phạm chưa được nghiên cứu một cách có hệ thống, chúng ta chỉ mới đề cập
đến vấn đề này trong một phạm vi hẹp của quá trình nghiên cứu về Tội phạm học như
“Nạn nhân học trong Tội phạm học hiện đại” trong tác phẩm “Tội phạm học hiện
đại và phịng ngừa tội phạm” của Phó giáo sư, Tiến sĩ Nguyễn Xuân Yêm; hay giới
thiệu lại các thành tựu nghiên cứu nạn nhân của Tội phạm học nước ngoài như:
“Vấn đề nạn nhân học trong Tội phạm học” của Tiến sĩ Võ Khánh Vinh. Thời gian
gần đây, vấn đề này mới thực sự thu hút sự quan tâm của các nhà nghiên cứu Việt


5

Nam với một số cơng trình nghiên cứu về nạn nhân học của các tác giả như luận
văn Thạc sĩ Luật học của Trần Hữu Tráng “Nạn nhân học trong Tội phạm học Việt
Nam – Một số vấn đề lý luận và thực tiễn”; luận văn Thạc sĩ Luật học của Lê
Nguyên Thanh về “Khía cạnh nạn nhân của tội phạm và vấn đề phòng ngừa tội
phạm”; luận văn Thạc sĩ Luật học của Nguyễn Thị Ngọc Lệ “khía cạnh nạn nhân
trong nguyên nhân và điều kiện của tội cướp giật tài sản trên địa bàn tỉnh Khánh
Hòa” và Trần Thanh Phong về “Nạn nhân trong Luật Hình sự Việt Nam”; hay luận
văn tốt nghiệp cử nhân của Nguyễn Thị Minh Nguyệt về “Khía cạnh nạn nhân của
các tội xâm phạm sở hữu và vấn đề phòng ngừa tội phạm”; Nguyễn Trần Như Khuê
“Nạn nhân trong nguyên nhân và điều kiện của các tội xâm phạm tính mạng, sức
khỏe, nhân phẩm, danh dự, con người” và Lê Lý Thùy Trinh “Khía cạnh nạn nhân
của tội mua bán phụ nữ và trẻ em ở Việt Nam”.
Tuy nhiên, các đề tài nghiên cứu trên chỉ tập trung khai thác khía cạnh này
hay khía cạnh khác thuộc về nạn nhân trong nguyên nhân và điều kiện phạm tội
hoặc đưa ra cái nhìn tổng qt về tồn bộ khía cạnh nạn nhân của tội phạm hay một
nhóm tội. Đối với tội phạm giết người thì việc nghiên cứu khía cạnh nạn nhân chưa
được các tác giả đề cập đến. Do đó, có thể khẳng định việc nghiên cứu khía cạnh

nạn nhân trong nguyên nhân và điều kiện của các tội phạm giết người trên địa bàn
tỉnh Long An là hồn tồn mới, khơng có sự trùng lặp với các cơng trình nghiên cứu
đã cơng bố và vấn đề nghiên cứu này là rất thiết thực, cần thiết cho cơng tác phịng
ngừa tội phạm giết người hiện nay tại Long An.
3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu
3.1. Mục đích nghiên cứu
Nghiên cứu đề tài một cách có hệ thống trên cơ sở lý luận sẵn có kết hợp với
việc làm rõ thực trạng cơng tác phòng chống các tội phạm giết người tại Long An
từ năm 2007 đến năm 2011 để đưa ra những giải pháp nhằm góp phần nâng cao
hiệu quả cơng tác phòng chống các tội phạm giết người trên địa bàn tỉnh Long An
từ việc nghiên cứu khía cạnh nạn nhân.
3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu
Để đạt được các mục đích nêu trên, luận văn thực hiện các nhiệm vụ nghiên
cứu như sau:
- Nghiên cứu vấn đề nạn nhân trong tội phạm học, các nguyên nhân và điều
kiện làm phát sinh tội phạm dưới góc độ nghiên cứu tội phạm học.


6

- Nghiên cứu các đặc điểm về nạn nhân có liên quan đến các tội phạm giết
người trên địa bàn tỉnh Long An.
- Nghiên cứu thực trạng các tội phạm giết người xảy ra trên địa bàn Long
An, rút ra những đặc điểm hình sự, những nguyên nhân và điều kiện phạm tội từ
khía cạnh nạn nhân và từ đó đánh giá những nguyên nhân và tồn tại của công tác
phòng chống loại tội này của các cơ quan chức năng trên địa bàn của tỉnh từ năm
2007 đến 2011 (có đưa ra số liệu so sánh) về tình hình tội phạm giết người trên địa
bàn tỉnh trong giai đoạn 2007- 2011.
- Dự báo tình hình tội phạm và đưa ra các giải pháp nâng cao hiệu quả hoạt
động phòng chống các tội phạm giết người trên địa bàn tỉnh Long An từ việc nghiên

cứu khía cạnh nạn nhân.
4. Đối tượng, phạm vi và phương pháp nghiên cứu
4.1. Đối tượng nghiên cứu
Luận văn nghiên cứu khía cạnh nạn nhân trong nguyên nhân và điều kiện của
các tội phạm giết người trên địa bàn tỉnh Long An.
4.2. Phạm vi nghiên cứu
- Về không gian: Luận văn chỉ tập trung nghiên cứu khía cạnh nạn nhân
trong nguyên nhân và điều kiện của các tội phạm giết người trên địa bàn tỉnh Long
An.
- Về thời gian: Tác giả tập trung nghiên cứu, thu thập số liệu minh họa và
thực tiễn chứng minh trong luận văn tại Cơ quan Cảnh sát Điều tra – Công an tỉnh
Long An, Viện kiểm sát nhân dân tỉnh Long An và Tòa án nhân dân tỉnh Long An
trong giai đoạn từ năm 2007 – năm 2011.
4.3. Phương pháp nghiên cứu
Phương pháp luận được tác giả sử dụng để nghiên cứu đề tài là dựa trên
phương pháp duy vật biện chứng và phương pháp duy vật lịch sử của học thuyết tư
tưởng triết học Mác- Lênin; các quan điểm của Đảng và Nhà nước ta về nhiệm vụ
bảo vệ tính mạng của con người thể hiện trong Hiến pháp 1992.
Phương pháp nghiên cứu: tác giả sử dụng các phương pháp tổng hợp bao gồm
các phương pháp nghiên cứu truyền thống của khoa học xã hội nói chung và khoa
học pháp lý nói riêng như phương pháp lịch sử, so sánh, thống kê, phân tích dựa
trên các thống kê thực tiễn điều tra, truy tố, xét xử các vụ án giết người tại Long An.
5. Ý nghĩa nghiên cứu
5.1. Ý nghĩa khoa học
Luận văn là một cơng trình tương đối đầy đủ đi sâu về mặt lý luận nhằm
thấy được những nguyên nhân và điều kiện làm phát sinh tội phạm giết người từ


7

phía nạn nhân. Đề tài nghiên cứu cịn đánh giá thực trạng các tội phạm giết người,
đồng thời đánh giá cơng tác phịng chống loại tội phạm này trên địa bàn tỉnh Long
An, tìm ra nguyên nhân của những tồn tại và hạn chế trong cơng tác phịng chống
để đưa ra những giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả góp phần bổ sung, hoàn thiện lý
luận tội phạm học
5.2. Ý nghĩa thực tiễn
Kết quả nghiên cứu của đề tài có thể được vận dụng vào thực tiễn công tác
của cơ quan bảo vệ pháp luật tỉnh Long An nhằm góp phần nâng cao hiệu quả cơng
tác phịng chống các tội phạm giết người trên địa bàn của tỉnh thông qua việc
nghiên cứu các đặc điểm của nạn nhân.
Đề tài có thể được sử dụng làm tài liệu nghiên cứu, học tập cho sinh viên,
cán bộ nghiên cứu trong các trường đào tạo cử nhân Luật, chuyên ngành tư pháp
hình sự, tội phạm học và khoa học điều tra hình sự.
6. Điểm mới của luận văn
Khía cạnh nạn nhân của tội phạm là một lĩnh vực nghiên cứu khá mới mẻ ở
Việt Nam, đặc biệt việc tìm hiểu riêng về khía cạnh nạn nhân trong nguyên nhân và
điều kiện của các tội phạm giết người trên địa bàn tỉnh Long An thì hiện tại vẫn
chưa có ai nghiên cứu. Do đó, có thể nói đây là luận văn đầu tiên trình bày có hệ
thống và chun sâu hơn về khía cạnh nạn nhân trong các tội phạm giết người như
việc đưa ra các khái niệm, phân tích các đặc điểm của khía cạnh nạn nhân trong
nguyên nhân và điều kiện của loại tội phạm này, từ đó đưa ra kiến nghị về các biện
pháp phịng ngừa có liên quan đến nạn nhân. Ngồi ra, những nghiên cứu của khóa
luận phần nào sẽ giúp cho các nhà hoạt động thực tiễn đánh giá đúng tầm quan
trọng của các biện pháp phòng ngừa tội phạm giết người có liên quan đến nạn nhân
để hoàn thiện, nâng cao hiệu quả hơn cho các chương trình, kế hoạch phịng chống
loại tội phạm này.
7. Cấu trúc của luận văn: Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu
tham khảo. Nội dung của luận văn bao gồm 3 chương:
Chương 1: Khái quát chung về khía cạnh nạn nhân trong nguyên nhân và điều
kiện của tội phạm giết người.

Chương 2: Tình hình các tội phạm giết người và đặc điểm nạn nhân của các
tội phạm giết người trên địa bàn tỉnh Long An.
Chương 3: Nguyên nhân và điều kiện của tội phạm, các biện pháp phòng
ngừa tội phạm giết người trên địa bàn tỉnh Long An từ việc nghiên cứu khía cạnh
nạn nhân.


8

CHƯƠNG 1
KHÁI QUÁT CHUNG VỀ KHÍA CẠNH NẠN NHÂN TRONG
NGUYÊN NHÂN VÀ ĐIỀU KIỆN CỦA TỘI PHẠM GIẾT NGƯỜI
1.1. Nhận thức về nạn nhân của tội phạm học trong nguyên nhân và điều
kiện của tội phạm nói chung
1.1.1. Nguyên nhân và điều kiện của tội phạm dưới góc độ nghiên cứu tội
phạm học
Tội phạm và hình phạt là hai nội dung cơ bản nhất của Bộ luật Hình sự có
mối quan hệ mật thiết với nhau, tội phạm là cơ sở để quyết định hình phạt, khơng
thể có việc quyết định hình phạt mà khơng trên cơ sở tội phạm. 2
Tội phạm là hành vi nguy hiểm cho xã hội được quy định trong Bộ luật Hình
sự, do người có năng lực trách nhiệm hình sự thực hiện một cách cố ý hoặc vô ý,
xâm phạm độc lập, chủ quyền, thống nhất, toàn vẹn lãnh thổ của Tổ quốc, xâm
phạm chế độ chính trị, chế độ kinh tế, nền văn hóa, quốc phịng, an ninh, trật tự, an
tồn xã hội, quyền, lợi ích hợp pháp của tổ chức, xâm phạm tính mạng, sức khỏe,
danh dự, nhân phẩm, tự do, tài sản, các quyền, lợi ích hợp pháp khác của cơng dân,
xâm phạm những lĩnh vực khác của trật tự pháp luật xã hội chủ nghĩa. 3
Một tội phạm cụ thể bao giờ cũng được thực hiện do sự tác động qua lại giữa
hai yếu tố: yếu tố chủ quan của kẻ phạm tội và tình huống khách quan bên ngồi.
Thế nhưng, trong Tội phạm học, phần lớn các nhà Tội phạm học thường tập trung
nghiên cứu về người phạm tội để giải thích nguyên nhân, điều kiện của tội phạm cụ

thể mà trước hết là nhân thân người phạm tội, bởi lẽ những nguyên nhân và điều
kiện phạm tội được thể hiện trong nhân thân người phạm tội. Tội phạm học nghiên
cứu vấn đề này còn làm cơ sở để đề ra biện pháp giáo dục, cải tạo người phạm tội.
Do đó, nhân thân người phạm tội là một trong các đối tượng nghiên cứu cơ bản của
Tội phạm học 4. Tuy nhiên, gắn liền với kẻ phạm tội thì nạn nhân là người có mối
quan hệ trực tiếp với kẻ phạm tội, nhiều trường hợp nạn nhân tạo ra tình huống cho
kẻ phạm tội thực hiện tội phạm. Đối với các tội phạm giết người thì vai trị của nạn
nhân trong nguyên nhân và điều kiện của tội phạm càng thể hiện rõ hơn. Song, các
Đinh Văn Quế (2000), Bình luận khoa học Bộ luật Hình sự năm 1999- Phần chung, Nxb Thành phố Hồ
Chí Minh, tr.58.
3
Khoản 1 Điều 8 Bộ luật Hình sự 1999 (đã sửa đổi, bổ sung năm 2009)
4
Nguyễn Trần Như Khuê (2002), Nạn nhân trong nguyên nhân và điều kiện của các tội xâm phạm tính
mạng, sức khỏe, nhân phẩm, danh dự con người, Luận văn Cử nhân, Tp Hồ Chí Minh, tr.14.
2


9

đặc điểm thuộc về nạn nhân lại chưa được đề cập đầy đủ trong Tội phạm học. Vì
vậy, nghiên cứu vai trò của nạn nhân với tư cách là nguyên nhân và điều kiện của
các tội phạm giết người là một yêu cầu khách quan.
Bản chất, các đặc điểm của tội phạm chỉ có thể được làm rõ khi việc nghiên
cứu đồng thời xem xét các mối liên hệ biện chứng với các q trình và hiện tượng
khác trong đó các quá trình và hiện tượng là nguyên nhân và điều kiện của tội
phạm. 5 Trước khi đi vào tìm hiểu nguyên nhân và điều kiện của tội phạm cụ thể tác
giả sẽ trình bày nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội phạm bởi vì muốn tìm
hiểu cái riêng biệt, cái cụ thể thì trước tiên chúng ta phải biết được khái niệm, đặc
điểm của cái chung, cái tổng quát.

Tình hình tội phạm là hiện tượng xã hội tiêu cực, trái pháp luật hình sự, mang
tính giai cấp và thay đổi theo quá trình của lịch sử; được thể hiện ở tổng hợp các tội
phạm cụ thể đã xảy ra trong xã hội và trong khoảng thời gian nhất định 6.
Do đó có thể hiểu tình hình tội phạm khơng phải là một hiện tượng tích cực
có ích cho xã hội mà là một hiện tượng tiêu cực và nguy hiểm, nó tồn tại trong xã
hội dưới những điều kiện cụ thể và mang tính khách quan. Vì vậy phịng, chống tình
hình tội phạm được coi là một hoạt động dựa trên cơ sở khoa học để tìm ra những
quy luật phát sinh, tồn tại và phát triển của tình hình tội phạm để có thể giải quyết
nó một cách triệt để và hiệu quả 7
Nhận thức một cách đầy đủ về các quy luật phát sinh, tồn tại và thay đổi của
tình hình tội phạm sẽ tạo cơ sở cho việc chủ động đề xuất các giải pháp đấu tranh
chống và phịng ngừa tình hình tội phạm trong xã hội.
Thực tế chỉ ra rằng không thể đấu tranh loại trừ tình hình tội phạm trong xã
hội khi khơng có được sự hiểu biết đầy đủ tình hình tội phạm phát sinh từ đâu, trong
những điều kiện nào nó có thể tồn tại, phát triển? Việc nghiên cứu ngun nhân và
điều kiện của tình hình tội phạm chính là việc chúng ta giải quyết những vấn đề đó
đồng thời tạo cơ sở vững chắc cho một hoạt động mang tính cấp bách đang đặt ra
cho xã hội hiện nay đó là phải từng bước hạn chế, kiểm sốt được tình hình tội
phạm và đi đến loại trừ tình hình tội phạm ra khỏi đời sống xã hội.

Viện nghiên cứu Nhà nước và pháp luật (2000), Tội phạm học Việt Nam- Một số vấn đề lý luận và thực tiễn,
Nxb Công an nhân dân, tr.89.
6
Trường Đại học luật Hà Nội (2004), Giáo trình Tội phạm học, Nxb Cơng an nhân dân, Hà Nội, tr.91
7
Trường Đại học Luật TP Hồ Chí Minh- Khoa Luật Hình sự (2008-2009), Tập bài giảng Tội phạm học,
tr.50.
5

10

Theo phép biện chứng duy vật của chủ nghĩa Mác thì một hiện tượng tồn tại
trong xã hội bao giờ cũng có nguồn gốc phát sinh và có những điều kiện cho nó tồn
tại. Tuy nhiên một hiện tượng muốn phát sinh phải có sự tác động qua lại của nhiều
hiện tượng cùng tồn tại. Sự tác động qua lại của các hiện tượng để làm phát sinh
một hiện tượng khác được gọi là sự tương tác, vì vậy mà chúng ta có thể hiểu
nguyên nhân bao giờ cũng là sự tương tác giữa các mặt trong một sự vật hoặc giữa
các sự vật với nhau gây ra những biến đổi nhất định, còn kết quả là những biến đổi
xuất hiện do sự tác động lẫn nhau của các mặt trong một sự vật hoặc giữa các sự vật
với nhau 8.
Mối quan hệ biện chứng giữa cặp phạm trù nhân quả được chỉ ra là nguyên
nhân phát sinh ra kết quả, kết quả được chính nguyên nhân phát sinh ra và nếu xét
về mặt thời gian tồn tại thì nguyên nhân là cái có trước, kết quả là cái có sau.
Vì vậy có thể hiểu ngun nhân và điều kiện của tình hình tội phạm là những
hiện tượng và quá trình xã hội có trước tình hình tội phạm về mặt thời gian và
chúng là những hiện tượng có khả năng làm phát sinh tình hình tội phạm trong thực
tế.
Khi nghiên cứu về mối quan hệ nhân quả giữa nguyên nhân, điều kiện của
tình hình tội phạm thì có thể thấy một số vấn đề sau:
Nguyên nhân của tình hình tội phạm là những nhân tố trực tiếp làm phát sinh
tình hình tội phạm trong xã hội. Nguyên nhân của tình hình tội phạm thể hiện những
mâu thuẫn nhiều mặt trong đời sống xã hội, có thể coi những mâu thuẫn này là
những nhân tố khách quan trong quá trình phát triển của xã hội. Nguyên nhân của
tình hình tội phạm có thể là những mâu thuẫn về chính trị, tư tưởng, kinh tế, xã hội,
tâm lý - quản lý xã hội, văn hóa, giáo dục….Như vậy nguyên nhân làm phát sinh
tình hình tội phạm trong xã hội đó là sự tương tác của các nhân tố đối lập, xung đột
với nhau trên nhiều bình diện khác nhau của đời sống xã hội. Sự xung đột này là
khách quan và tất yếu trong mọi sự vận động đi lên của đời sống xã hội. Ví dụ: sự
khủng hoảng, suy thối kinh tế, tình trạng lạm phát, sự dư thừa của nguồn lao động

xã hội, đây được coi là những mâu thuẫn trên bình diện kinh tế xã hội. Hay những
xung đột về đường lối, tư tưởng, các học thuyết, chủ nghĩa được coi là mâu thuẫn
trên bình diện về chính trị - tư tưởng….Những mâu thuẫn này đều có khả năng làm
phát sinh nhiều loại tội phạm khác nhau trong xã hội như các nhóm tội phạm về
8

Triết học Mac- Lênin (1997), Nxb Chính trị quốc gia, tr.83-84.


11

kinh tế, chức vụ, các tội xâm phạm về sở hữu, các tội phạm an ninh quốc gia, các tội
xâm phạm trật tự, an tồn xã hội….
Cũng chính từ sự tất yếu và khách quan của những mâu thuẫn về nhiều mặt
trong đời sống xã hội mà có thể nhận thức được rằng nguyên nhân của tình hình tội
phạm là những nhân tố luôn tồn tại một cách bền vững và ổn định về thời gian. Nó
là những hiện tượng và quá trình gắn liền với sự vận động và phát triển của đời
sống xã hội, tồn tại trong nội tại của xã hội như một tất yếu lịch sử nên khơng dễ
dàng và nhanh chóng mất đi chúng ta có thể thấy được rất rõ vấn đề này khi nhìn
nhận và xem xét về nhóm ngun nhân làm phát sinh tình hình tội phạm do những
hạn chế thiếu sót từ cơ chế tập trung bao cấp gây ra trong thời gian trước đây cũng
như những nguyên nhân đến từ mặt trái của cơ chế thị trường đang tồn tại trong đời
sống xã hội hiện nay. Cái cũ vẫn còn chưa hồn tồn mất hẳn và cái mới cũng cịn
chưa được định hình đầy đủ và vẫn có những biến động khó lường. Điều này càng
khẳng định thêm về sự bền vững ổn định tương đối của nguyên nhân làm phát sinh
tình hình tội phạm trong xã hội
Khác với nguyên nhân của tình hình tội phạm, điều kiện của tình hình tội
phạm là những nhân tố khơng có khả năng trực tiếp làm phát sinh tình hình tội
phạm, điều kiện chỉ đóng vai trị tạo ra mơi trường thuận lợi để tình hình tội phạm
phát sinh, phát triển. Điều kiện khơng thể làm phát sinh tình hình tội phạm mà nó

chỉ tạo ra những hồn cảnh, khả năng thuận lợi để nguyên nhân làm phát sinh tình
hình tội phạm. Điều kiện được coi như một thứ "xúc tác" cần thiết để thúc đẩy
ngun nhân nhanh chóng làm hình thành tình hình tội phạm trong xã hội. Nó
khơng chứa đựng những mâu thuẫn của các mặt trong đời sống xã hội. Nó được coi
là những cái "ngẫu nhiên" cần thiết làm phát sinh tình hình tội phạm vào đúng thời
điểm mà những mâu thuẫn xung đột của các mặt đối lập trong đời sống xã hội đang
phát triển đến một giới hạn nào đó. Sự ấm áp của thời tiết có thể thúc đẩy một hạt
mầm còn nằm im lặng đâu đó trong lịng đất nảy sinh nhanh hơn sự "khai hoa nở
nhụy", cịn sự bng lỏng, mất cảnh giác, chủ quan của nhà quản lý có thể tạo ra cơ
hội thuận lợi cho nhiều loại tội phạm phát triển trong mỗi giai đoạn nhất định. Xét
về thời gian tồn tại của điều kiện thì có thể nhận thấy điều kiện tồn tại kém bền
vững, kém ổn định hơn so với ngun nhân của tình hình tội phạm. Nó dễ bị thay
đổi, dễ bị phá vỡ, dễ bị tác động của các yếu tố khác trong xã hội. Cũng xem xét từ
góc độ này thì có thể thấy rằng ngun nhân là sự hình thành và phát triển mang
tính lâu dài, là cả một q trình vận động và tích lũy liên tục của các mặt đối lập,


12

còn điều kiện thường được đặc trưng bởi yếu tố thời điểm. Cho nên có thể lý giải
được sự khác biệt về những đặc điểm tội phạm học của cùng một nhóm tội, loại tội
trong những thời kỳ lịch sử khác nhau chính một phần đến từ những điều kiện sống,
hồn cảnh sống trong xã hội đã có sự thay đổi ít nhiều 9.
Trong mối quan hệ giữa nguyên nhân và điều kiện với hậu quả của nó là tình
hình tội phạm thì bản thân ngun nhân khơng thể làm phát sinh được hậu quả nếu
thiếu những hoàn cảnh, điều kiện thuận lợi cũng như bản thân điều kiện nó không
thể làm phát sinh hậu quả. Đây được coi là mối quan hệ cộng hợp giữa nguyên nhân
và điều kiện trong việc xác định tình hình tội phạm là hậu quả của nó. Phải có đồng
thời cả hai nhân tố là nguyên nhân và điều kiện thì mới làm phát sinh tình hình tội
phạm trong xã hội. Đây cũng được coi là quan điểm có ý nghĩa phương pháp luận

khi nghiên cứu về nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội phạm cũng như khi đề
xuất những kiến nghị phòng, chống tội phạm trong xã hội. Đấu tranh chống tội
phạm và việc triển khai các biện pháp phòng ngừa có thể hướng tới việc loại trừ
một trong hai nhân tố làm phát sinh tình hình tội phạm cũng như có thể tiến hành
xóa bỏ đồng thời cả hai nhân tố này. Tuy nhiên cũng xuất phát từ bản chất của
nguyên nhân và của điều kiện đã được phân tích ở trên thì những giải pháp phịng
ngừa mang tính kinh tế, hiệu quả thích ứng với những biến động liên tục của xã hội
trong tình hình hiện nay nên chăng cần chú trọng hơn đến việc hạn chế và loại trừ
nhóm nhân tố là điều kiện của tình hình tội phạm. Bởi nhóm nhân tố này dễ thay
đổi, dễ phá vỡ và thiếu sự ổn định hơn so với nhóm nhân tố là nguyên nhân của tình
hình tội phạm.
Trong cơ chế làm phát sinh tình hình tội phạm cũng cần lưu ý là một nhóm
nguyên nhân và điều kiện có khả năng làm phát sinh nhiều nhóm tội và loại tội khác
nhau. Ví dụ như nhóm ngun nhân, điều kiện về kinh tế thì có thể làm phát sinh
các tội xâm phạm sở hữu, các tội phạm về kinh tế, các tội phạm về ma túy, các tội
phạm tham nhũng. Đồng thời một loại tội, một nhóm tội cũng như tình hình tội
phạm nói chung cũng là hậu quả có thể đến từ rất nhiều các nhóm nguyên nhân và
điều kiện khác nhau.
Từ những vấn đề đã nêu có thể hiểu một cách khái quát về nguyên nhân và
điều kiện của tình hình tội phạm như sau:
Trường Đại học Luật TP Hồ Chí Minh- Khoa Luật Hình sự (2008-2009), Tập bài giảng Tội phạm học,
tr.29.
9


13

Nguyên nhân và điều kiện tình hình tội phạm là tổng hợp những hiện tượng
quá trình xã hội xác định tình hình tội phạm là hậu quả của chúng, đó là tồn bộ
những hiện tượng, q trình xã hội có khả năng làm phát sinh, tồn tại tình hình tội

phạm.
Việc nghiên cứu nguyên nhân và điều kiện tình hình tội phạm sẽ tạo cơ sở để
xây dựng các biện pháp phòng ngừa tội phạm trong xã hội. Phòng ngừa tội phạm là
việc sử dụng nhiều giải pháp nhà nước và xã hội nhằm triệt tiêu, giảm thiểu những
mâu thuẫn xã hội, khắc phục những khuyết điểm, thiếu sót trong quản lý nhà nước,
quản lý xã hội làm phát sinh tình hình tội phạm. Hoạt động này trong thực tiễn chỉ
đạt được hiệu quả khi có sự hiểu biết đầy đủ về nguồn gốc phát sinh, tồn tại và thay
đổi của tình hình tội phạm. Vì vậy mà phịng ngừa tội phạm không thể tách rời việc
nghiên cứu nguyên nhân, điều kiện tình hình tội phạm. Phịng ngừa chỉ đạt hiệu quả
khi nó sử dụng những thành tựu nghiên cứu về nguyên nhân, điều kiện tình hình tội
phạm.
Nghiên cứu nguyên nhân và điều kiện tình hình tội phạm cịn tạo cơ sở để
hoạch định các chính sách phát triển kinh tế xã hội một cách phù hợp, giảm thiểu
các mâu thuẫn trong xã hội là nguyên nhân sâu xa làm phát sinh tình hình tội phạm.
Việc soạn thảo, ban hành và thực hiện các chính sách nhằm phát triển kinh tế - xã
hội trước mắt cũng như về lâu dài rất cần thiết phải nắm bắt được kịp thời những
nhân tố xã hội có khả năng làm phát sinh tình hình tội phạm, để thơng qua các chính
sách đó, có thể can thiệp, tác động kịp thời vào những vướng mắc, những mâu
thuẫn phát sinh trong xã hội, từ đó làm giảm thiểu, hạn chế mức độ căng thẳng, gay
gắt của quần chúng, kiểm soát chúng trong một giới hạn cho phép. Điều này cũng
đồng nghĩa với việc kiểm soát được tình hình tội phạm trong xã hội, duy trì sự phát
triển kinh tế - xã hội một cách bền vững. Ví dụ, xây dựng các chính sách xã hội đối
với các đối tượng người có cơng, nhân tài, người nghèo để thực hiện công bằng xã
hội, thu hẹp khoảng cách trong phân phối xã hội, từ đó làm giảm thiểu những mâu
thuẫn về lợi ích có thể làm phát sinh các tội phạm về kinh tế, tham nhũng, các tội
xâm phạm sở hữu, xâm phạm tính mạng con người…. Nghiên cứu ngun nhân,
điều kiện tình hình tội phạm cịn giúp chúng ta dự liệu trước những tác động tiêu
cực từ một số chính sách đối với đời sống xã hội, qua đó chủ động hạn chế ảnh
hưởng khơng mong muốn của chúng để không làm phát sinh tội phạm trong xã hội.
Ví dụ: ban hành các chính sách về thuế, chính sách về quản lý đơ thị, chính sách về

14

đầu tư phát triển…Việc nghiên cứu này còn tạo cơ sở cho việc hoạch định chính
sách về pháp luật nói chung và chính sách hình sự nói riêng.
Để cơng tác đấu tranh phịng, chống tội phạm có hiệu quả thì ngồi việc tìm
hiểu các ngun nhân và điều kiện của tình hình tội phạm thì cần phải nghiên cứu
nguyên nhân và điều kiện của tội phạm cụ thể để lý giải những nguyên nhân làm
phát sinh hành vi tiêu cực, nguy hiểm của con người có ý thức kiểm sốt và ý chí
thúc đẩy.
Tội phạm cụ thể được hiểu là một tội phạm riêng biệt được qui định trong Bộ
luật hình sự và nó ln được biểu hiện bằng một hành vi ở dạng hành động hoặc
không hành động. Một tội phạm cụ thể được thực hiện bao giờ cũng biểu hiện ra thế
giới khach quan dưới dạng hành vi và phản ánh một quá trình diễn biến tâm lý diễn
ra ở bên trong của chủ thể.
Cơ chế tâm lý xã hội của hành vi phạm tội chính là sự biểu hiện sinh động và
đầy đủ mối liên hệ của mơi trường bên ngồi với những q trình, trạng thái tâm lý
bên trong đã thúc đẩy và điều khiển việc lựa chọn một xử sự chống đối xã hội của
cá nhân trong những bối cảnh đặc thù. Vậy cơ chế tâm lý xã hội của hành vi phạm
tội có thể hiểu là: Cơ chế tâm lý xã hội của hành vi phạm tội là mối liên hệ và sự tác
động lẫn nhau giữa những đặc điểm cá nhân của người phạm tội và những tình
huống, hồn cảnh khách quan bên ngồi hình thành động cơ phạm tội và thực hiện
tội phạm.
Nguyên nhân và điều kiện của tội phạm cụ thể chính là các nhóm yếu tố tham
gia tác động lẫn nhau dẫn đến việc phát sinh một hành vi phạm tội trong thực tế.
Nguyên nhân và điều kiện của tội phạm cụ thể bao gồm hai bộ phận quan trọng đó
là các nhân tố khách quan và các nhân tố chủ quan thuộc về người phạm tội. có thể
định nghĩa một cách khái quát về nguyên nhân và điều kiện của tội phạm cụ thể như
sau:

Nguyên nhân và điều kiện của tội phạm cụ thể là những đặc điểm cá nhân
của người phạm tội và những tình huống, hồn cảnh khách quan bên ngoài, trong
sự tác động lẫn nhau dẫn đến việc thực hiện một tội phạm cụ thể 10.
Khi nghiên cứu nguyên nhân và điều kiện của tội phạm cụ thể cần chú ý đến
một số đặc điểm đặc trưng của nó:

Trường Đại học Luật TP Hồ Chí Minh- Khoa Luật Hình sự (2008-2009), Tập bài giảng Tội phạm học,
tr.77.
10


15

- Nguyên nhân và điều kiện của tội phạm cụ thể luôn được thể hiện dưới dạng
các đặc điểm cá nhân mang tính cụ thể. Đây là các đặc điểm gắn liền với cá nhân
người phạm tội, bao gồm:
+ Các đặc điểm tâm lý cá nhân tiêu cực thể hiện ở sự chống đối, đi ngược lại
những chuẩn mực của đạo đức và pháp luật. Ví dụ: lối sống thực dụng buông thả,
tâm lý vị kỉ đề cao các lợi ích cá nhân.
+ Các đặc điểm sinh học của cá nhân như giới tính, lứa tuổi, tình trạng về thể
lực, cấu trúc thần kinh, tính cách.
+ Các đặc điểm xã hội của cá nhân như trình độ học vấn, nghề nghiệp, vị trí
xã hội, hồn cảnh gia đình.
- Ngun nhân và điều kiện của tội phạm cụ thể được thể hiện dưới dạng các
tình huống, hồn cảnh khách quan cá biệt, đơn nhất. Những tình huống và hồn
cảnh trong ngun nhân và điều kiện của tội phạm cụ thể luôn được xác định rõ
ràng về mặt không gian, thời gian và gắn liền với cá nhân người phạm tội. Những
tình huống này chỉ diễn ra một lần, khơng có sự lặp lại và nó chỉ có ý nghĩa với cá
nhân người phạm tội trong sự đánh giá của bản thân họ.
- Nguyên nhân và điều kiện của tội phạm cụ thể luôn là một thể thống nhất

của các nhân tố khách quan và chủ quan. Đặc điểm này cho thấy tội phạm cụ thể là
hậu quả của sự tương tác giữa những đặc điểm tâm lý cá nhân tiêu cực (nhân tố chủ
quan) với các tình huống và hồn cảnh khách quan thuận lợi (nhân tố khách quan).
Trong đó, các nhân tố chủ quan được hình thành trong suốt quá trình sống của cá
nhân dưới những tác động của mơi trường xã hội. Đó chính là kết quả của sự nhận
thức lâu dài, của kinh nghiệm sống, sự từng trải giúp cho cá nhân tự xác định cho
mình những đặc trưng riêng biệt về quan điểm sống, định hướng giá trị, các nhu
cầu, hứng thú, sở thích. Bản thân các nhân tố chủ quan này cũng không thể làm phát
sinh một tội phạm cụ thể nếu cá nhân không gặp những hồn cảnh và điều kiện
thuận lợi do mơi trường khách quan đem đến. Tội phạm cụ thể sẽ không thể phát
sinh nếu thiếu một trong hai nhân tố nêu trên.
Khi nghiên cứu các tình huống và hồn cảnh khách quan thì khía cạnh nạn
nhân đóng một vai trị rất quan trọng. Khía cạnh nạn nhân chính là một dạng tình
huống cụ thể, tình huống do nạn nhân tạo ra. Khía cạnh nạn nhân của tội phạm là
những yếu tố thuộc về nạn nhân của tội phạm, có vai trị trong cơ chế tâm lý xã hội
của hành vi phạm tội, góp phần làm phát sinh một tội phạm cụ thể gây thiệt hại cho
chính nạn nhân. Khía cạnh nạn nhân bao gồm các yếu tố như: hành vi của nạn nhân,


16

các đặc điểm nhân thân của nạn nhân và mối quan hệ của nạn nhân với người phạm
tội.
1.1.2. Khái niệm nạn nhân của tội phạm
Nạn nhân của tội phạm đóng vai trị vơ cùng quan trọng trong q trình tư
pháp hình sự. Nếu như khơng có nạn nhân cũng như lời khai của họ tại cơ quan điều
tra cũng như tại tòa án, trong nhiều trường hợp việc xét xử người phạm tội sẽ không
thể đạt được 11. Tuy nhiên, vấn đề quyền lợi chính đáng của nạn nhân của tội phạm
trên thực tế vẫn chưa được xem xét một cách đúng mức. Tìm hiểu về các vấn đề
liên quan đến nạn nhân của tội phạm cũng như vai trò của họ trong quá trình tư

pháp hình sự là vấn đề vô cùng quan trọng để giúp cho việc bảo vệ nạn nhân được
tốt hơn cũng như xây dựng được cơ chế hiệu quả hơn trong việc đảm bảo thực hiện
những quyền lợi chính đáng của nạn nhân của tội phạm.
Nạn nhân của tội phạm dưới góc độ tội phạm học được coi là một nội dung
khá mới mẻ trong hệ thống khoa học về phòng chống tội phạm. Trước đây nạn nhân
của tội phạm được nhìn nhận một cách đơn giản là những người chịu đựng những
rủi ro, bất hạnh, tai biến ngẫu nhiên và dường như là thụ động trước tội phạm. Vấn
đề này chỉ thực sự được quan tâm và biết đến kể từ sau những năm 40 của thế kỷ
XX khi hàng loạt các tác phẩm cùng với các bài nghiên cứu của các nhà tội phạm
học ra đời đã chứng minh được rằng nạn nhân của tội phạm học không chỉ là đối
tượng của tội phạm mà nó cịn có một mối quan hệ chặt chẽ với tội phạm. Theo như
mô tả của Doener và Lab (1995) thì nó giống như một sự hồi sinh của vấn đề nạn
nhân. “Điều thú vị là nạn nhân xuất hiện không phải với tư cách là một cá nhân
đáng được cảm thơng và thương xót, mà cịn có thể là một bên hoặc người góp
phần vào sự mất mát của chính họ” 12. Và điều này đã được minh chứng qua thực tế
quá trình điều tra hàng loạt các vụ án xảy ra gần đây ở Việt Nam thì nạn nhân lại
đóng một vai trị rất quan trọng, có thể được coi là một nhân tố góp phần làm phát
sinh tội phạm. Chẳng hạn như hành vi mất cảnh giác của nạn nhân làm phát sinh
các tội phạm về xâm phạm sở hữu như trộm cắp, cướp giật. Hay từ những hành vi
tích cực của nạn nhân như hành vi can thiệp, truy bắt tội phạm của công dân, làm
chứng trong hoạt động tố tụng cũng có thể gây ra các tội phạm xâm phạm về tính
mạng, sức khỏe con người.
Dương Tuyết Miên (2005), “Nạn nhân của tội phạm dưới góc độ tội phạm học”, Tạp chí Tịa án nhân dân
(20), tr. 5.
12
Doener W.G and Lab S.P (2002), Victimlogy- Anderson Publishing Co.Cincinatti OH.
11


17

Trong lịch sử nghiên cứu của tội phạm học, vấn đề nạn nhân của tội phạm
học đã được tiếp cận dưới nhiều góc độ khác nhau qua các nghiên cứu của các nhà
tội phạm học nổi tiếng trên thế giới.
Tiên phong cho nghiên cứu về nạn nhân trong tội phạm học có thể kể đến là
ơng Hans Von Hentig, một học giả nổi tiếng người Đức và từng được coi là nạn
nhân của chủ nghĩa phát xít. Với việc cho ra đời tác phẩm “Tội phạm và nạn nhân
của nó” (The criminal and his victim) vào năm 1948, ông đã thừa nhận vai trò của
nạn nhân trong cơ chế hành vi phạm tội, cũng như xác định mối quan hệ giữa nạn
nhân và người phạm tội, trên cơ sở đó có thể phân tích được tội phạm xảy ra và dự
báo những người có nguy cơ trở thành kẻ phạm tội và tình hình tội phạm ẩn.
Benjamin Meldelson, được coi là người đầu tiên đưa ra thuật ngữ “nạn nhân
học” (victimology) – một nghành khoa học chuyên nghiên cứu về nạn nhân, cũng
có cùng chung quan điểm với Hans Von Hentig khi ơng tiến hành tìm hiểu động cơ
giữa nạn nhân và người phạm tội, ông phát hiện ra rằng thơng thường giữa nạn nhân
và người phạm tội thường có một mối liên hệ cá nhân với nhau. Và dựa trên những
số liệu thu thập được, vào năm 1956 Meldelson đã lập ra bảng phân loại nạn nhân
theo 6 mức độ lỗi khác nhau, sự phân loại này đã giúp ích cho việc xác định mối
tương quan giữa nạn nhân và hành vi phạm tội.
Tuy nhiên các nghiên cứu trên lại không đưa ra được những dẫn chứng thực
tế hỗ trợ cho quan điểm của mình.
Một nhà nghiên cứu tiên phong khác về nạn nhân học có thể kể đến là
Stephen Schafer – một học giả người Mỹ gốc Hungari đã có một đóng góp rất lớn
trong lĩnh vực nghiên cứu về nạn nhân của tội phạm. Với việc cho ra đời 2 tác phẩm
nổi tiếng là “Bồi thường đối với nạn nhân của tội phạm” (Restitution to victim of
crime) và “nạn nhân và tội phạm” (The victim and his criminal), vai trò của nạn
nhân trong lĩnh vực tội phạm học ngày càng được khẳng định. Nổi bật nhất là tác
phẩm “nạn nhân và kẻ phạm tội”, ông đã tập trung nghiên cứu về “Trách nhiệm của
nạn nhân vào thời điểm khởi đầu của tội phạm” chẳng hạn như nạn nhân đã có hành
vi khiêu khích, tấn cơng trước người phạm tội.

Dựa trên nền tảng những cơng trình nghiên cứu tiên phong này, lĩnh vực nạn
nhân học ngày càng phát triển với việc đã thu hút được rất nhiều sự quan tâm của
các học giả nổi tiếng trên thế giới, đặc biệt là các học giả phương Tây với nhiều tác
phẩm nghiên cứu mang tính chất chun sâu và có tính ứng dụng cao.


18

Ở Châu Á, Nhật Bản được coi là một trong số các quốc gia tiêu biểu có nền
tội phạm học sớm được hình thành và đạt được nhiều thành tựu đáng kể, đặc biệt
trong lĩnh vực nạn nhân học thông qua bài báo khoa học của Oxama Nacata và
Tasuo Endo. Các nhà khoa học Nhật Bản bắt đầu tiếp xúc với vấn đề nạn nhân học
vào khoảng những năm 1958. Sau đó, có nhiều nhà bác học Nhật như: Phuruhata,
Eoximasu, Hiroxe, Onodzima, Nacata đã tham gia vào hội thảo khoa học về nạn
nhân học. Các nghiên cứu ban đầu chủ yếu là tìm hiểu đặc điểm của người bị hại
trong các tội bạo lực và những người bị hại là thanh niên. Nổi bật là các nhà tội
phạm học Koiti Muadzava với việc cho ra đời cuốn sách “Cơ sở học thuyết nạn
nhân học” xuất bản năm 1966 xem nạn nhân học như một hệ thống các tri thức khoa
học. Vào nửa cuối thập kỷ 60, nạn nhân học ở Nhật Bản đã đạt đến trình độ phát
triển cao.
Vị trí của tội phạm học trong ngành khoa học ở Việt Nam còn khá mới mẻ và
chưa được xác định một cách cụ thể. Trước năm 2000, ở Việt Nam hầu như chưa có
một cơng trình nghiên cứu chun sâu về lĩnh vực nạn nhân của tội phạm học. Chỉ
thực sự đến sau năm 2000, vấn đề này mới được biết đến thông qua luận văn thạc sĩ
luật học của tác giả Trần Hữu Tráng với tên gọi “Nạn nhân học trong tội phạm học
Việt Nam – Những vấn đề lý luận và thực tiễn”, đây được xem là cơng trình nghiên
cứu khoa học đầu tiên của Việt Nam trong lĩnh vực nạn nhân học. Trong tác phẩm
của mình, tác giả Trần Hữu Tráng đã bình luận “Ở Việt Nam đã có một số sách
nghiên cứu về nạn nhân. Tuy nhiên những tác phẩm này chỉ mới đề cập nạn nhân
dưới góc độ tội phạm hoặc là đối tượng tác động của tội phạm để qua đó xác định

có hay khơng có dấu hiệu tội phạm. Hiện chưa có cơng trình nào nghiên cứu một
cách có hệ thống và tồn diện về nạn nhân của tội phạm học” 13. Tiếp đó là sự ra đời
của một số tác phẩm và công trình nghiên cứu của một số học giả như Giáo sư –
Tiến sỹ Nguyễn Xuân Yêm với tác phẩm “Tội phạm học hiện đại và phòng ngừa tội
phạm’ vào năm 2001 đã đề cập một phần đến nạn nhân học dưới góc độ lịch sử; hay
Thạc sỹ Lê Nguyên Thanh với cơng trình nghiên cứu “Khía cạnh nạn nhân của tội
phạm và vấn đề phòng ngừa tội phạm” và luận văn thạc sỹ của Trần Thanh Phong
về “Nạn nhân của tội phạm trong luật hình sự Việt Nam” đã tiếp tục đánh dấu bước
phát triển của nạn nhân học ở nước ta.

Trần Hữu Tráng (2000), Nạn nhân trong Tội phạm học Việt Nam- Một số vấn đề lý luận và thực tiễn, Luận
văn Thạc sỹ, Hà Nội, tr.2.
13


19

Bên cạnh đó, cịn phải kể đến các bài báo trong các tạp chí chun ngành, các
cơng trình nghiên cứu của các sinh viên Luật về nạn nhân trong nguyên nhân và
điều kiện của một tội phạm cụ thể, chẳng hạn như các tội xâm phạm tính mạng, sức
khỏe, nhân phẩm, danh dự con người hay các tội xâm phạm quyền sở hữu. trong các
tác phẩm này, các tác giả chủ yếu đi vào phân tích các đặc điểm nhân thân và hành
vi gắn liền với nạn nhân trong cơ chế hành vi phạm tội; phân tích tâm lý nạn nhân,
từ đó bước đầu xây dựng và hồn thiện các biện pháp phịng ngừa tội phạm từ phía
nạn nhân.
Có thể nói nghiên cứu nạn nhân của tội phạm học có lịch sử ra đời khá muộn.
Mặc dù vậy, trong quá trình hình thành và phát triển nạn nhân học ngày càng được
quan tâm và nghiên cứu với nhiều góc độ khác nhau; chẳng hạn như nghiên cứu nạn
nhân dưới khía cạnh làm sáng tỏ bản chất của tội phạm hay để nhằm đánh giá tình
hình tội phạm. Tuy nhiên, theo tác giả việc nghiên cứu nạn nhân nhằm tìm hiểu

nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội phạm, để từ đó đề ra các biện pháp
phịng ngừa tội phạm từ phía nạn nhân được coi là nhiệm vụ trọng tâm và xuyên
suốt trong quá trình tìm hiểu về nạn nhân học.
Danh từ "nạn nhân" được hiểu là những người bị gặp rủi ro, tổn thất, tai ương
do cuộc sống mang lại. Nạn nhân có thể được định nghĩa là "Người bị nạn hoặc
phải gánh chịu hậu quả của một tai họa xã hội hay một chế độ bất công" 14. Hay là
"1.Người mắc nạn; 2. Người chịu đựng một kết quả tai hại, chính mình là nạn nhân
của những cái bày ra" 15. Hay nạn nhân cịn có thể được định nghĩa là "1.Người bị
tai nạn; 2. Người, tổ chức gánh chịu hậu quả từ bên ngoài đưa đến" 16.
Qua các định nghĩa trên thì nạn nhân có thể được hiểu là những cá nhân, tổ
chức bị thiệt hại về thể chất, tinh thần hoặc tài sản. Nạn nhân bao gồm rất nhiều loại
như nạn nhân của chiến tranh, nạn nhân bị tai nạn lao động, tai nạn giao thông, nạn
nhân tự tử, nạn nhân của tội phạm (như tội giết người, cướp tài sản, cố ý gây thương
tích….) hay do tự nhiên gây ra (như lũ lụt, sóng thần, động đất, núi lửa, bão lốc….),
hoặc các nguyên nhân khác từ sự kiện bất ngờ. Trong các loại kể trên thì nạn nhân
của tội phạm là dạng nạn nhân đặc biệt.
Đề cập đến khái niệm nạn nhân của tội phạm, có ý kiến cho rằng "Nạn nhân
của tội phạm là những cá nhân, tổ chức bị hành vi phạm tội trực tiếp xâm hại, gây
Từ điển Tiếng Việt (1999), Nxb Khoa học xã hội, tr.635.
Nguyễn Lân (2006), Từ điển Từ và Ngữ Việt Nam, Nxb Tổng hợp Tp. Hồ Chí Minh, tr.1220.
16
Đại từ điển Tiếng Việt (1998), Nxb Văn hóa thơng tin, tr.1165.
14
15