Phân tích và đánh giá hình tượng văn sĩ Hoàng trong tác phẩm Đôi mắt của Nam Cao

Đề bài: Phân tích và đánh giá hình tượng văn sĩ Hồng trong tác phẩm Đơi mắt của
Nam Cao
Bài làm
Nghĩ lại những thành tựu văn học ở nước ta từ sau Cách mạng tháng Tám, đến những ngày
đầu của cuộc kháng chiến chống Pháp, không ai không nhớ đến truyện ngắn Đôi mắt của
Nam Cao. Những sáng tác hồi ấy, vừa phục vụ kịp thời, vừa đứng lại được với thời gian như
Đơi mắt phải nói rằng chưa có bao nhiêu.
Truyện Đôi mắt đã tạo ra được một nhân vật khó qn: văn sĩ Hồng. Mỗi lần đọc lại tác
phẩm, gặp lại nhân vật này, tôi cứ phải bật cười một mình và thầm thốt lên: chà, cái anh
chàng này, y như một người có thật mà mình đã gặp ở đâu rồi vậy!
Những nhân vật có phẩm chất nghệ thuật như vậy, thường giống nhau ở đặc điểm này: có
những chi tiết có vẻ ngẫu nhiên thậm chí vơ nghĩa nữa. Vậy mà không thể hỉnh dung ra nhân
vật ấy đúng như bản chất của nó. nếu gạt bỏ đi những chi tiết ấy. Nghĩa là rất ngẫu nhiên mà
lại rất tất yếu. Có vẻ vơ nghĩa đấy, nhưng khơng có khơng được.
Trong Đơi mắt, Độ lần nào đến nhà Hồng cũng bắt gặp một con chó bécgiê. ở Hà Nội cũng
thế, ở nơi tản cư cũng vậy. Điều ấy có gì là đặc biệt đâu! Ấy thế nhưng chúng ta khơng thể
hình dung ra cái anh văn sĩ kiếm chợ đen này đúng như kiểu người và cung cách sống của
anh ta nếu khơng có hình ảnh cái con chó giống Đức to lớn ấy. Cũng như anh ta nhất thiết
phải có thân hình to béo, nặng nể, bước đi thong thả, khệnh khạng, bơi hai cánh tay ngắn
ngủn kềnh kệch ra hai bên; nhất thiết phải mặc bộ quần áo ngủ màu xanh nhạt, phủ bên ngoài
bộ ria cắt xén ngay ngắn trên mép; nhất thiết phải ngả người ra phía sau và kêu lên những
tiếng lâm ly trong cổ họng khi nhận ra người bạn cũ; nhất thiết phải thích Tam quốc chí và
khối nhất nhân vật Tào Tháo; nhất thiết phải cùng cục trong cổ như con gà trống;.v.v...
Điều thú vị ở đây là chi tiết kia không chỉ làm cho nhân vật trở thành cụ thể, sinh động, hay
nói như các nhà lý luận văn học, khơng chỉ đóng vai cá thể hố, cá tính hóa nhân vật. Chúng
cịn thể hiện một cách sâu sắc bản chất xã hội của tính cách, nghĩa là đem đến cho nó giá trị
điển hình.


Phải nói rằng, bản thân việc ni chó becgie, cũng như cái thú nằm trong màn đọc Tam quốc
chí, cái thú ăn mía ướp hoa bưởi v.v... bản thân nó chả có "vấn đề" gì hết. Trong những điều

kiện sinh hoạt nào đó, đấy cịn có thể xem là những cách giải trí lành mạnh và rất văn hố
nữa. Nhưng đặt vào hoàn cảnh cụ thể của nhân vật Hoàng trong truyện Đơi mắt, thì những
chi tiết kia quả đã bộc lộ cả một thái độ sống, hơn nữa, một bản chất chính trị của một loại trí
thức trưởng giả rất khó hịa nhập với cuộc kháng chiến. Vì thế, khơng khí của cuộc kháng
chiến dù có sơi nổi đến thế nào, đời sống vật chất và tinh thần của nhân dân dù có đổi thay
dữ dội đến đâu, vẫn không mảy may tác động đến nề nếp sinh hoạt của vợ chồng anh ta.
Nghĩa là vẫn cứ phải nuôi con chó bécgiê như thế, vẫn cứ phải xây một dinh cơ riêng biệt
rộng rãi như thế, vẫn cứ nhơn nhơn sống một kiểu sống an nhàn như thế. Ban ngày, nếu
khơng vì q buồn mà phải tìm đến mấy ông bạn tuần phủ đốc học về hưu nào đó để đánh tổ
tơm, thì chỉ muốn đóng chặt cổng lại để khỏi bị quấy nhiễu bởi mấy ông Ủy ban hay tự vệ
trong làng đến tuyên truyền kháng chiến. Còn buổi tối chỉ một nếp sống "thiêng liêng" khơng
gì phá vỡ được là... chui vào chăn ấm, buông màn tuyn trắng toát, vừa hút thuốc lá thơm, vừa
đọc Tam quốc chí trước khi đánh một giấc ngon lành đến sáng, anh ta đã sống giữa cuộc
kháng chiến mà hoàn toàn cách biệt với cuộc kháng chiến cho nên Độ bước vào nhà anh ta,
dù ở nơi tản cư, mà như bước vào một thế giới xa lạ hẳn với bên ngoài, và bao nhiêu hy vọng
vận động anh ta đi làm báo kháng chiến với mình bỗng chốc tan thành mây khói.
Người ta nói rằng Đơi mắt là chuyện có thật. Khi cuộc kháng chiến chống Pháp mới bùng
nổ, Nam Cao công tác trong một tờ báo địa phương, quê ông. Hồi ấy, ông có đi lại thăm
viếng một nhà văn nào đó ở Hà Nội tản cư ra. Ai đã từng biết lối viết văn của Nam Cao hẳn
thấy điều ấy chẳng có gì lạ. Xưa nay, viết về tầng lớp trí thức, văn nghệ sĩ, hay viết về nông
dân, địa chủ, ông vẫn thường dựa vào người thực, việc thực (Ngịi bút chân thực đến nghiêm
khắc ấy khơng muốn tưởng tượng của mình tung hồnh q tự do chăng?). Nhưng sự thực ấy
đã được nhìn từ chỗ đứng nào, từ ánh Seing của những tư tưởng gì? Muốn biết điều này, cần
nhớ rằng, Đôi mắt được viết vào mùa xuân năm 1948 tại Việt Bắc, vài tháng sau Nam Cao
được kết nạp vào Đảng. Đó cũng là thời điểm quân dân ta vừa liên tiếp ghi được những chiến
công vang dội: Chợ Đồn, Chợ Rã, Bông Lau, Sông Lô, v.v... bẻ gãy cuộc tấn công đại quy
mô của giặc Pháp lên Việt Bắc thu đông năm 1947. Đôi mắt được viết xen kẽ với một tác
phẩm khác cũng rất đặc sắc của Nam Cao: Nhật kí ở rừng. Đọc tác phẩm này, thấy tâm trạng

nhà văn lúc bấy giờ đang náo nức một niềm tin tưởng và tự hào ở cuộc kháng chiến mà ông
đã thực sự góp phần vào, đồng thời dạt dào những tình cảm đấy cảm phục trước vẻ đẹp tâm
hồn cao cả của đồng bào Việt Bắc mà ông lần đầu được tiếp xúc. Ơng ghi vào nhật kí ngày 3
- 11 - 1947: "Gần gũi những người Dao đói rách và dốt nát, thấy họ rất biết yêu cách mạng,
làm cách mạng chân thành, sốt sáng và tận tụy, chúng tôi thấy tin tưởng vô cùng. So sánh họ
với mấy thằng "bổ vẩu" mà Khan gọi là tri thức nửa mùa, Khan rất bất bình đối với hạng
này. Chúng nó chẳng u một cái gì. Chúng nó chỉ tài chửi đổng".
Hồng là một trong những thằng "bổ vẩu” có "tài chửi đổng" ấy chăng? Anh ta chẳng làm gì
hết, trong khi mọi người nỗ lực tham gia kháng chiến ích kỉ đai hạng nhưng động mở miệng
là chửi thiên hạ ngu dốt, bần tiện - Mà sao những người như thế lại chúa là hay nhân danh
đạo đức, nhân nghĩa? Này đây, hãy nghe người vợ Hoàng phụ họa với những nhận xét của
chồng về sự mà chị ta gọi là "thiếu tình nghĩa của người dân quê": "họ làm chính chúng tơi
cũng đâm lo. Có thể nói rằng trong một trăm người thì chín mươi chín người cho rằng Tây
khơng đời nào dám đánh mình. Mãi đến lúc có lệnh tản cư tơi vẫn cho là mình tản cư để dọa
nó thơi. Thế rồi, đùng một cái, đánh nhau. Chúng tơi chạy được người chứ của thì chạy làm
sao dược. May mà cịn vớt vắt được ít tiền. Một ít hàng để ở cái trại của chúng tơi ở ngoại
thành. Khéo làm thì ăn được độ một năm. Đến lúc hết tất nhiên là phải khổ rồi. Chỉ sợ đến
lúc ấy họ lại mỉa lại. Thành thử bây giờ lý ra thì có muốn ăn một con gà chưa đến nỗi không
mua nổi mà ăn, nhưng ăn lại sợ người ta biết, sau này người ta nói cho thì nhục. Họ tàn nhẫn
lắm cơ bác ạ”
Tơi chắc, khi ơn lại trong tâm trí mình câu nói ấy, Nam Cao đến lộn ruột lên được. Nhưng
giọng kể chuyện cứ thản nhiên như khơng. Ấy, bản lĩnh của ngịi bút Nam Cao là thế: ỏng
nén chặt tình cảm của mình lại để cho người đọc tự tìm ra ý nghĩa mà càng thêm phẫn nộ phẫn nộ mà cứ phải bật cười - trước một thái độ hết sức ích kỷ mà cứ nhơn nhơn và ngọt xớt
như không.