Nhân vật nữ trong truyện cổ tích thần kỳ người việt

ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG
TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM
KHOA NGỮ VĂN
----------

PHẠM THỊ THỦY

Nhân vật nữ trong truyện cổ tích thần kỳ
người Việt

KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP


1

LỜI CẢM ƠN

Trong thời gian vừa qua nhờ sự quan tâm, giúp
đỡ tận tình của q thầy cơ, những người thân trong
gia đình và bạn bè mà tơi đã hồn thành khóa luận tốt
nghiệp này.
Tơi xin dành lời cám ơn chân thành đến các Thầy
Cô giáo trong khoa Ngữ văn - Trường Đại học Sư
phạm Đà Nẵng, đặc biệt là thầy giáo, Tiến sĩ Lê Đức
Luận – người đã trực tiếp hướng dẫn tơi trong q
trình thực hiện khóa luận.
Đà Nẵng, ngày 10 tháng 5 năm 2012
Sinh Viên
Phạm Thị Thủy

2

LỜI CAM ĐOAN
Tơi xin cam đoan đây là cơng trình nghiên cứu của riêng tôi thực hiện
dưới sự hướng dẫn của TS. Lê Đức Luận và chưa từng công bố trong bất cứ
cơng trình nào khác.
Tơi xin chịu mọi trách nhiệm về nội dung khoa học của cơng trình này.
Đà Nẵng, ngày 10 tháng 5 năm 2012
Sinh viên

Phạm Thị Thủy



MỤC LỤC
MỞ ĐẦU..............................................................................................................................1
1. Lý do chọn đề tài .............................................................................................................1
2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề .............................................................................................2
3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu .................................................................................4
3.1. Đối tượng nghiên cứu ..................................................................................................4
3.2. Phạm vi nghiên cứu .....................................................................................................4
4. Phương pháp nghiên cứu ................................................................................................4
5. Bố cục luận văn ...............................................................................................................5
NỘI DUNG..........................................................................................................................6
CHƯƠNG 1: KHÁI QUÁT VỀ TRUYỆN CỔ TÍCH THẦN KỲ VÀ NHÂN
VẬT NỮ TRONG TRUYỆN CỔ TÍCH.......................................................................6
1.1. Khái qt về truyện cổ tích .........................................................................................6
1.1.1. Quan niệm về truyện cổ tích....................................................................................6
1.1.2. Phân loại truyện cổ tích............................................................................................8
1.2. Khái quát về truyện cổ tích thần kỳ ...........................................................................9

1.2.1. Nhận diện cổ tích thần kỳ ........................................................................................9
1.2.2. Nội dung phản ánh................................................................................................. 13
1.3. Nhân vật nữ trong truyện cổ tích............................................................................. 16
1.3.1. Vai trị của nhân vật nữ trong truyện cổ tích ...................................................... 16
1.3.2. Số phận bất hạnh của những người phụ nữ ........................................................ 18
1.3.3. Những bài học triết lý đạo đức và ước mơ, khát vọng của người phụ nữ.............. 19
CHƯƠNG 2: CÁC KIỂU NHÂN VẬT NỮ TRONG TRUYỆN CỔ TÍCH
THẦN KỲ......................................................................................................................... 22
2.1. Các kiểu nhân vật nữ trong truyện cổ tích thần kỳ ............................................... 22
2.1.1. Nhân vật chính diện ............................................................................................... 22
2.1.1.1. Nhận vật nữ mồ côi ............................................................................................ 22
2.1.1.2. Nhân vật nữ đức hạnh, thủy chung................................................................... 26


2.1.1.3. Nhân vật nữ dị dạng, xấu xí .............................................................................. 30
2.1.2. Nhân vật phản diện ................................................................................................ 34
2.1.2.1. Nhân vật người dì ghẻ ........................................................................................ 34
2.1.2.2. Nhân vật người vợ phụ bạc ............................................................................... 38
2.2. Nhân vật nữ xét trên bình diện các mối quan hệ ................................................... 40
2.2.1. Nhân vật nữ trên bình diện các mối quan hệ gia đình....................................... 40
2.2.1.1. Mối quan hệ cha mẹ con cái.............................................................................. 40
2.2.1.2. Mối quan hệ chị em ............................................................................................ 44
2.2.1.3. Mối quan hệ vợ chồng ....................................................................................... 46
2.2.2. Nhân vật nữ trên bình diện các mối quan hệ xã hội .......................................... 49
2.2.2.1. Mối quan hệ bạn bè ............................................................................................ 49
2.2.2.2. Mối quan hệ với các tầng lớp xã hội ................................................................ 50
CHƯƠNG 3: BIỆN PHÁP NGHỆ THUẬT XÂY DỰNG NHÂN VẬT NỮ
TRONG TRUYỆN CỔ TÍCH THẦN KỲ ................................................................ 53
3.1. Đặc điểm thi pháp xây dựng nhân vật truyện cổ tích ........................................... 53
3.1.1. Nhân vật cổ tích thần kỳ ....................................................................................... 53

3.1.2. Nhân vật cổ tích hoang đường ............................................................................. 55
3.1.3. Nhân vật cổ tích hóa thân ..................................................................................... 57
3.2. Thi pháp xây dựng mơtip nhân vật ......................................................................... 59
3.3. Các biện pháp nghệ thuật xây dựng nhân vật ........................................................ 63
3.3.1. Nghệ thuật biến hình ............................................................................................. 63
3.3.2. Nghệ thuật khái quát hóa, lý tưởng hóa, phiếm chỉ hóa ................................... 68
KẾT LUẬN ...................................................................................................................... 71
TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................................ 73


1

MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
Có thể nói, truyện cổ tích là thể loại có khả năng kết nối chúng ta với những di
sản văn hóa của quá khứ một cách ưu việt. Bởi lẽ, nó có khả năng lưu giữ những
tinh hoa truyền thống và bức tranh tín ngưỡng từ thời xa xưa cũng như giúp cho
chúng ta phát hiện ra những giá trị nhân văn, nhân bản của con người.
Trong dòng chảy của văn học dân gian Việt Nam, truyện cổ tích được xem là
thể loại khá phức tạp và được nhiều sự quan tâm, nghiên cứu của các soạn giả. Đối
với một thể loại sáng tác dân gian vô cùng phong phú về số lượng, đa dạng phức tạp
về nội dung và có một lịch sử phát triển dài lâu như truyện cổ tích thì việc nhận
thức khơng hề đơn giản. Truyện cổ tích Việt Nam rất đa dạng và phong phú với
nhiều tiểu loại khác nhau, trong số đó truyện cổ tích thần kỳ được xem là “tiểu loại
có số lượng nhiều nhất, có giá trị nghệ thuật cao nhất trong bộ phận truyện dân gian
của mọi dân tộc.” [4, tr. 78]. Đã từ lâu, những câu chuyện về Sự tích trầu cau, Tấm
Cám, Cây tre trăm đốt, chuyện nàng Tơ Thị hóa đá chờ chồng, chuyện anh chồng
tội nghiệp trong Ai mua hành tôi... đã trở nên quen thuộc với hầu hết người dân
Việt. Mang trong mình những giá trị tinh thần, những thơng điệp về cuộc sống to
lớn, truyện cổ tích thần kỳ đã gửi gắm những giá trị ấy qua những triết lý sâu sắc

cũng như qua những hình tượng nhân vật trong các mối quan hệ xã hội. Chính vì
điều này đã mang lại sức hấp dẫn và độc đáo của cổ tích thần kỳ.
Tính chất độc đáo của truyện cổ tích thần kỳ được thể hiện ở nhiều phương
diện, trong đó phải kể đến ở thành phần nhân vật. Số lượng và thành phần nhân vật
trong truyện cổ tích thần kỳ khá đông đảo, đa dạng và vô cùng phức tạp. Việc tìm
hiểu đề tài nhân vật nữ trong truyện cổ tích thần kỳ góp phần làm nổi bật bức tranh
chung về nhân vật, một bộ phận hết sức quan trọng trong việc phát triển cốt truyện
cũng như thể hiện chủ đề của truyện cổ tích.
Do đó, trên cơ sở nghiên cứu tài liệu của những người nghiên cứu đi trước,
chúng tơi muốn tìm hiểu, nghiên cứu rõ thêm về đề tài Nhân vật nữ trong truyện


2
cổ tích thần kỳ người Việt để có thêm một hướng tiếp cận mới, một cái nhìn sâu
sắc hơn về vấn đề. Đó là lý do chúng tơi chọn đề tài này cho khóa luận nghiên cứu
của mình.
2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề
Từ những năm cuối thập niên 50 của thế kỷ trước, ở nước ta, truyện kể dân
gian đã được nhìn nhận như một thể loại chuyên biệt và càng được coi trọng. Quá
trình nghiên cứu sưu tầm truyện kể dân gian đã có những kết quả khả quan với một
loạt cơng trình có tầm cỡ đánh dấu một bước phát triển lớn. Đáng chú ý nhất là
công trình tuyển chọn, sưu tầm truyện kể mang tính chất khởi đầu và khái qt như
cơng trình: Kho tàng truyện cổ tích Việt Nam ( 5 tập) do Nguyễn Đổng Chi sưu tầm,
biên soạn. Có thể kể đến những cơng trình chun khảo tiêu biểu như: Nghiên cứu
truyện cổ tích nói chung và truyện cổ tích Việt Nam, Nhận định tổng quát về kho
tàng truyện cổ tích Việt Nam trong cơng trình Kho tàng truyện cổ tích Việt Nam
(1958 – 1982) của Nguyễn Đổng Chi.
Chuyên luận Sơ bộ tìm hiểu những vấn đề của truyện cổ tích qua truyện Tấ m
Cám của Đinh Gia Khánh xuất bản năm 1968 là cơng trình nghiên cứu có tính chất
tồn diện, đề cập đến hầu hết các vấn đề chính trong truyện cổ tích Tấm Cám. Trong

chuyên luận Truyện cổ tích dưới các mắt nhà khoa học, Giáo sư Chu Xuân Diên đã
tập hợp, phân tích những bài nghiên cứu của nhiều tác giả. Đây được xem là một
cơng trình tổng kết các trào lưu nghiên cứu truyện cổ tích của các nhà Folklore thế
giới và Việt Nam nhằm khẳng định và hướng tới một cái nhìn tồn diện về lịch sử
nghiên cứu và phân loại thể loại này. Các vấn đề về truyện cổ tích cũng đã được
khái quát trong chuyên luận. Các cơng trình nghiên cứu này bước đầu ít nhiều đã đề
cập đến truyện cổ tích với những kiểu nhân vật, kiểu mơ típ, chủ đề, thể loại...
Việc nghiên cứu tiến trình phát triển của văn học dân gian Việt Nam trên thực
tế đã được xúc tiến thông qua việc xây dựng những bộ giáo trình về văn học dân
gian. Một số giáo trình đại học và một số cơng trình nghiên cứu về truyện cổ tích
nói chung và truyện cổ tích thần kỳ nói riêng của các tác giả: Đinh Gia Khánh, Cao
Huy Đỉnh, Đỗ Bình Trị, Phan Đăng Nhật, Võ Quang Nhơn, Chu Xuân Diên, Lê Chí


3
Quế, Nguyễn Đổng Chi, Hoàng Tiến Tựu, Tăng Kim Ngân...đã giúp ích rất nhiều
trong việc nghiên cứu tìm hiểu đề tài của chúng tơi.
Bộ giáo trình Lịch sử văn học Việt Nam - Văn học dân gian của Đinh Gia
Khánh và Chu Xuân Diên ( 1972 – 1973) đã nêu lên được đặc điểm của thể loại
truyện cổ tích thơng qua việc so sánh truyện thần thoại với truyện cổ tích. Qua
nghiên cứu, soạn giả đã quan niệm khơng có thể loại truyền thuyết và coi truyền
thuyết như là một loại truyện cổ tích lịch sử. Đó là một quan niệm của soạn giả về
truyện cổ tích trong mối quan hệ với các thể loại khác của truyện kể dân gian.
Trong Nghiên cứu tiến trình lịch sử Văn học dân gian Việt Nam (1978) của Đỗ
Bình Trị đã đề cập đến cả một dòng chảy của văn học dân gian Việt Nam trong tiến
trình lịch sử và ơng cịn tiếp tục phát triển rõ thêm quan điểm về phân loại về truyện
kể dân gian. Ông chỉ ra truyện kể dân gian bao gồm các thể loại (thần thoại và sử thi
anh hùng, truyền thuyết lịch sử, truyện cổ tích, truyện Ngụ ngơn, truyện cười dân
gian...)
Nói về vấn đề yếu tố thần kỳ trong truyện cổ tích, trong giáo trình Lịch sử văn

học Việt Nam, tập 1, chương IV, Nông Quốc Chấn và Phan Đăng Nhật đã chú ý
nhiều đến các yếu tố thần kỳ (sự hóa thân của các nhân vật, vật thiêng biến hóa...)
của truyện cổ tích các dân tộc và cho rằng truyện cổ tích dùng những hình ảnh nghệ
thuật thần kỳ làm phương tiện để dẫn đến kết cục có ý nghĩa nhân đạo cao cả: sự
chiến thắng của cái thiện. Bên cạnh việc cung cấp cho bạn đọc thấy rõ được sự
phong phú, đa dạng của các loại nhân vật, mơ típ, kiểu truyện của nhiều dân tộc
khác nhau, các tác giả còn đề cập đến cách nhìn nhận và phản ánh cuộc sống hiện
thực của từng dân tộc.
Cùng quan điểm như trên, tác giả Lê Chí Quế trong cuốn Văn học dân gian
Việt Nam (phần truyện cổ tích), cũng nhấn mạnh vai trị của yếu tố thần kỳ. Theo Lê
Chí Quế, trong truyện cổ tích thần kỳ, yếu tố này chi phối mọi hành động của cốt
truyện cịn trong truyện cổ tích thế sự, yếu tố này nhạt dần và mất dần lối kết thúc
có hậu. Nó chỉ có ý nghĩa tơ đậm cho một yếu tố nào đó trong kết cấu mà thơi.


4
Cơng trình Cổ tích thần kỳ người Việt, đặc điểm, cấu tạo, cốt truyện của Tăng
Kim Ngân đã giới thiệu một cách chi tiết, cụ thể về tiểu loại cổ tích thần kỳ về mọi
mặt. Cơng trình cũng đề cập đến vai trò của yếu tố thần kỳ trong truyện cổ tích và
biểu hiện của yếu tố thần kỳ qua một số biện pháp nghệ thuật xây dựng nhân vật.
Công trình đã cho người đọc cái nhìn về tiểu loại được xem là khá phức tạp và
phong phú trong thể loại truyện cổ tích.
Trong phần viết về truyện cổ tích, sách Văn học dân gian tập II, Hoàng Tiến
Tựu cho rằng lực lượng thần kỳ đóng vai trị rất quan trọng trong truyện cổ tích thần
kỳ. Nó chi phối và tác động đến cách lý giải cuộc sống của dân gian, biểu hiện cho
lý tưởng thẫm mĩ của nhân dân lao động.
Nhìn chung, những vấn đề nghiên cứu về truyện cổ tích nói chung và nhân vật
nữ trong truyện cổ tích thần kỳ nói riêng đã được các nhà nghiên cứu khá quan tâm.
Phần lớn các bài viết, các công trình nghiên cứu đều ít hoặc nhiều có đề cập đến vấn
đề nhân vật nữ trong truyện cổ tích thần kỳ. Song vì chưa được coi là đối tượng

nghiên cứu độc lập và chưa được nghiên cứu kỹ lưỡng nên vấn đề chưa được thực
hiện thành một cơng trình nghiên cứu khoa học hồn chỉnh, có hệ thống.
Do đó trong luận văn của mình, chúng tơi trên cơ sở tham khảo những ý kiến
của các nhà nghiên cứu đi trước sẽ cố gắng đưa ra một cái nhìn khái quát nhất trong
việc tìm hiểu đề tài.
3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
3.1. Đối tượng nghiên cứu:
Nhân vật nữ trong truyện cổ tích thần kỳ người Việt
3.2. Phạm vi nghiên cứu:
Khảo sát cuốn Kho tàng truyện cổ tích Việt Nam của Nguyễn Đổng Chi, nhà
xuất bản Viện Văn học Hà Nội, 1993 và Tổng tập văn học dân gian người Việt ( tập
6), nhà xuất bản Khoa học xã hội, 2004.
4.Phương pháp nghiên cứu
- Phương pháp khảo sát, thống kê
- Phương pháp so sánh, đối chiếu


5
- Phương pháp phân tích, tổng hợp
5. Bố cục luận văn
Ngoài phần mở đầu, kết luận và tài liệu tham khảo, luận văn được triển khai
làm 3 chương:
Chương 1: Khái quát về truyện cổ tích thần kỳ và nhân vật nữ trong truyện cổ
tích thần kỳ
Chương 2: Các kiểu nhân vật nữ trong truyện cổ tích thần kỳ
Chương 3: Biện pháp nghệ thuật xây dựng nhân vật nữ trong truyện cổ tích
thần kỳ


6

NỘI DUNG
CHƯƠNG 1
KHÁI QUÁT VỀ TRUYỆN CỔ TÍCH THẦN KỲ VÀ NHÂN VẬT NỮ
TRONG TRUYỆN CỔ TÍCH
1.1. Khái quát về truyện cổ tích
1.1.1. Quan niệm về truyện cổ tích
Trước đây, danh từ “Truyện cổ tích” (cịn được gọi là truyện đời xưa) thường
được dùng để chỉ chung hầu như toàn bộ lĩnh vực truyện dân gian truyền miệng kể
xi (cịn được goi là truyện cổ dân gian hay truyện kể dân gian). Về vấn đề này,
nhà nghiên cứu cổ tích Nguyễn Đổng Chi trong lời mở đầu của bộ Kho tàng truyện
cổ tích Việt Nam đã từng nhận xét: “Khi nói đến mấy tiếng “Truyện cổ tích” hay
“truyện đời xưa” chúng ta đều sẵn có quan niệm rằng đó là một danh từ chung bao
gồm hết thảy các loại truyện do quần chúng vô danh sáng tác và lưu truyền qua các
thời đại. Cũng vì thế xác định nội dung của từng loại truyện cổ khác nhau để đi đến
phân loại truyện cổ vẫn là một công việc hứng thú và ln ln có ý nghĩa...”
[1,tr.24]. Như vậy, khái niệm “truyện cổ tích” thường được dùng với nghĩa rộng, chỉ
cho các loại truyện dân gian, do đó khơng có sự phân biệt với các khái niệm “truyện
đời xưa”, “truyện cổ”, “truyện cổ dân gian”...
Đến nay, người ta đã nhận thức và nêu lên được khá nhiều đặc điểm, tính chất
khác nhau của truyện cổ tích.Việc đưa ra định nghĩa và đặc điểm của thể loại truyện
cổ tích đã được nhiều soạn giả quan tâm và nghiên cứu. Giới nghiên cứu đã đưa ra
được những định nghĩa về truyện cổ tích. Theo nhà nghiên cứu cổ tích học Nguyễn
Đổng Chi thì “Truyện cổ tích là truyện được xây dựng nên bằng trí tưởng tượng
nghệ thuật, đặc biệt là những điều tưởng tượng về thế giới thần kỳ, những câu
chuyện khơng có quan hệ với những điều kiện của đời sống thực làm thỏa mãn
người nghe thuộc mọi tầng lớp xã hội ngay cả dù cho họ tin hay không tin vào
những điều được nghe kể ” [ 18, tr.32].
Các định nghĩa về truyện cổ tích cũng đã được đưa ra khá nhiều trong các giáo
trình của trường đại học. Trong giáo trình Văn học dân gian Việt Nam của Giáo sư

7
Hoàng Tiến Tựu đã đưa ra định nghĩa về truyện cổ tích như sau: “Truyện cổ tích là
một loại truyện kể dân gian ra đời từ thời kỳ cổ đại, gắn liền với q trình tan rã của
chế độ cơng xã nguyên thủy, hình thành của gia đình phụ quyền và phân hóa giai
cấp trong xã hội; nó hướng vào những vấn đề cơ bản, những hiện tượng có tính phổ
biến trong đời sống nhân dân, đặc biệt là những xung đột có tính chất riêng tư giữa
người với người trong phạm vi gia đình và xã hội. Nó dùng một thứ tưởng tượng và
hư cấu riêng kết hợp với các thủ pháp nghệ thuật đặc thù khác để phản ánh đời sống
và mơ ước của nhân dân, đáp ứng nhu cầu nhận thức, thẩm mĩ, giáo dục và giải trí
của nhân dân trong những thời kỳ những hồn cảnh lịch sử khác nhau của xã hội có
giai cấp.”[ 17, tr.42].
Trong giáo trình Văn học dân gian của trường Đại học Khoa học Xã hội và
Nhân văn cũng đưa ra những tiêu chí để xác định bản chất thể loại của truyện cổ
tích. Ngồi ra, định nghĩa về truyện cổ tích cũng đã được xuất hiện khá nhiều trong
các cơng trình nghiên cứu điển hình như: Từ điển văn học, Đỗ Đức Hiểu (chủ biên);
150 thuật ngữ văn học, Lại Nguyên Ân ( biên soạn); Lý luận văn học, Phương Lựu,
Trần Đình Sử, Nguyễn Xuân Nam, Lê Ngọc Trà, La Khắc Hịa, Thành Thế Thái
Bình. Đặc biệt, trong cuốn Từ điển thuật ngữ văn học của Lê Bá Hán, Trần Đình
Sử, Nguyễn Khắc Phi, các tác giả đưa ra khái niệm truyện cổ tích như sau: “Truyện
cổ tích là một thể loại truyện dân gian nảy sinh từ xã hội nguyên thủy nhưng chủ
yếu phát triển trong xã hội có giai cấp với chức năng chủ yếu là phản ánh và lí giải
những vấn đề xã hội, những số phận khác nhau của con người trong cuộc sống
muôn màu, muôn vẻ khi đã có chế độ tư hữu tài sản, có gia đình riêng (chủ yếu là
gia đình phụ quyền), có mâu thuẫn giai cấp và đấu tranh xã hội quyết liệt. Khái
niệm truyện cổ tích rất rộng bao gồm nhiều câu chuyện khác nhau về đề tài, về đặc
điểm nghệ thuật. Có thể phân truyện cổ tích thành ba loại chính: truyện cổ tích thần
kì, truyện cổ tích về lồi vật, truyện cổ tích sinh hoạt” [5,tr. 311].
Có thể nhận thấy rằng, bản thân thuật ngữ truyện cổ tích khá rộng và việc đưa

ra một khái niệm, một định nghĩa đúng và chuẩn xác về truyện cổ tích thật không dễ
dàng. Tuy nhiên, qua các cách xác định những đặc trưng của truyện cổ tích, qua các


8
định nghĩa về truyện cổ tích chúng ta nhận thấy rằng, truyện cổ tích về cơ bản được
xây dựng trên những trục cốt truyện, có vai trị quan trọng của sự hư cấu nghệ thuật,
có tính lịch sử của yếu tố thần kỳ trong quá trình phát triển của thể loại. Truyện cổ
tích hướng vào những vấn đề cơ bản, những số phận, những mối quan hệ và xung
đột có tính chất riêng tư và phổ biến trong xã hội có giai cấp. Dùng một kiểu tưởng
tượng hư cấu riêng kết hợp với các thủ pháp nghệ thuật đặc thù để phản ánh đời
sống và khát vọng của nhân dân, đáp ứng nhu cầu nhận thức, giáo dục thẩm mỹ và
tiêu khiển của nhân dân.
1.1.2. Phân loại truyện cổ tích
Ở nước ta, vấn đề này vẫn chưa có sự thống nhất của các nhà nghiên cứu trong
giới học thuật. Tuy đã có một số cách phân loại truyện cổ tích Việt được nêu lên
nhưng chưa có bảng phân loại nào được thuyết giải đầy đủ trên những tiêu chí rõ
ràng và nhất quán.
Theo Nguyễn Đổng Chi, một nhà cổ tích học Việt Nam trong cơng trình Kho
tàng truyện cổ tích Việt Nam đã có sự phân chia truyện cổ tích thành các loại:
Truyện cổ tích thần kỳ, truyện cổ tích thế sự, truyện cổ tích lịch sử.
Trong Lịch sử văn học Việt Nam, tập 1, phần 1, các tác giả bộ giáo trình Văn
học dân gian đã chia truyện cổ tích dân gian thành ba loại chính: cổ tích hoang
đường, cổ tích thế sự, cổ tích lịch sử. Cịn trong Lịch sử văn học Việt Nam của Đinh
Gia Khánh và Chu Xn Diên lại cho rằng truyện cổ tích có hai loại: truyện cổ tích
thế sự và truyện cổ tích lịch sử. Trong cuốn Nghiên cứu tiến trình lịch sử Văn học
dân gian Việt Nam Đỗ Bình Trị đã chia truyện cổ tích ra làm hai loại: truyện cổ tích
thần kỳ và truyện cổ tích sinh hoạt. Giáo sư Hồng Tiến Tựu trong giáo trình Văn
học dân gian Việt Nam và các tác giả Lê Chí Quế, Nguyễn Quang Nhơn, Nguyễn
Hùng Vĩ trong giáo trình Văn học dân gian Việt Nam cùng chung một quan điểm

chia truyện cổ tích thành ba loại: truyện cổ tích lồi vật, truyện cổ tích thần kỳ,
truyện cổ tích sinh hoạt.[ 17, tr. 48]


9
Theo sự phân chia, đa số các nhà nghiên cứu đều tán thành truyện cổ tích được
chia làm ba tiểu loại chính: truyện cổ tích lồi vật, truyện cổ tích thần kỳ, truyện cổ
tích sinh hoạt.
1.2. Khái quát về truyện cổ tích thần kỳ
1.2.1. Nhận diện cổ tích thần kỳ
Truyện cổ tích thần kỳ là một bộ phận cơ bản cổ điển và tiêu biểu nhất của thể
loại truyện cổ tích, đồng thời là một trong những bộ phận quan trọng và tiêu biểu
của nền văn học dân gian mỗi dân tộc.
Về vấn đề nhận diện cổ tích thần kỳ, lâu nay trong cách phân chia truyện cổ
tích phần lớn các nhà nghiên cứu văn học dân gian của Việt Nam đều cho rằng có
loại truyện cổ tích thần kỳ trong thể loại cổ tích. Theo nghiên cứu mới đây của TS
Lê Đức Luận (trường Đại học sư phạm – Đại học Đà Nẵng) trong cơng trình Nhận
diện cổ tích thần kỳ người Việt đã cho rằng: cổ tích thần kỳ chỉ là một tiểu loại trong
loại cổ tích có yếu tố kỳ ảo. Để phân loại truyện cổ tích có yếu tố kỳ ảo (hoang
đường, thần kỳ) cần phải có những tiêu chí cụ thể, khoa học. Cơng trình này cũng
đã đề cập và nêu khá rõ ràng những tiêu chí phân loại trong truyện cổ tích có yếu tố
kỳ ảo. Đó là: tác động của yếu tố thần kỳ đối với nhân vật chính, có hay khơng có
nhân vật thần kỳ, loại nhân vật chính được xây dựng, đặc điểm cốt truyện, vai trò
của yếu tố kỳ ảo đối với chủ đề truyện. Căn cứ vào năm tiêu chí trên, cơng trình
nghiên cứu cũng đã đưa ra sự phân chia rạch rịi trong tiểu loại truyện có yếu tố kỳ
ảo. Tiểu loại thứ nhất có tên gọi là cổ tích hoang đường, là nhóm truyện nói về ma
quỷ, tiên thoại, phật thoại. Đây là nhóm truyện thể hiện chủ đề tơn giáo, tín ngưỡng.
Cốt truyện được xây dựng nhằm mục đích lý giải những chuyện hoang đường như
về ma quỷ, thần tiên, các phép thuật có yếu tố tôn giáo. Tác động của yếu tố thần kỳ
đối với nhân vật chính theo hướng tơn giáo, mê tín. Tiểu loại thứ hai là cổ tích thần

kỳ, cốt truyện xây dựng nhằm mục đích lý tưởng hóa, nhân vật chính có một kết
thúc có hậu, nhân vật thần kỳ có tác động làm thay đổi số phận của nhân vật dẫn
đến kết thúc tốt đẹp, thực hiện được ước mơ của nhân vật chính. Tiểu loại thứ ba
được gọi là Cổ tích hóa thân. Đây là nhóm truyện thể hiện những vấn đề nhân sinh


10
thường có tên truyện bắt đầu cụm từ sự tích. Nhóm truyện này nói về những vấn đề
đời thường, con người đời thường với những sai lầm rất đời, những nỗi éo le, có cả
tốt lẫn xấu.
Từ sự lý giải trên, tác giả cho rằng: “Cổ tích thần kỳ có ba tiểu loại: cổ tích
hoang đường, cổ tích thần kỳ và cổ tích hóa thân, mỗi tiểu loại có thi pháp riêng. Cổ
tích thần kỳ mà lâu nay được dùng chung loại cổ tích có yếu tố kỳ ảo, chúng tơi
dùng để gọi cho tiểu loại cổ tích có yếu kỳ ảo. Chúng tôi dùng để gọi cho tiểu loại
cổ tích nhân vật chính được đổi phận nhờ yếu tố kỳ diệu. Như vậy, truyện cổ tích có
các loại sau: cổ tích kỳ ảo, cổ tích sinh hoạt hay cổ tích hiện thực, cổ tích động vật.
Các tác phẩm có sự đan xen, có tác phẩm nằm ở ranh giới giữa hai loại truyện nên
phải có sự nghiên cứu riêng”. [9, tr.73]. Trong đề tài nghiên cứu này chúng tôi đồng
tình và thống nhất với quan điểm trên.
Xét về đối tượng miêu tả, phản ánh thì bao giờ truyện cổ tích thần kỳ cũng
hướng về các nhân vật người và những xung đột xã hội của con người, coi đó là
trung tâm là đối tượng chủ yếu. Các nhân vật thần kỳ dù nhiều hay ít, mạnh hay yếu
đều khơng phải và khơng thể là đối tượng chính của truyện cổ tích thần kỳ. “Trong
cổ tích nhân vật chính là con người, thậm chí là người đời thường, lực lượng thần
kỳ dù vẫn cịn nhưng khơng bao giờ là nhân vật chính trong cổ tích”. [ 4, tr.21]. Đặc
điểm này vơ cùng quan trọng vì nó gắn liền với chức năng cơ bản và đối tượng chủ
yếu của thể loại cổ tích. Nhưng xét về phương diện nghệ thuật và phương pháp giải
quyết những mâu thuẫn, xung đột giữa người và người trong truyện cổ tích thần kỳ
thì các lực lượng thần kỳ lại giữ một vai trò quan trọng đặc biệt. Yếu tố thần kỳ góp
vai trị rất quan trọng trong việc giải quyết những xung đột, mâu thuẫn trong truyện.

“Nếu như các yếu tố thần kỳ không tham gia vào giải quyết những xung đột cơ bản
đó mà chỉ góp phần làm tăng thêm tính hấp dẫn của câu chuyện thì đó khơng cịn là
cổ tích thần kỳ nữa” [ 17, tr. 59]. Vấn đề về vai trò của yếu tố thần kỳ trong truyện
cổ tích thần kỳ chúng ta sẽ tiếp tục tìm hiểu ở đoạn sau.
Tính chất độc đáo của truyện cổ tích thần kỳ cịn thể hiện ở cơ cấu thành phần
nhân vật. Không một bộ phận truyện dân gian nào có số lượng và thành phần nhân


11
vật đông đảo, đa dạng và phức tạp như truyện cổ tích thần kỳ. Trong cách phân chia
nhân vật của truyện cổ tích thần kỳ cũng có sự chưa thống nhất. Đã có nhiều ý kiến
tranh luận khác nhau xoay quanh vấn đề phân loại nhân vật trong truyện cổ tích
thần kỳ. Một số nhà nghiên cứu truyện cổ tích theo quan điểm xã hội học phân loại
nhân vật chính của truyện cổ tích được phân thành hai loại: loại có nguồn gốc thần
kỳ và loại có nguồn gốc tầm thường. Cách phân loại này có thể giúp ta nhận rõ hơn
mối quan hệ giữa nhân vật và kết cấu truyện cổ tích. Tuy nhiên, nếu nhìn nhận ở
khía cạnh khác thì cách phân loại nói trên khơng hồn tồn thích hợp với tư liệu
truyện cổ tích Việt Nam. Sỡ dĩ như vậy vì nhìn chung trong truyện cổ tích thần kỳ
Việt Nam khơng có sự phân biệt rõ nét hai loại nhân vật cao quý và thấp hèn. “Xét
đến cùng thì trong thế giới nhân vật cổ tích chỉ có một nhân vật trung tâm đó là
nhân vật xuất thân nghèo khổ” [16, tr. 12]. Đặc điểm này ta có thể nhận rõ khi điểm
qua các nhân vật chính truyện cổ tích thần kỳ. Có cách phân chia những kiểu nhân
vật cổ tích ra làm hai loại: loại nhân vật bất hạnh và loại nhân vật kỳ tài. Cách phân
chia này có nhiều ứng dụng hơn so với cách phân chia nói trên.
Quay lại với vấn đề vai trị của yếu tố thần kỳ trong tiểu loại truyện cổ tích,
trước tiên cần phải bàn đến đó là nguồn gốc của yếu tố thần kỳ trong văn học dân
gian Việt Nam. Yếu tố thần kỳ là sản phẩm của trí tưởng tượng và hư cấu nghệ
thuật nhưng nó cịn là niềm tin bắt nguồn từ thế giới quan thần thoại. Do đó, khi nói
đến nguồn gốc của yếu tố thần kỳ trong văn học dân gian trước hết có thể nhận biết
từ thần thoại một thể loại văn học dân gian được coi là “hình thức văn hóa tinh thần

đầu tiên của loài người” (C.Mác). Thần thoại Việt Nam là thể loại văn học dân gian
ra đời và phát triển khá sớm. Thần thoại chính là sản phẩm tinh thần của người
nguyên thủy, ngay trong bản thân nội dung của nó cũng đã mang những tính chất
hoang đường ảo tưởng. Chính C. Mác đã từng nhận định rằng: “Tiền đề của nghệ
thuật Hy Lạp là thần thoại Hy Lạp, tức là tự nhiên và bản thân hình thái xã hội đã
được trí tưởng tượng của dân gian chế biến đi một cách nghệ thuật và vô ý thức”
[17, tr. 6] . Điều đó có thể hiểu rằng, yếu tố thần kỳ trong thần thoại sinh ra từ tự
nhiên và những hình thức xã hội đã được chế tác một cách nghệ thuật vô ý thức


12
trong trí tưởng tượng dân gian. Như vậy, nguồn gốc của yếu tố thần kỳ xuất phát từ
thế giới quan thần thoại. Trong đó, bằng trí tưởng tượng, bằng sự lý giải có tính chất
hoang đường người ngun thủy hình dung, giải thích và chinh phục thế giới mà
sản phẩm tạo ra chính là thần thoại. “Thần thoại là một hình thái ý thức ngun hợp
(chưa phân hóa) đa chức năng (là khoa học và nghệ thuật vô ý thức, đồng thời cịn
là tín ngưỡng, tơn giáo của người ngun thủy).”[ 17, tr .6]
Nếu như chức năng chủ yếu của thần thoại là nhận thức và lý giải các hiện
tượng tự nhiên thì chức năng chủ yếu của truyện cổ tích chính là “nhận thức con
người, nhận thức những quan hệ giữa con người với con người, đồng thời giáo dục
con người khát vọng hướng thiện”[4, tr. 21]. Vai trò của yếu tố thần kỳ trong việc
thực hiện chức năng đó của truyện cổ tích được thể hiện khá rõ nét qua nhiều
phương diện: kết cấu, xung đột truyện, nhân vật, hình thành thế giới cổ tích...Những
yếu tố thần kỳ mang vai trị của những yếu tố có tính nhất quyết định đối với quá
trình biến các nhân vật. Mặt khác, yếu tố thần kỳ cịn có vai trị giải quyết các xung
đột của truyện. Đó là xung đột giữa người tốt và kẻ xấu, giữa người thật thà, lương
thiện và kẻ tham lam, độc ác. Đây là xung đột có tính phổ biến trong truyện cổ tích
thần kỳ. Nhờ sự trợ thủ của lực lượng thần kỳ, xung đột được giải quyết bao giờ
cũng theo hướng người tốt, thật thà, lương thiện chiến thắng, hạnh phúc; kẻ xấu,
tham lam, độc ác thất bại, bị trừng trị đích đáng. Khi nói yếu tố thần kỳ có vai trị

hình thành thế giới cổ tích, Đỗ Bình Trị đã viết về vai trị ấy như sau: “Thế giới cổ
tích là một sáng tạo độc đáo của trí tưởng tượng dân gian. Thế giới ấy có mối quan
hệ như thế nào với thực tại ? Ta đều biết “trong mỗi truyện cổ tích đều có những
yếu tố của thực tế”. Điều này hết sức hiển nhiên khơng chỉ với truyện cổ tích sinh
hoạt mà ngay cả với truyện cổ tích thần kì và truyện cổ tích về lồi vật. Nhưng
“những yếu tố của thực tế” ấy đã được trí tưởng tượng dân gian cải biến thành một
thứ vật liệu, đem nhào nặn trong một chất “phụ gia” đặc biệt gọi là “hư cấu” (hay
“hư cấu kì ảo”), để xây dựng nên một thế giới khác với thế giới thực tại mà ta gọi
bằng “thế giới cổ tích” [16, tr. 7].


13
Yếu tố thần kỳ được xem là yếu tố bắt buộc phải có, nó có vai trị quy định đặc
trưng chức năng, thi pháp thể loại, quyết định sự tồn tại của tác phẩm truyện cổ tích
thần kỳ. Cịn đối với truyện cổ tích thế sự (cổ tích sinh hoạt), “yếu tố thần kỳ nếu có
thì cũng chỉ là một phương tiện nghệ thuật thứ yếu và nhiều khi chỉ được dùng như
những họa tiết hoặc cái đường viền trang trí để làm cho câu chuyện thêm li kì, hấp
dẫn mà thơi” [17,tr. 65]. Với truyện ngụ ngơn, có thể sử dụng yếu tố kỳ diệu như
truyện cổ tích. Nhưng ngay trong trường hợp này, “yếu tố kỳ diệu cũng chịu sự
hướng dẫn của lí trí, của tinh thần hiện thực. Truyện ngụ ngơn khơng hề có tham
vọng khiến người nghe tin rằng sự việc kì diệu là có thực, mà chỉ muốn dùng nó
làm phương tiện để đạt tới lời quy châm có tính chất triết học hay ln lí”[7,tr. 297].
Tóm lại, truyện cổ tích thần kỳ là loại truyện xoay quanh những vấn đề về mối
quan hệ nhân sinh trong gia đình và xã hội. Yếu tố thần kỳ trong truyện này đóng
một vai trị rất quan trọng. Nó là yếu tố có tác động mạnh mẽ đến quá trình phát
triển của cốt truyện. Mọi xung đột và mâu thuẫn được giải quyết trong địa hạt thần
kỳ. Truyện thần kỳ không chỉ phê phán những bất công xã hội phong kiến, mang lại
những bài học về đạo đức, sự giáo huấn, những lời khuyên răn nhẹ nhàng, thâm
thúy, mà cịn ca ngợi vẻ đẹp trí tuệ, lịng dũng cảm của con người trong cuộc đấu
tranh chống lại những thế lực bóc lột tàn bạo và những thói xấu trong xã hội.

1.2.2. Nội dung phản ánh
Chức năng của cổ tích là nhận thức con người, nhận thức những quan hệ giữa
con người với con người, đồng thời giáo dục con người khát vọng hướng thiện.
Chức năng và đặc điểm nghệ thuật ấy của truyện cổ tích biểu hiện khá rõ trong
truyện cổ tích thần kỳ. Khi nói đến nội dung được phản ánh trong truyện cổ tích và
đặc biệt hơn là cổ tích thần kỳ thì khơng thể khơng nhắc đến nội dung vấn đề xoay
quanh những xung đột cơ bản trong gia đình và xã hội. Lý giải vấn đề này cần phải
có sự gắn kết truyện cổ tích với hồn cảnh lịch sử hình thành và chức năng cơ bản
của nó. Truyện cổ tích ra đời và phát triển song song với quá trình tan rã của gia
đình mẫu quyền và q trình phân hóa giai cấp trong xã hội. Phản ánh, lý giải
những mối quan hệ, những xung đột mâu thuẫn giữa người và người trong các quá


14
trình lịch sử của gia đình và xã hội nói trên chính là chức năng cơ bản của thể loại
truyện cổ tích. Phần lớn các đề tài truyện cổ tích xoay quanh những xung đột mâu
thuẫn gia đình có tính chất phổ biến như: giữa anh em trai (Cây khế), giữa chị em
gái (Sọ Dừa), giữa dì ghẻ và con chồng hoặc chị em cùng cha khác mẹ (Tấm Cám),
giữa con đẻ và con nuôi (Thạch Sanh)...hoặc những xung đột có tính chất bi kịch về
hơn nhân và gia đình (Sự tích trầu cau, Sự tích ơng đầu rau, Đá vọng phu...)
Những xung đột mang tính chất gia đình mà truyện cổ tích và đặc biệt là
truyện cổ tích thần kỳ đã phản ánh thực chất là xung đột có tính chất giai cấp trong
thời kỳ đầu của xã hội đang hình thành giai cấp. Truyện cổ tích chú ý đến những
tầng lớp người thấp cổ bé họng, những lớp người chịu nhiều thiệt thịi trong gia
đình và xã hội. Vì thực tế, “truyện cổ tích chưa đi vào số phận riêng của từng cá
nhân trong xã hội mà chỉ chú ý đến số phận chung của những lớp, những loại người
khác nhau trong hàng ngũ nhân dân. Trước hết là những loại người bị đối xử bất
công trong gia đình phụ quyền. Ở đây sự bênh vực cho những người thiệt thòi, đau
khổ gắn liền với sự phản ứng chống lại tơn ti trật tự tập tục bất bình đẳng và vơ lí
của gia đình phụ quyền”[ 17, tr. 70].

Bên cạnh việc thể hiện những vấn đề của hiện thực đời sống, những mâu
thuẫn, xung đột trong quan hệ gia đình và xã hội thì truyện cổ tích cịn thể hiện
những khát vọng và lý tưởng xã hội, thẩm mĩ của nhân dân. Trong đa số truyện cổ
tích, những nhân vật bề dưới, những nhân vật thấp cổ bé họng thường được miêu tả
như những con người đẹp nhất trong gia đình cũng như trong xã hội, những con
người mẫu mực lý tưởng của nhân dân. Trong gia đình mặc dù phải chịu nhiều thiệt
thòi, đau khổ nhưng họ ln ln sống có đạo đức, hiền hậu thật thà ngay thẳng,
hiếu thảo, chịu thương chịu khó. Họ khơng bao giờ có ý nghĩ sẽ trả thù những kẻ đã
làm cho họ đắng cay, điêu đứng. Người em trong truyện Cây khế mặc dù bị người
anh chiếm hết gia tài nhưng sau khi được chim thần đưa đi đảo vàng và trở nên giàu
có vẫn giữ ngun tình cảm anh em như trước. Cịn Thạch Sanh thì mặc dù bị Lý
Thông lừa đảo, hãm hại năm lần bảy lượt từ tinh vi đến trắng trợn và mặc dù đã có
quyền bính trong tay nhưng vẫn sẵn sàng tha bổng cho Lý Thông một cách vui vẻ.


15
Lý tưởng hóa những nhân vật đàn em, nhân vật bề dưới của tác giả dân gian với
mục đích củng cố những quan hệ gia đình đang lung lay, rạn nứt. Nhưng trong điều
kiện xã hội của truyện cổ tích thì việc đưa con người nhất là những người đàn em,
những người thấp cổ bé họng ra khỏi những mối quan hệ gia đình, xã hội là điều rất
khó khăn dù chỉ trong tưởng tượng. Nói đến đây khơng thể khơng nói đến vai trị và
tính chất khác nhau của những nhân vật phụ gắn chặt với việc thực hiện và thể hiện
lý tưởng thẩm mĩ của nhân dân ở trong truyện cổ tích. Các lực lượng thần kỳ (tiên,
bụt, rắn thần, chim thần...) được ví như chiếc cầu kỳ diệu nối liền cuộc đời thực với
cuộc đời mộng tưởng. Ngoài ra, nếu như các lực lượng thần kỳ chủ yếu đóng vai trị
giúp cho tác giả dân gian thực hiện lý tưởng thẩm mĩ thì các nhân vật đế vương ở
trong truyện vừa là phương tiện nghệ thuật vừa là lý tưởng xã hội được khái qt
hóa và hình tượng hóa. Những nhân vật đế vương tốt được xây dựng theo quan
niệm và mong ước của nhân dân, thường sống giản dị và gần gũi dân chúng. Đây là
những nhân vật lý tưởng chỉ có trong niềm tin và sự ước mơ của tác giả cổ tích mà

thơi. Tuy nhiên, niềm tin này cũng có cơ sở hiện thực từ những vị vua anh minh
trong lịch sử dựng và giữ nước của dân tộc Việt.
Nói đến nội dung phản ánh của truyện cổ tích khơng thể bỏ qua hoặc coi nhẹ
triết lý sống và đạo lý làm người của nhân dân được phản ánh ở trong đó. “Tinh
thần lạc quan, yêu đời, yêu thương quý trọng con người được xem là phần cốt lõi
nhất của triết lý sống và đạo lý làm người của nhân dân ta ở trong truyện cổ
tích.”[17, tr. 75]. Đối với truyện cổ tích sinh hoạt, nhìn chung ít có kết thúc có hậu.
Sự kết thúc có hậu thường tập trung chủ yếu ở tiểu loại cổ tích thần kỳ. Kết thúc
thường gắn liền với sự lý tưởng hóa các nhân vật bề dưới và các nhân vật đế vương
để khẳng định lý tưởng thẩm mĩ của nhân dân. Đa số ở các truyện cổ tích đều có
mục đích, nội dung và tác dụng giáo dục đạo đức dù ít hay nhiều dù trực tiếp hay
gián tiếp. Ngoài ra, niềm tin ở hiền gặp lành, ở ác gặp ác cũng chính là ước mơ
cơng lý và đạo lý của nhân dân.
Truyện cổ tích chính là tấm gương phản chiếu hiện thực cuộc sống nhân dân
lao động trong xã hội phong kiến một cách khá chân thực và sinh động. Bên cạnh


16
việc thể hiện những lý tưởng, ước mơ, khát vọng của nhân dân trong cuộc sống gia
đình và xã hội thì việc đưa ra những bài học, triết lý nhân sinh đáng trân trọng đối
với mọi người. Ở nhiều phương diện, chúng ta có thể thấy rõ rằng truyện cổ tích
ln phản ánh và thực hiện đúng chức năng cơ bản của mình.
1.3. Nhân vật nữ trong truyện cổ tích
1.3.1. Vai trị của nhân vật nữ trong truyện cổ tích
Các nhân vật nam trong truyện cổ tích nói chung và truyện cổ tích thần kỳ nói
riêng chiếm một số lượng “áp đảo” hơn hẳn so với các nhân vật là nữ giới. Tuy
nhiên, nhân vật nữ trong truyện cổ tích đóng một vai trị khá quan trọng, được xem
là một trong những thành phần chủ chốt quyết định đến diễn biến cốt truyện cũng
như phản ánh chủ đề tư tưởng của truyện.
Xem xét chức năng và vị trí của nhân vật trong truyện cổ tích, có thể chia

thành các loại nhân vật: nhân vật chính và nhân vật phụ, nhân vật chính diện hay
nhân vật phản diện. Nhân vật nữ dù đứng ở vị trí nào trong truyện cổ tích thì cũng
khơng thể phủ nhận được tầm quan trọng và vai trị của nó. Nếu nhân vật nữ đảm
nhận vị trí là nhân vật chính trong truyện thì đó là nhân vật giữ vai trò quan trọng
trong việc tổ chức và triển khai tác phẩm. Qua nhân vật chính, cốt truyện thường
nêu lên những vấn đề và những mâu thuẫn cơ bản và từ đó giải quyết vấn đề, nêu
lên chủ đề tư tưởng được đặt ra trong truyện. Nhân vật chính là nhân vật trung tâm,
có vai trị quan trọng nhất xuyên suốt toàn bộ câu chuyện. Trừ một số nhân vật
chính, những nhân vật cịn lại đều là nhân vật phụ ở nhiều cấp độ khác nhau. Nếu
nhân vật nữ đảm nhận vị trí là nhân vật phụ trong truyện thì nhân vật này có vai trị
góp phần hỗ trợ, bổ sung, hoặc chỉ làm nền tô vẽ thêm cho nhân vật chính trong q
trình diễn biến của cốt truyện cũng như trong việc thể hiện chủ đề tư tưởng của
truyện.
Mặc khác, nhân vật trong truyện cổ tích là nhân vật phân tuyến. Đặc điểm này
được thể hiện rõ nhất trong truyện cổ tích thần kỳ. Nhân vật được hình thành theo
hai tuyến đối lập nhau: tuyến thiện và tuyến ác, tuyến chính nghĩa và tuyến gian tà,
tuyến tốt và tuyến xấu. Tuyến thiện là những nhân vật xuất thân từ nông dân nghèo,


17
những người bất hạnh, thấp cổ bé họng trong xã hội phong kiến. Họ thuộc những
người chính nghĩa mang đầy đủ những nét đẹp và đặc tính tốt của con người như
đẹp trai, xinh gái (dù đội lốt thú nhưng bên trong là lốt người đẹp), cần cù, chăm
chỉ, chịu thương chịu khó, nhân hậu, thơng minh, giàu lịng vị tha, hiền lành, không
tham lam. Tuyến ác là những con người nắm quyền kinh tế và chính trị, thường là
những anh chị cả đến phú nông, vua quan. Họ thuộc những con người phi nghĩa,
mang đầy đủ những đặc điểm xấu từ ngoại hình đến nhân cách: xấu trai, xấu gái
hoặc khơng đẹp bằng nhân vật chính nghĩa, lười nhác, ích kỷ, hẹp hòi, đố kỵ, hung
dữ, gian ác, tham lam...Do đó, nhân vật nữ trong cổ tích hiện lên với cả hai tuyến
đối lập. Điều này góp phần làm tô rõ hơn, nổi bật hơn những vấn đề nhân sinh trong

việc xây dựng chủ đề tư tưởng của truyện và biện pháp nghệ thuật xây dựng nhân
vật cổ tích thần kỳ. Trong vấn đề tìm hiểu thi pháp xây dựng nhân vật, vai trò của
nhân vật nữ xuất hiện ở cả hai tuyến nhân vật sẽ giúp cho người đọc có cái nhìn kỹ
lưỡng, rạch rịi hơn về thi pháp của hai tuyến nhân vật. Từ đó, có thể hiểu thêm về
dụng ý nghệ thuật của tác giả dân gian khi xây dựng truyện cổ tích.
Đối với nhân vật nữ chính diện thì thường có một kết thúc có hậu. Họ thường
có được cuộc sống hạnh phúc, sung sướng bên chồng con của mình. Đối với loại cốt
truyện phát triển theo logic cuộc sống và kết thúc khơng có hậu. Nhân vật chính
được giải thốt khỏi nỗi khổ bằng giải pháp tiêu cực là tìm đến cái chết nhưng họ
được dân gian ca ngợi về phẩm chất, đạo đức, tài năng…Còn kết cục của các nhân
vật phản diện thường là cái chết hoặc chịu sự thay đổi vị thế của mình trong xã hội:
người giàu sang trở nên nghèo khó, kẻ quyền thế trở thành hèn mọn, một số nhân
vật phải hóa thân thành những lồi vật, đồ vật kinh tởm…Kết cục này là một trong
những cách thể hiện niềm tin vào lẽ cơng bằng và triết lí sống “ở hiền gặp lành,
sống ác gặp ác” của dân tộc Việt Nam cũng như quan niệm của dân tộc Việt Nam
và các dân tộc trên thế giới. Kiểu nhân vật nữ phản diện sẽ góp phần làm nổi bật lên
nhân vật chính diện, làm nổi bật lên quan điểm, lý tưởng thẩm mĩ của nhân dân.
Có thể nhìn nhận nhận vật phản diện và nhân vật chính diện trong cổ tích
thường là nhân vật được xây dựng để thực hiện ý đồ của tác giả dân gian. Do đó,


18
tuy đa dạng về kiểu loại nhưng nhìn chung tính cách của nhân vật thường nhất quán
và ít phức tạp. Mặc dù số lượng nhân vật nữ trong truyện cổ tích có phần khiêm tốn
hơn so với nhân vật nam giới nhưng cũng không thể phủ nhận được tầm quan trọng
của nhân vật. Số lượng nhân vật nữ có vai trò quan trọng trong việc xây dựng cốt
truyện và chủ đề tư tưởng. Những bài học đạo lý được nhân dân gửi gắm trực tiếp
qua hình tượng nhân vật này.
1.3.2. Số phận bất hạnh của những người phụ nữ
Có thể nói, kiểu nhân vật nữ bất hạnh trong truyện cổ tích Việt Nam được thể

hiện nhiều nhất trong tiểu loại cổ tích thần kỳ. Đó là những con người xuất thân từ
lao động nghèo khổ nhưng có những phẩm chất đáng trân trọng. Họ có bản chất
chung là nhân hậu, hiền lành, chịu khó, nghèo nhưng sống trong sạch và không
tham lam.
Phụ nữ trong xã hội cũ thường là nạn nhân của những định kiến nặng nề, là đối
tượng trung tâm, chủ yếu chịu nhiều thiệt thòi trong xã hội. Trong đó, người phụ nữ
khơng có quyền được quyết định bất cứ điều gì trong cuộc sống của mình, thậm chí
đó là quyền được sống, được u và khát khao hạnh phúc. Trong xã hội ấy, họ bị
tước đi những quyền lợi cơ bản của con người. Họ bị biến thành nô lệ cho những
luật lệ, những ràng buộc nghiêm khắc của lễ giáo phong kiến và những quan niệm
cổ hủ lạc hậu. Họ khơng có quyền quyết định số phận mình mà hồn tồn phụ thuộc
vào người khác bởi quy định tam tòng quá nghiêm khắc của Nho giáo Tại gia tòng
phụ, xuất giá tòng phu, phu tử tòng tử. Điều ràng buộc ấy dẫn theo bao nhiêu bất
hạnh của người phụ nữ.
Ta thường thấy trong truyện cổ tích, những nhân vật nữ thường được giới thiệu
là những người xinh đẹp nết na, chăm chỉ và giàu lòng vị tha. Nhưng số phận của
họ lại luôn phải chịu nhiều thiệt thịi, bất cơng trong cuộc sống. Là những người mồ
côi, là những kiếp sống ở đợ, kiếp lấy chồng chung, là người có vẻ bề ngồi dị
dạng, xấu xí...tất cả họ đều mang trong mình những phẩm chất tốt đẹp nhưng ln
bị vùi dập, chà đạp. Và để có thể chạm tay đến hạnh phúc người phụ nữ trước hết
phải vượt qua nhiều đắng cay, trở ngại, thậm chí là những thử thách nghiệt ngã.


19
Nhưng khi đã tìm đến được hạnh phúc trong cuộc sống thì họ vẫn ln nhìn cuộc
đời, đối xử với những người đã từng hãm hại bằng con mắt giàu tình thương, bằng
tấm lịng vị tha, nhân ái. Một đặc điểm nữa của những người phụ nữ bất hạnh trong
xã hội là họ bị tước đoạt tất cả những giá trị vật chất lẫn tinh thần, cô đơn trơ trọi,
trở thành người làm thuê, người nô lệ, người ở ngay trong chính gia đình của mình.
Người phụ nữ thường bị bóc lột tàn nhẫn, đơi khi cịn có những kết cục đáng

thương, bi thảm trong cuộc đời.
Trong truyện cổ tích, ta thường thấy nhân vật nữ mặc dù có số phận bất hạnh
nhưng bản thân họ luôn khao khát hạnh phúc, khát khao yêu thương. Họ mong
muốn được cùng với người mình yêu hưởng cuộc sống hạnh phúc trọn vẹn, gắn bó
lâu dài nhưng ln vấp phải sự ngăn cản của các thế lực trong gia đình và xã hội.
Những mối tình tự do, những mong muốn tự chủ trong hôn nhân luôn bị vấp phải
những rào cản. Thật là đau xót biết bao cho những mối tình tuyệt đẹp. Như câu
chuyện về mối tình của chàng Ngưu Lang và Chức Nữ hay mối tình trong truyện
“Duyên nợ tái sinh”, “Người cưới ma”...
Việc viết về số phận của những người bất hạnh nói chung và những người phụ
nữ nói riêng góp phần gửi gắm thơng điệp lý tưởng xã hội của nhân dân lao động.

1.3.3. Những bài học triết lý đạo đức và ước mơ, khát vọng của người phụ nữ
Từ xưa đến nay, cuộc đấu tranh giữa cái thiện và cái ác, giữa người tốt với kẻ
xấu vô cùng gian nan, phức tạp. Đặc biệt, cuộc đấu tranh giữa cái thiện và cái ác
trong bản thân mỗi con người lại càng phức tạp, gian nan. Song, kể cả trong xã hội
xưa và nay, không phải lúc nào cái thiện cũng chiến thắng cái ác. Chính vì vậy mà
nhân dân xưa đã đưa những mơ ước, nguyện vọng, lý tưởng xã hội của mình thơng
qua chiến thắng tất yếu của cái đẹp, cái thiện vào những câu truyện cổ tích.
Như đã nói ở trên, niềm tin ở hiền gặp lành, ở ác gặp ác vừa là triết lý sống
lạc quan tích cực, vừa là ước mơ cơng lý và đạo lý của nhân dân. Việc xây dựng
những nhân vật nữ đa dạng trong cốt truyện cổ tích, tác giả dân gian muốn đề cập
đến nhiều vấn đề chung xoay quanh mối quan hệ gia đình và xã hội. Mặc dù thực
trạng xã hội vô cùng đen tối, xấu xa nhưng đối với họ vẫn luôn sống với một tinh