thiền đạo: phần 2 - nxb thế giới

PHẦN2
NGUNLÝVÀHÀNHTRÌ
Chương1
“KHƠNGMÀDIỆU”
BàithơThiềncổnhấtbắtđầuvớinhữnglờisau:
Đạolớnchẳnggìkhó,
Cốtđừngchọnlựathơi.
Qhồkhơngthươngghét,
Thìtựnhiênsángngời.
Sailạcnửađườngtơ,
Đấttrờiliềnphâncách!
Chớnghĩchuyệnngượcxi,
Thờihiệnliềntrướcmắt.
Đemthuậnnghịchchỏinhau,
Đóchínhlàtâmbệnh.(1)
Mấuchốtkhơngphảicốgắngđènéncảmgiác,nidưỡngsựthờơ
nhạtnhẽo,màlànhìnthấuvọngtưởngphổbiến,tưởngcóthểgiànhlấy
cáivuithíchhaytốtđẹpkhỏicáiđaukhổhoặcxấuxa.Ngunlýđầu
tiêntrongĐạogiáolà:
Thiênhạđềubiếttốtlàtốt,thìđãcóxấurồi.
Đềubiếtlànhlàlành,thìđãcócáichẳnglànhrồi.
Bởivậy,“có”với“khơng”cùngsinh,
Khóvàdễcùngthành;
Dàivàngắncùnghình;


Caovàthấpcùngchiều;...
Trướcvàsaucùngtheo.(2)
Thấyđượcđiềunàynghĩalàthấyrằngcáitốtmàkhơngcócáixấu
giốngnhưlênmàkhơngxuống,đưaralýtưởngtheođuổicáitốtcũng
giốngnhưcốgắngbỏbêntráibằngcáchliêntụcrẽphải.Làmvậy,

ngườitabuộcphảiđiquanhtheovịngtrịn.(3)
Logictrongđiềunàyđơngiảnđếnnỗingườitabịthơithúcchorằng
nóqđơngiản.Thơithúcấycàngmạnhhơnbởinóđánhđổảotưởng
đượcnângniunhấttrongtâmtríconngười,đólà,theothờigian,mọi
thứsẽđượclàmchongàycàngtốthơn.Bởinhìnchungngườitacho
rằngnếukhơngphảivậy,cuộcsốngconngườisẽmấthếtýnghĩavà
độnglực.Nếukhơngphảimộtcuộcsốngliêntụcđitới,thìchỉcịn
phươngcáchduynhấtlàsựtồntạiđơnthuần,tĩnhtạivàchếtchóc,q
buồnvàqvơnghĩađếnnỗingườitacóthểtựtử.Chínhýniệm
“phươngcáchduynhất”nàychothấytâmbịbóchặtrasaotrongmơ
thứcnhịngun,nókhócóthểnghĩgìrangồitốthayxấu,hoặcmộtsự
trộnlẫncảtốtvàxấu.
NhưngThiềnlàsựgiảithốtkhỏimơthứcnày,vàđiểmkhởiđầucó
vẻuámcủanólàhiểusựngớngẩncủachọnlựa,củatồnbộcảmgiác
rằngcuộcsốngsẽđượccảithiệnđángkểnếuliêntụcchọncái“tốt”.
Ngườitaphảibắtđầubằngcách“cảm”đượccáitươngđối,biếtrằng
cuộcsốngkhơngphảimộthồncảnhtừđócógìđểmànắmbắthayđạt
được-nhưthểnólàthứtatiếpcậntừbênngồi,giốngmộtmiếngbánh
haythùngbia.Thànhcơnglnlàthấtbại,nghĩalàcàngthànhcơng
trongbấtkỳđiềugì,càngcónhucầuphảitiếptụcthànhcơng.Ănlàđể
sốngsótvàđóilại.
Ảotưởngvềsựcảithiệnđángkểnảysinhtrongnhữngkhoảnhkhắc
cósựđốilập,nhưkhingườitaxoaytừtráiquaphảitrênmộtchiếc
giườngcứng.Tưthếnằmmớilà“tốthơn”chừngnàosựđốilậpcịnđó,
nhưngchẳngbaolâu,tưthếthứhaibắtđầucócảmgiácgiốngnhưlúc
đầu.Vậylàhọmuamộtchiếcgiườngthoảimáihơn,vàngủntrong
mộtthờigian.Nhưngcáchgiảiquyếtvấnđềnhưvậyđểlạitrongýthức
ngườiđómộtkhoảngtrốngrỗngkỳlạ,khoảngtrốngấychẳngmấychốc

bịlấpđầybởicảmgiácvềmộtsựđốilậpkhơngthểchịunổikhác,cho
đếngiờchưađượcđểý,vàcũngcấpthiết,cũngvơvọngynhưvấnđềvề
chiếcgiườngcứng.Sởdĩkhoảngtrốngấyxảyrabởivìchỉcóthểduytrì
cảmgiácdễchịukhisosánhvớikhóchịu,giốngnhưmắtchỉthấymột
hìnhảnhkhicóbốicảnhđốilậpvớinó.Tốtvàxấu,dễchịuvàđaukhổ
làkhơngthểtáchrời,làkhácbiệtmàlạihếtsứcđồngnhất-nhưthểhai
mặtcủamộtđồngxu-đếnnỗi:
Tốtlàxấu,vàxấulàtốt.(4)
HaynhưlờimộtbàithơtrongThiềnLâmCúTập(5):
Gặprắcrốitứcgặpvậnmay;
Cóđồngthuậntứccóđốinghịch.(5)
Mộtđoạnkhácdiễntảsốngđộnghơn:
Trờicịntối,gàgáybáosáng;
Mặttrờirựcrỡlúcnửađêm.(6)
Bởivậy,Thiềnkhơngphảiquanđiểmchorằngđóimàănthìvơích
vìđằngnàocũnglạiđói,Thiềncũngkhơngphảiphinhântínhtớimức
nóirằngngứathìkhơngđượcgãi.Vỡmộngvớisựtheođuổicáitốt
khơngcónghĩalàphảicóphươngánthaythếcầnthiếtlàrơivàocáixấu
củasựtrìtrệ,bởihồncảnhcủaconngườigiốngnhư“bọchéttrênvỉ
nướng”.Chẳngphươngánnàođưarađượcgiảipháp,vìbọchétrơi
xuốngphảinhảylên,cịnbọchétnhảylênphảirơixuống.Chọnlựalà
ngớngẩn,vìkhơngcóchỗchochọnlựa.
Dovậy,lốitưduynhịngunsẽthấydườngnhưThiềnmangmột
lậptrườngtheothuyếtđịnhmệnh,đốilậpvớitựdochọnlựa.Khimột
vịtănghỏithiềnsưMụcChâu:“Suốtngàymặcáoăncơm,làmsaokhỏi


mặcáoăncơm?”Sưđáp:“Mặcáo,ăncơm.”Vịtăngtrảlờikhơnghiểu.
Sưđáp:“Khơnghiểuthìmặcáo,ăncơm.”(8)Khiđượchỏilàmthếnào
thốtkhỏicái“nóng”,mộtthiềnsưkháchướngngườihỏiđếnnơi

chẳngnóngchẳnglạnh.Đượcucầugiảithíchrõhơn,sưđáp:“Mùa
hèđổmồhơi;mùađơngrunlẩybẩy.”Hoặcnhưlờimộtbàithơ:
Lạnhtìmlửarựctronglịsưởi,
Nóngngồibờsuốitrongrừngtrúc.(9)
Cũngvớinhãnquannày,ngườitacóthể:
Thấymặttrờitrongcơnmưa;
Múcnướcsạchtừgiữalửa.(10)
Nhưngđókhơngphảimộtnhãnquantheothuyếtđịnhmệnh.Nó
khơngđơngiảnlàbngxidokhơngthểtránhđượcđổmồhơikhi
nóng,runkhilạnh,ănkhiđói,vàngủkhimệt.Ngườibngxitrước
sốmệnhlàngườiđầuhàng,ngườilàconrốivơdụngcủahồncảnh,và
vớiThiềnkhơngcóngườinhưvậy.Dùphânchiathànhchủthểvàđối
tượng,thànhngườibiếtvàcáiđượcbiết,nhữngcáiấycũngđượcthấy
làchỉtươngđối,đốiđãiqualại,khơngthểtáchrờinhưmọicáikhác.
Chúngtakhơngđổmồhơivìnóng,màđổmồhơilàcáinóng.Nóirằng
domắtnênmặttrờilàánhsángcũngchỉđúngnhưnóirằngdomặttrời
nênmắtthấyánhsáng.ChúngtakhơngquenvớinhãnquanThiềndocó
mộtquyướccốđịnhchorằngcáinóngđếntrước,vàrồidonhânquả,
cơthểđổmồhơi.Nếungượclạisẽgâysửngsốt,giốngnhưnói“bơvà
bánhmì”thayvì“bánhmìvàbơ”.NhưlờimộtbàithơtrongThiềnLâm
CúTập:
Lửakhơngđợimặttrờimớinóng;
Giókhơngđợimặttrăngmớimát.


Sựđảongượclẽthườngkhiếngâysốcvàdườngnhưphilýnàycólẽ
đượclàmsángtỏbằnghìnhảnhhayđượcsửdụngtrongThiềnlà“trăng
trongnước”.Hiệntượng“trăngtrongnước”đượcvínhưtrảinghiệm
củaconngười.Nướclàchủthể,trănglàđốitượng.Khơngcónướcthì
khơngcótrăng-trongnước,khơngcótrăngcũngvậy.Nhưngkhitrăng

mọc,nướckhơngphảiđợimớicóhìnhcủanó,vàngaykhimộtgiọt
nướcnhỏxíurớtra,trăngcũngkhơngphảiđợimớiđượcphảnchiếu.
Bởitrăngkhơngcốýphảnchiếu,nướckhơngchủđịnhlưuhình.Sựviệc
đượcgâyrabởinướccũngnhiềunhưbởitrăng,khinướcbiểuthịsự
sángrỡcủatrăng,trăngcũngbiểuthịsựtrongtrẻocủanước.Mộtbài
thơkháctrongThiềnLâmCúTập:
Câyhiệnhìnhthểcủagió;
Sónggửitinhthầnchotrăng.(11)
Đểdiễnđạtbớtthivịhơn,trảinghiệmcủaconngườiđượcquyết
địnhbởibảnchấtcủatâmvàcấutrúccủacácgiácquancũngnhiềunhư
bởicácđốitượngbênngồimàsựhiệndiệncủachúngđượctâmấy
pháthiện.Sởdĩngườitacảmthấymìnhlànạnnhânhoặcconrốicủa
nhữnggìhọtrảiqualàbởihọtách“ngã”khỏitâm,nghĩrằngbảnchất
củathântâmlàmộtthứgìđóvơtìnhbịđẩyvào“họ”.Họchorằngmình
đãkhơngucầuđượcsinhra,khơngucầuđược“trao”mộtcơthể
nhạycảmđểmàthấtvọngvớisựqualạigiữavuivàkhổ.NhưngThiền
ucầuchúngtatìmra“ai”làngười“có”cáitâmnày,“ai”làngườiđã
khơngucầuđượcsinhratrướckhichamẹhồithaichúngta.Đểtừ
đó,tồnbộýnghĩacủasựphânchiachủquan,củaviệclàngườiđược
“trao”mộtcáitâm,ngườimàtrảinghiệmxảyđến,hóaralàmộtảo
tưởngcủangữnghĩahọctồi-sựámthịthơimiêndotưduysainhiều
lần.Bởivìkhơngcó“ngã”nàoriêngngồithântâmnày,cáisắpxếpcác
trảinghiệmnày.Tươngtự,thậtkhơihàikhinóivềthântâmnàynhư
mộtthứgìđóthụđộng,vơtìnhbị“trao”chomộtcấutrúcnhấtđịnh.Nó
làcấutrúcấy,vàtrướckhicócấutrúcấy,khơngcóthântâmnàocả.
Vấnđềcủachúngtalàởchỗ,nănglựctưduychophépchúngtatạo
dựngnhữngbiểutượngcủasựvậttáchrờikhỏichínhsựvật.Nógồm
cảnănglựctạoramộtbiểutượng,mộtýtưởngvềbảnthântáchrời

khỏibảnthân.Doýtưởngdễlĩnhhộihơnnhiềusovớithựctại,biểu
tượngổnđịnhhơnnhiềusovớisựthật,nênchúngtahọccáchđồng
nhấtbảnthânvớiýtưởngvềbảnthân.Từđâysinhracảmnhậnchủ
quanvềmộtcái“tơi”“có”mộtcáitâm,vềmộtchủthểbiệtlậpbêntrong
màtrảinghiệmvơtìnhxảyđếnvớinó.Vớisựnhấnmạnhđặctrưngvào
cáicụthể,Thiềnchỉrarằngcái“tơi”qbáucủachúngtachỉlàmộtý
tưởng,nóhữuíchvàhợplýnếuđượcnhìnnhậnnhưđanglà,nhưng
nguyhạinếubịđồngnhấtvớibảnchấtthậtcủachúngta.Khichúngta
nhậnthứcđượcsựmâuthuẫnhoặcđốinghịchgiữamộtmặtlàýtưởng
vềbảnthânvàmặtkháclàcảmnhậntứcthời,cụthểvềbảnthân,sẽnảy
sinhmộttìnhtrạngbốirốinhấtđịnh,gâyralúngtúngthiếutựnhiên.
Khichúngtakhơngcịnbịđồngnhấtvớiýtưởngvềbảnthânnữa,
tồnbộmốiquanhệgiữachủthểvàđốitượng,ngườibiếtvàcáiđược
biết,sẽtrảiquasựthayđổiđộtngộtmangtínhcáchmạng.Nótrởthành
mộtmốiquanhệthậtsự,mộtsựphụthuộcqualạitrongđóđốitượng
tạorachủthểcũngnhiềunhưchủthểtạorađốitượng.Ngườibiết
khơngcịncảmthấyanhtađộclậpvớicáiđượcbiết;ngườitrảinghiệm
khơngcịnthấyanhtatáchrờikhỏitrảinghiệm.Hệquảlà,tồnbộý
niệmcóđượcthứgìđó“từ”cuộcsống,tìmkiếmthứgìđó“từ”trải
nghiệm,trởthànhngớngẩn.Nóicáchkhác,rõràngtrênthựctế,tơi
khơngcócáitơinàokhácngồitồnbộnhữnggìmàtơinhậnbiết.Đây
làgiáolýHoaNghiêmvềlướichâu,vềsựsựvơngại(tiếngNhật:jijimu
ge),trongđómỗihạtchâulạiphảnchiếutấtcảcáchạtkhác.
Cảmgiáctáchbiệtchủquancũngdokhơngthấyđượctínhchất
tươngđốitrongcácsựviệcvơtìnhvàchủý.Dễthấytínhtươngđốinày
khiquansáthơithở,vìchỉvớimộtthayđổinhỏvềđiểmnhìn,dễnhận
ra“tơithở”cũngchẳngkhác“nóthởtơi”.Chúngtacảmthấyhànhđộng
củamìnhlàchủýkhichúngtheosaumộtquyếtđịnh,cịnvơtìnhkhi
chúngxảyrakhơngdoquyếtđịnh.Songnếuquyếtđịnhlàchủý,mọi
quyếtđịnhphảiđượcđitrướcbởimột“quyếtđịnhraquyếtđịnh”-một

qtrìnhlùilạiđếnvơtận,màthậtmaynókhơngxảyra.Kỳquặcởchỗ,
nếuphảiquyếtđịnhraquyếtđịnh,chúngtasẽkhơngtựdoraquyết
định.Chúngtatựdoraquyếtđịnhbởiquyếtđịnh“xảyra”.Chúngtacứ
thếquyếtđịnhmàkhơnghềtìmhiểumìnhlàmđiềuđónhưthếnào.Sự
thực,nóchẳngvơtìnhcũngchẳngchủý.“Cảm”đượctínhtươngđối
nàytứclàtìmđượcmộtsựchuyểnhóaphithườngkháccủatồnbộtrải


nghiệm,vànócóthểđượcdiễnđạttheomộttronghaicách.Tơicảm
thấymìnhđangquyếtđịnhmọithứxảyra,hoặctơicảmthấymọithứ,
kểcảcácquyếtđịnhcủatơi,chỉđangtựnhiênxảyra.Bởilẽ,mộtquyết
định-cáitựdonhấttrongnhữnghànhđộngcủatơi-cứvậyxảyra
giốngnhưcơnnấcbêntrong,hoặcnhưchimhótbênngồi.
Cáchnhìnnhậnsựviệcnhưvậyđượcmộtthiềnsưhiệnđại,vị
Sokei-anSasakiđãviêntịch,mơtảsốngđộngnhưsau:
Mộtngày,tơigạtbỏmọiýniệmtrongtâm.Tơi
bngbỏmọihammuốn.Tơivứtbỏmọingơntừcủatư
duy,vàhiệnhữutrongnlặng.Tơicảmthấymộtchút
khóchịu-cứnhưmìnhbịlơivàothứgìđó,hoặcnhưthể
tơiđangchạmvàomộtkhảnăngmìnhkhơngbiết...rồi
Ztt!Tơiđivào.Tơiđánhmấtranhgiớicủacơthểvậtlý.
Đươngnhiêntơivẫncảmthấyda,nhưngcócảmgiác
nhưđangđứngởtrungtâmcủavũtrụ.Tơinói,nhưng
lờinóiđãmấtđiýnghĩa.Tơithấynhữngngườiđivề
phíamình,songtấtcảđềulàcùngmộtngười.Tấtcảđều
làtơi!Tơichưabaogiờbiếtđếncảnhgiớinày.Tơiđãtin
rằngmìnhđượctạora,nhưnggiờphảiđổiý:tơichưa
baogiờđượctạora;tơilàvũtrụ;khơngcóMr.Sasaki
độclậpnàotồntạicả.(12)
Xemra,vứtbỏsựphânbiệtchủquangiữa“tơi”và“trảinghiệmcủa

tơi”-thơngquathấyrằngýtưởngcủatơivềbảnthânthìkhơngphải
bảnthân-cũngtứclàpháthiệnmốiquanhệthậtsựgiữabảnthânvà
thếgiới“bênngồi”.Cánhânvàvạnvậtđơngiảnlànhữnggiớihạn
hoặcthuậtngữtrừutượngcủamộtthựctạicụthểở“giữa”chúng,
giốngnhưđồngxuthựcchấtlà“ởgiữa”haibềmặttrừutượngtheo
hìnhhọcEuclidecủahaimặtđồngxuấy.Tươngtự,thựctạicủatấtcả
“nhữngđiềuđốilậpkhơngthểphânchia”-sốngvàchết,tốtvàxấu,vui
vàkhổ,đượcvàmất-làcái“ởgiữa”ấymàchúngtakhơngcólờigìđể
gọitên.
Sựđồngnhấtcủaconngườivớiýtưởngcủaanhtavềbảnthântạo
choanhtamộtcảmgiáckhơngthựcchấtvàbấpbênhvềsựthường


hằng.Bởilẽ,ýtưởngnàytươngđốicốđịnh,dựatrênnhữngkýứcđược
chọnlựacẩnthậncủaqkhứ,nhữngkýứcmangmộtđặcđiểmđược
lưugiữvàcốđịnh.Quyướcxãhộikhuyếnkhíchgiữsựcốđịnhcủaý
tưởng,vìrằngcácbiểutượngcóhữuíchhaykhơngphụthuộcvàosựổn
địnhcủachúng.Sựquyướcdovậykhuyếnkhíchngườitagắnýtưởng
vềbảnthânvớinhữngvaitrịvàkhnmẫutrừutượngvàtượngtrưng
khơngkém,bởichúngsẽgiúpanhtahìnhthànhmộtýtưởngrõràngvà
dễhiểuvềbảnthân.Nhưngchừngnàoanhtacịnđồngnhấtbảnthân
vớiýtưởngcốđịnh,anhtasẽcịnnhậnthức“cuộcsống”nhưthứgìđó
điquaanhta-nóđiquacàngnhanhhơnkhianhgiàhơn,khiýtưởng
củaanhtrởnêncứngnhắchơn,dựanhiềuhơnvàokýức.Anhtacàng
cốgắngníugiữthếgiới,lạicàngcảmthấynólàmộtqtrìnhkhơng
dừnglại.
Mộtlần,MãTổvàBáchTrượngđidạo,thấybầyvịttrờibayqua.
“Làgìvậy?”MãTổhỏi.
“Vịttrời,”BáchTrượngthưa.
“Điđâurồi?”MãTổhỏi.“Bayquarồi,”BáchTrượngđáp.

MãTổquaylại,thìnhlìnhnhéomũiBáchTrượngmộtcái.Sưđau
qlalên.MãTổbảo:“Saonóibayquarồi!”
BáchTrượngngayđótỉnhngộ.(13)
Tínhtươngđốicủathờigianvàvậnđộnglàmộttrongnhữngchủ
đềchínhtrongChánhPhápNhãnTạngcủaĐạoNgun.Sưviết:
Nếuởtrênthuyềnvànhìnvàobờ,chúngtacócảm
giácbờchạy.Nhưngnếunhìngầnvàothuyềnhơnmới
hiểulàthuyềnđi.Cũngvậy,khinhìnvạnvậtvớisựmê
mờcủathântâm,chúngtathườngcóniềmtinsailầm
rằngtâmmìnhlàthường.Nhưngnếuthậtsựđểýthân
tâmmình,chúngtathấyđiềunàylàsai.


Khigỗtrởthànhtro,nókhơngbaogiờtrởlạithành
gỗ.Tuynhiên,chúngtakhơngnênthấytrolàsauvàgỗ
làtrước.Nênhiểurằng,theoPhậtpháp,gỗởtrong
trạngtháinhấtthờilàgỗ....Cótrạngtháitrướcvàsau,
nhưngtrướcvàsaunàytáchrời.
Sốngvàchếtcũngthế.NênPhậtphápdạyrằngBất
sinhcũnglàBấtdiệt.Sốnglàmộttrạngtháinhấtthờivề
thờigian.Chếtlàmộttrạngtháinhấtthờivềthờigian.
Giốngnhưmùađơngvàmùaxn-chúngtakhơngnói
rằngmùađơngtrởthànhmùaxn,haymùaxntrở
thànhmùahạ.(14)
Ởđây,ĐạoNgunđangcốgắngdiễnđạtcảmgiáclạlùngvềnhững
khoảnhkhắcphithờigian,chúngxảyrakhingườitakhơngcịncốgắng
cưỡnglạidịngchảysựkiện;ơngđangbàytỏtrạngtháitịnhvàviên
mãnđặcthùcủanhữnggiâyphútnốitiếpnhau,khitâmnhưthểđang
thuậntheochúngvàkhơngcốgắngtómbắtchúng.MãTổcũngtrình
bàycáithấytươngtự:

Kinhdạyvìlẽcácpháphợpthànhthânnày,chonên
khikhởichỉlàphápkhởi,khidiệtchỉlàphápdiệt.Khi
phápấykhởiđừngchorằngmìnhkhởi.Khiphápấydiệt
đừngchorằngmìnhdiệt.Niệmtrước,niệmsau,niệm
giữa,mọiniệmđừngđểchoràngbuộcnhau.Niệmniệm
đềutịchdiệt.(15)
Phậtgiáothườngsosánhtiếntrìnhthờigianvớichuyểnđộngbiểu
kiếncủamộtngọnsóng,theođócáicóthậtlànướcchỉlênvàxuống,tạo
thànhảotưởngvềmột“con”nướcdichuyểntrênbềmặt.Tươngtựlà
ảotưởngrằngcómộtcái“ngã”thườnghằngđiquanhữngtrảinghiệm
liêntiếp,tạothànhmộtliênkếtgiữachúngnhưthểcậuthanhniêntrở
thànhngườiđànơng,thànhơnglão,rồithànhthâychết.
Điliềnvớitheođuổicáitốtdovậylàsựtheođuổitươnglai,theo
đuổicáiảotưởngrằngchúngtakhơngthểhạnhphúcnếukhơngcómột


“tươnglaixánlạn”chocáitơibiểutượng.Vìthếmàsựtiếntriểnvềphía
cáitốtđượcđobằngtuổithọkéodài,màqnrằngkhơngcógìtương
đốihơncảmgiáccủachúngtavềthờigian.MộtbàithơThiềnđãnói:
Hoabìmbìmchỉnởmộtgiờ,
Đâukhácđạitùngsốngngànnăm.
Chủquanmànói,mộtconmuỗichắchẳncảmthấyvàingàylàmột
qngđờiđủdài.Cảmnhậnchủquancủamộtconrùa,vớivịngđờivài
trămnăm,cũngchỉnhưcủaconmuỗi.Cáchđâykhơnglâu,tuổithọcủa
mộtngườitrungbìnhkhoảngbốnmươilămnăm.Ngàynaynótừsáu
mươilămđếnbảymươi,nhưngcảmnhậnchủquanlàthờigiancàng
lúccàngnhanh,vàcáichết,khinóxảyđến,lnđượccholàqnhanh.
ĐạoNgunnói:
Hoatànkhitakhơngmuốnmấtchúng;
Cỏdạimọckhitakhơngmuốnthấychúnglớnlên.(16)

Điềunàylàhếtsứctựnhiên,hếtsứcconngười,chẳngthểlơihay
kéodãnthờigianđểkhiếnnókhácđiđược.
Ngượclại,việcđolườnggiátrịvàthànhcơngbằngthờigian,khăng
khăngđịihỏinhữngđảmbảochomộttươnglaixánlạn,sẽkhiếnngười
takhơngthểsốngtựdotrongcảhiệntạilẫntươnglai“xánlạn”khinó
tới.Bởichẳngbaogiờcógìkhácngồihiệntại,vànếukhơngthểsốngở
đó,ngườitachẳngthểsốngởđâukhácđược.NhưlờiChánhPháp
NhãnTạng:
Nhưcábơitrongnước,dùbơitớiđâu,cũngkhơng
thấytậncùngcủanước.Nhưchimbaytrêntrời,dùbay
tớiđâu,cũngkhơngthấytậncùngcủabầutrời.Từkhởi
thủy,cáchưatừnglìakhỏinước,chimchưatừngrời
khỏibầutrời.Chỉlànhucầulớnthìdùnglớn,nhucầu


nhỏthìdùngnhỏ.Chínhvìvậy,mỏmđầuchúngln
chạmrìangồi(khơnggiancủachúng).Chimsẽchếtnếu
bỏbầutrời,cásẽchếtnếurờikhỏinước.Bởinướclà
cuộcsốngcủacá,bầutrờilàcuộcsốngcủachim.Nhưng
cuộcsốnglàchimvàcá.Đồngthờichimvàcálàcuộc
sống.Bởivậycá,chimvàcuộcsống,cảbatạoralẫn
nhau.
Nếucóconchimngaytừđầuđãmuốnđolườngsự
baolacủabầutrời,haycóconcángaytừđầuđãmuốn
đolườngsựmênhmơngcủanước,thìdùcốbơihaycố
bay,chúngcũngkhơngbaogiờtìmthấyconđường
riêngnàotrongnướchaybầutrờicả.(17)
Đâykhơngphảilốitriếtlýchorằngđừngnhìnxemmìnhđangđi
đâu;nónóirằngđừngkhiếnviệcmìnhđangđiđâuthànhqquan
trọngsovớimìnhởđâuđếnnỗiđiđâucũngchẳngcịnýnghĩagì.

Bởivậy,đờisốngThiềnbắtđầuvớisựphábỏảotưởngtheođuổi
nhữngmụctiêumàthậtrakhơngtồntại-cáitốtmàkhơngcócáixấu,
sựthỏamãnmộtcáitơivốnchẳnglàgìngồimộtýtưởng,vàngàyhơm
sauvốnchẳngbaogiờtới.Bởilẽ,tấtcảnhữngcáinàychỉlàsựdốigạt
củacácbiểutượngđanggiảlàthựctại,theođuổichúngchẳngkhácnào
đithẳngvàomộtbứctườngmàtrênấy,bằngquyướcvềtầmnhìn,họa
sĩnàođóđãgợiramộtlốiđimở.Nóingắngọn,Thiềnkhởiđầutừnơi
khơngcógìkhácđểtìmkiếm,khơngcógìđểđạtđược.Điềuđánglưuý
nhấtlà,Thiềnkhơngnênđượccoilàmộtphươngthứccảithiệnbản
thân,haymộtcáchđểtrởthànhPhật.NhưlờidạycủaLâmTế:“Người
nàocầuPhậtthìngườiấymấtPhật.”(18)
Bởivì,mọiýtưởngvềcảithiệnbảnthân,trởthànhhayđạtđược
điềugìđótrongtươnglaichẳngquachỉliênquanđếnhìnhảnhtrừu
tượngcủachúngtavềbảnthân.Theođuổichúngnghĩalàngàycàng
quythựctạivàotronghìnhảnhấy.Trongkhiđó,conngườithậtphi
kháiniệmcủachúngtavốnđãlàPhậtrồi,khơngcầncảithiệngì.Theo
thờigiannócóthểtăngtrưởng,nhưngkhơngaiđổlỗichotrứngvì
khơngnởthànhgà;càngkhơngaichỉtríchmộtconlợnvìcócổngắn


hơnhươucaocổ.NhưmộtbàithơtrongThiềnLâmCúTập:
Cảnhxnchẳngcaothấp,
Cànhlátựngắndài.(19)
KhiĐầuTửđượctănghỏivềýnghĩaPhậtpháp,sưtrảlời:“Đợi
khơngcóaiquanhđây,tasẽnóichobiết.”Mộtlátsau,vịtănglạiđến,
nói:“Giờkhơngcóai,xinnóichobiết.”Sưdẫnvịnàyvàovườnđếnmột
khómtrúc,nhưngvẫnkhơngnóigì.Vịtăngkhơnghiểu,ĐầuTửchỉvào
khómtrúcthốtlên:“Trúcnàydài,trúckiangắn!”(20)Hoặcnhưlờimột
bàithơkháctrongThiềnLâmCúTập:
Ngắnlàphápthânngắn;

Dàilàphápthândài.(21)
Dovậy,cáiđạtđượctừThiềnđượcgọilàvơsự(tiếngNhật:buji)
hay“chẳngcógìđặcbiệt”,nhưĐứcPhậtdạytrongKinhKimCương:
Taởnơivơ-thượngchánh-đẳngchánh-giác,chođến
khơngmộtchútphápnàocóthểđạtđược,đómớigọilà
vơ-thượngchánh-đẳngchánh-giác.(22)
Vơsựcũngcónghĩalàhồntồntựnhiênvàgiảndị,khơngcóvấn
đề“quantrọnghóa”hay“đángquantâm”.Chứngngộthườngđượcám
chỉbằngmộtbàithơcổTrungQuốc:
KhóitỏaLơSơn,sóngChiếtGiang,
Khichưađếnđóluốngmơmàng.
Đếnrồi,hóacũngkhơnggìlạ,
KhóitỏaLơSơn,sóngChiếtGiang.(23)


HaytheocâunóinổitiếngcủathiềnsưThanhNgun(24):
LãotăngbamươinămtrướckhichưahọcThiền,
thấynúilànúi,thấynướclànước.Saunhântheobậc
thiệntrithứcchỉchochỗvào,thấynúichẳngphảinúi,
nướcchẳngphảinước.Rồinaythểnhậpchốnnvui
tịchtĩnh,ynhiên,lạithấynúichỉlànúi,nướcchỉlà
nước.(25)
Đươngnhiên,cáikhócủaThiềnlàchuyểnsựchúýtừcáitrừu
tượngđếncáicụthể,từcáitơibiểutượngđếntựtánh.Chừngnào
chúngtamớichỉnóivềnó,chừngnàomớichỉlậtqualậtlạicácýtưởng
“biểutượng”và“thựctại”trongđầu,haylặpđilặplại“tơikhơngphảiý
tưởngcủatơivềtơi”,thìđâychẳngquavẫnlàtrừutượng.Thiềntạora
phươngtiệnthiệnxảo(upaya)là“chỉthẳng”đểthốtkhỏivịngluẩn
quẩnnày,đểngaytứckhắcđẩycáithậtvàosựchúýcủachúngta.Khi
đọcmộtcuốnsáchkhó,sẽchẳngíchgìnếunghĩ“mìnhnêntậptrung”,

vìnhưvậyngườitanghĩvềsựtậptrungthayvìvềnộidungcuốnsách.
Tươngtự,khinghiêncứuvàthựchànhThiền,nghĩvềThiềnchẳng
manglạitácdụnggì.Cổđứcdạy,nếuvẫnkẹttrongýtưởngvàtừngữ
Thiềnlàgì,ấylà“bốcmùiThiền”.
Vìlẽđó,cácthiềnsưnóivềThiềnítnhấtcóthể,vàquăngngaythực
tạicụthểcủanóthẳngvàochúngta.Thựctạinàylà“chânnhư”
(tathata)củathếgiớitựnhiên,phingơntừcủachúngta.Nếuchúngta
thấynóchỉnhưnólà,thìkhơngcógìlàtốt,khơngcógìlàxấu,khơnggì
cốhữulàngắnhaydài,khơngcógìchủquanvàkhơngcógìkháchquan.
Khơngcócáitơibiểutượngnàođểmàqn,khơngcầnbấtkỳýtưởng
nàovềmộtthựctạicụthểđểmànhớ.
MộtvịtănghỏiTriệuChâu:“ÝSơTổtừphươngTâyđếnlàgì?”(đây
làmộtcâuhỏihìnhthức,muốnbiếtcốttủygiáophápcủaBồĐềĐạt
Ma,tứclàhỏiThiềnlàgì).
TriệuChâutrảlời:“Câybáchtrướcsân.”
Vịtăngnói:“Xinthầyđừngdùngnhữngvậtkháchquanđểdạycho


người.”
Sưđáp:“Takhơnghềdùngvậtkháchquanđểdạychongười.”
Tăng:“VậyýchỉTổsưtừphươngTâyđếnlàgì?”
“Câybáchtrướcsân.”(26)
LưuýcáchTriệuChâuđánhbậtvịtăngkhỏihìnhdungbằngkhái
niệmcủaơngvềcâutrảlời.KhicóngườihỏiĐộngSơn:“Phậtlàgì?”sư
trảlời,“Bacângai!”ThiềnsưViênNgộbìnhvềđiềunàynhưsau:
NgườixưađãlắmlầnđápcâuPhậtlàgì...ĐộngSơn
đápbacângai,quảlàcắtđứtđầulưỡingườixưa.Nhiều
ngườicholàkhiấyĐộngSơnđangcângaitrongkho,
tănghỏinênđápnhưthế...Lạicóngườichorằngngười
hỏikhơngbiếtmìnhlàPhậtlạiđihỏiPhật,nênĐộngSơn

đápquanhchobiết.Hoặcchorằngchỉ“bacângai”này
làPhật.Thậthồntồnkhơngdínhdáng.Nếuhiểunhư
thế,thamvấnđếnPhậtDiLặcrađờicũngchưamộng
thấy.(27)
Cácthiềnsưkiênquyếtchặtđứtmọilýthuyếthóahayphỏngđốn
vềcâutrảlời.“Chỉthẳng”sẽhồntồnthấtbạinếunóđịihỏihoặckhơi
gợibấtkỳbìnhluậnbằngkháiniệmnào.
PhápNhãnhỏiHuyềnTắctạisaokhơngthamthiền.HuyềnTắcđáp
đãngộnơithầykhácrồi.PhápNhãnhỏingộthếnào.Tắcđápđãhỏi
thầy:“Phậtlàgì,”đượcthầytrảlời:“BínhĐinhđồngtửđếnxinlửa!”
“Câuđấyhaynhưngtaeơngchưahiểurõý,hãynóithửcoi.”
“BínhĐinhlàthầnLửa,”Tắcgiảithích,“thầnLửacịnđixinlửa,
nhưconlàPhậtcịnđicầuPhật.”
“Quảnhiênơnglầmrồi.”PhápNhãncười.


Tắctứcgiậnnênbỏđi,nhưngsauđónghĩlại,bèntrởlạithamvấn
tiếp.
“Ơnghỏiđi,tasẽđápcho.”
“Phậtlàgì?”Tắchỏi.
“BínhĐinhđồngtửđếnxinlửa!”(28)
Ýnghĩacủavấnđápnàycólẽđượcdiễntảtốtnhấtbằnghaibàikệ
dovịtăngTịnhĐộlàNhấtBiếnThượngNhântrìnhchothiềnsưHoto,
đượcSuzukidịchvàđăngtrongPhápngữcủaNhấtBiến(Sayingsof
Ippen).NhấtBiếnlàmộttrongnhữngvịhọcThiềnđểtìmrasựtương
đồnggiữaThiềnvàTịnhĐộtơngthơngquatrìdanhhiệuPhậtADiĐà.
TrongtiếngNhật,danhhiệunàylà“NamuAmidaButsu”(NammơADi
ĐàPhật).ĐầutiênNhấtBiếntrìnhkệ:
KhitrìdanhniệmPhật
ChẳngcóPhật,chẳngcótơi

NammơADiĐàPhật
Chỉcóâmthanhấy.
TuynhiênHotothấybàikệnàyvẫnchưatốtý.Nhưngsauđósưđã
ấnchứngkhiNhấtBiếntrìnhbàikệthứhai:
KhitrìdanhniệmPhật
ChẳngcóPhật,chẳngcótơi
Chỉcó:
NammơADiĐàPhật,
NammơADiĐàPhật!
NgườiđếnthamhọcBáchTrượngqđơng,nênsưphảimởchùa
mới.Đểtìmngườiphùhợplàmtrụtrì,sưhọptấtcảtăngchúng,đặt
trướchọmộtcáitịnhbình,vànói:
“Khơnggọilàtịnhbình,cácơnggọinólàgì.”


Thủtịađáp:“Khơngthểgọilàcọcgỗ.”
Khiấy,ngườiđầubếpbènđưachânđáđổcáitịnhbìnhvàbỏđi.Vị
đầubếptrởthànhtrụtrìởchùamới.(29)
MộttrongnhữngphápthoạicủaNamTuyềncũngđángtríchdẫnở
đây:
Nhưlúckiếpkhơng(chưacótrờiđất),chưacódanh
tự.Phậtvừarađờitrênthếgianliềncódanhtự,nên
mớinắmlấyhìnhtướng.Trongđạiđạonhấtthiếtkhơng
cóthánhphàm.Nếucódanhtựtấtphảithuộcvềhạn
lượng.NênGiangTâyMãTổnói:“Chẳngphảitâm,
chẳngphảiPhật,chẳngphảivật.”(30)
Đươngnhiên,điềunàytươngđồngvớilờidạycủaĐạoĐứcKinh:
Khơngtênlàgốccủatrờiđất;
Cótênlàmẹcủavạnvật.(31)
Nhưng“khơngtên”củaLãoTửvà“kiếpkhơng”củaNamTuyền

trướckhicóthếgiớikhơngphảilàtrướckhicóthếgiớiquyướccủacác
sựvậttheothờigian.Chúnglàchânnhư,hay“cáiđanglà”củathếgiới,
chỉnhưnóđanglàlúcnày,màcácthiềnsưđangchỉthẳngtới.Vịđầu
bếpcủaBáchTrượngđangsốngđầytỉnhthứctrongthếgiớiấy,nênđáp
lạicơngáncủasưtheocáchcụthểvàvơngơn.
MộtvịtănghỏiThúyVi:“ThếnàolàýTổsưtừTâysang?”
ThúyViđáp:“Đemthiềnbảnlạichota.”
Tăngđemthiềnbảnlại,ThúyVicầmlấyliềnđánh.(32)
Mộtthiềnsưkháckhiđanguốngtràvớihaiđệtử,độtnhiênném


quạtvềmộtngườivàhỏi:“Cáigìđây?”Đệtửmởquạttựquạtcho
mình,rồiđáp:“Khơngtệ.”“Giờđếnlượtcon,”sưtiếpvàchuyểnquạt
chođệtửkia,ngườinàyngaylậptứcgấpquạtlại,dùngnóđểgãicổ.
Sauđóanhtamởquạt,đặtmộtmẩubánhlêntrên,vàdângchothầy.
Nhưvậycịnđượccoilàđúnghơn,vìkhikhơngcódanhtự,thếgiới
khơngcịnbị“thuộcvàohạnlượng”nữa.
Chắcchắncósựtươngđồngnàođógiữanhữngbiểuhiệnnàyvà
quanđiểmngữnghĩahọccủaKorzybski.(33)Chúngcùngnhấnmạnh
tầmquantrọngcủaviệctránhnhầmlẫntừngữvàkýhiệuvớithếgiới
biếnđổivơcùng“khơngthểnóira”.Cácnguntắcngữnghĩakhiđược
minhhọatrênlớpthườnggiốngnhữngkiểuvấnđápnhưtrên.Giáosư
IrvingLeethuộcĐạihọcNorthwesternhaygiơmộthộpdiêmlêntrước
lớpvàhỏi:“Cáigìđây?”Sinhviênthườngrơingayvàobẫyvànói:“Một
hộpdiêm!”LúcấygiáosưLeesẽnói:“Khơng,khơng!Làcáinày!”rồi
ơngquănghộpdiêmvàogiữalớpvànóithêm:“Nólàtiếngồn.Đâycó
phảitiếngồnkhơng?”
Tuythế,xemraKorzybskivẫncoithếgiới“khơngthểnóira”làvơ
sốcácsựviệcvơcùngdịbiệt.VớiThiền,thếgiớicủa“cáiđanglà”chẳng
phảimộtcũngchẳngphảinhiều,chẳngđồngnhấtcũngchẳngdịbiệt.

Mộtthiềnsưcóthểgiơnắmtaylêntrướcmộtngườikhăngkhăngrằng
cónhữngkhácbiệtthậtsựtrongthếgiới,vàhỏi:“Khơngnóimộtlời,
hãychỉrasựkhácbiệtgiữacácngóntaycủata.”Ngaylậptứctathấy
“đồng”và“dị”chỉlànhữngthứtrừutượng.Mọisựphânloạithếgiớicụ
thểcũngthế-kểcảphânloạithành“cụthể”-bởinhữngthuậtngữnhư
“tựnhiên”,“chấtliệu”,“kháchquan”,“thật”và“hiệnhữu”lànhữngbiểu
tượnghếtsứctrừutượng.Trênthựctế,ngườitacàngcốgắngđịnh
nghĩachúng,chúnghóaracàngvơnghĩa.
Thếgiớicủa“cáiđanglà”trốngrỗng,bởinóchọcghẹotâmkhiếntư
duyrơirụng,làmcáihunthunmuốnđịnhnghĩadứtbặt,nênchẳng
cịngìđểnói.Songrõràngchúngtakhơngđốimặtvớicáihưvơtheo
nghĩađen.Màthậtra,khiđếnchỗbứcbách,mọinỗlựcnắmbắtthế
giớicủachúngtađềukhiếntatrắngtay.Đóchưakể,khichúngtacố
gắngítnhấtlàchắcchắnvềbảnthân,vềcáichủthểbiếtvànắmbắtấy,
chúngtacũngbiếnmấtln.Khơngthểtìmthấycáingãnàotáchrời
khỏitâm,khơngthểtìmthấycáitâmnàotáchrờikhỏichínhnhữngtrải


nghiệmmàtâmấy-giờbiếnmất-đãcốnắmbắt.Trongẩndụthúvị
củaR.H.Blyth,khichúngtasắpđậpconruồithìnóbaylênđậuvàovỉ
đậpruồi.Nóitheocảmnhậntứcthì,khichúngtatìmvậtlạichẳngthấy
gìngồitâm,tìmtâmlạichẳngthấygìngồivật.Trongmộtkhoảnh
khắc,chúngtabịtêliệt,vìdườngnhưkhơngcócơsởnàođểhành
động,khơngcóchỗđứngnàodướichânđểthựchiệncúnhảy.Nhưng
đâylàcáchnóđãlnthế,vàtrongkhoảnhkhắckếtiếp,chúngtasẽ
thấymìnhtựdohànhđộng,nói,vànghĩnhưtrướcgiờ,nhưngtrong
mộtthếgiớimới,lạlùngvàtuyệtdiệu,màcả“ta”và“người”,“tâm”và
“vật”đềuđãbiếnmấtkhỏiđó.ThiềnsưĐứcSơndạyrằng:
Cácơngchỉvơsựnơitâm,vơtâmnơisựthìhưmà
linh,khơngmàdiệu.(34)

Cáidiệuchỉcóthểđượcmơtảnhưmộtcảmgiácđặcbiệt,nhưsựtự
dotronghànhđộng,nóxảyrakhithếgiớikhơngcịnđượcxemlàmột
kiểutrởngạiđốinghịchvớimìnhnữa.Đâykhơngphảitựdotheoý
nghĩathơthiển“thíchlàmgìthìlàm”,ứngxửthấtthườngtùytiện.Nó
làsựpháthiệncáitựdotrongnhữngcơngviệcbìnhthườngnhất,bởi
khicảmgiáctáchbiệtchủquankhơngcịn,vạnvậtkhơngcịnđượcthấy
làmộtđốitượngkhóđiềuphụcnữa.
ThiềnsưVânMơncólầnnói:“Tơngmơntangangdọctựdo,nắm
bỏtùylúc.”
Mộtvịtănghỏi:“Thếnàolàbỏ?”
Sưđáp:“Đơngqua,xntới.”
Tănghỏi:“Đơngqua,xntớithìsao?”
Sưđáp:“Gậyvácngangvai,ĐơngTâyNamBắc,mặctìnhđậpvào
gỗmục.”(36)
Sựtrơiquacủacácmùakhơngphảiđểchịuđựngmộtcáchthụ
động,màchúng“xảyra”cũngtựdonhưkhingườitalangthangtrên
cánhđồng,dùnggậyđậpvàonhữnggốccâykhơ.TrongngữcảnhCơ


Đốcgiáo,đâycóthểđượchiểunhưcảmgiácmìnhđãtrởthànhđấng
tồnnăng,mìnhlàThượngđế,chỉđạomọithứxảyra.Tuynhiên,cần
nhớrằngtrongtưtưởngĐạogiáovàNhogiáo,khơngcóýniệmvềmột
Thượngđếchiphốivũtrụmộtcáchcóýthức.LãoTửnóivềĐạo:
Xongviệcrồi,khơngđểtên.
Chechở,ninấngmnlồi,
Màkhơnglàmchủ...(36)
Đạothườngkhơnglàm(vơvi),
Nhưngkhơnggìkhơnglàm.(37)
HoặcnhưhìnhảnhtrongmộtbàithơTâyTạng,mọihànhđộng,
mọisựviệchiểnlộtừcáiKhơng“nhưthểtừmặthồtrongđộtnhiênvọt

lênmộtconcá”.Khiđiềunàyđượcthấylàvừacốtìnhvàthơngthường,
màcũngđầyngạcnhiênvàkhơngbiếttrước,thìngườitasẽđồngcảm
vớinhàthơThiềnBàngUẩn:
Nàythầnthơng,nàydiệudụng,
Tagánhnước,tađốncủi.(38)


Chương2
“NGỒINLẶNG,VƠSỰ”
Trongcảđờisốngvànghệthuật,khơnggìđượcvănhóaViễnĐơngđề
caohơncáitựnhiên(⾃然).Tựnhiênlàdấuhiệukhơngthểnhầmlẫn
củasựchânthật,biểuthịchohànhđộngkhơngtoantínhsắpđặt.Bởi
nếusuynghĩvàhànhđộngvớicáitâmphânchia-mộtnửađứngsang
bênđểcanthiệp,kiểmsốt,chỉtríchhayngưỡngmộnửakia-ngườita
sẽnhưchngnứtcịncốđánh.TrongThiềnLâmCúTập,nógiống
như:
Daocóthểcắt,nhưngkhơngtựcắtđượcmình;
Mắtcóthểthấy,nhưngkhơngtựthấyđượcmình.(1)
Ảotưởngvềsựphânchianảysinhdotâmtìmcáchvừalàtâmvừa
làýtưởngvềtâm,docósựnhầmlẫnchếtngườigiữathựctếvàbiểu
tượng.Đểdứtbỏảotưởngấy,tâmphảingừngcốgắngtácđộnglên
chínhnóvàlêndịngchảytrảinghiệmcủanótừgócđộýtưởngvềtâm
màchúngtagọilàbảnngã.Điềunàyđượcdiễntảtrongmộtbàithơ
ThiềnLâmCúTậpkhác:
Ngồinlặng,vơsự
Xnđến,cỏtựmọc.(2)
Cái“tự”nàylàcáchvậnđộngtựnhiêncủatâmvàcủathếgiới,như
khimắttựthấy,taitựnghe,miệngtựmởmàkhơngphảidocácngón
tayépchotáchra.LạimộtbàithơThiềnLâmCúTậpkhác:
Núixanhvốntựxanh;

Mâytrắngvốntựtrắng.(3)
Vớisựnhấnmạnhcáitựnhiên,ThiềnrõrànglàkếthừacủaĐạo
giáo,cịnhànhđộngtựnhiênđượcxemnhư“diệudụng”(妙⽤)chínhlà
điềuĐạogiagọilàđức-cái“đức”vớingụýnănglựckỳdiệu.Nhưngcả
trongĐạogiáolẫnThiền,kỳdiệuchẳngliênquangìđếnsựkỳlạtheoý
nghĩagiậtgânđơnthuầnlàthựchiện“phépmầu”siêunhiên.Ngượclại,
tínhchất“kỳ”hoặc“diệu”củahànhđộngtựnhiênlàởchỗnóhồntồn
conngười,màlạikhơngchothấydấuhiệuđượctrùtính.
Mộtphẩmchấtnhưvậylàvơcùngtinhtế(ýnghĩakháccủa“diệu”)
vàvơcùngkhódiễnđạtthànhlời.Chuyệnkểrằng,cóthiềntăngkhóc
khinghetinngườithânquađời.Mộttrongnhữngbạnđồngtucủaơng
phảnđối,nóirằngtusĩmàbiểulộsựbámchấpcánhânnhưvậythìthật
khócoi,ơngliềnđáp:“Đừngcóngớngẩn!Tơiđangkhócvìtơimuốn
khóc.”ThiềnsưBạchẨnvĩđạihồimớihọcThiềnđãvơcùngbốirốikhi
đọccâuchuyệnvềthiềnsưNhamĐầu,tươngtruyềnvịnàyhétlênmột
tiếnglớnlúcbịgiặccướpsáthại.(4)NhưngkhoảnhkhắcBạchẨnliễu
ngộ,mốinghiấytiêutan,vàcáichếtcủangàitrongthiềnmơnđược
xemlàđặcbiệtđángngưỡngmộvìbiểulộcảmxúcconngười.Ngược
lại,việnchủKwaisenvàcáctusĩcủangàilạiđểbịthiêusốngbởiqn
línhcủaOdaNobunagamàvẫnngồibìnhthảntrongtưthếtọathiền.Sự
“tựnhiên”mâuthuẫnnhưvậyxemrahếtsứcbíẩn,nhưngcólẽmanh
mốinằmtrongcâunóicủaVânMơn:“Đichỉđi,ngồichỉngồi.Đừngtrù
trừ.”Đólàvìdấuhiệucănbảncủatựnhiênlàởtínhchânthậtcủacái
tâmkhơngphânchia,khơngdaođộnggiữacácphươngán.Nênkhi
NhamĐầuhét,tiếnghétấyvangxahàngdặm.
Nhưngsẽrấtsailầmnếuchorằng,sựchânthậttựnhiênnàycó
đượclàdotntheonhữnglờinóivơvịnhư:“Mọiviệctayngươilàm
được,hãylàmhếtsứcmình.”(5)KhiNhamĐầuhét,khơngphảingài

đanghétđểtrởnêntựnhiên,cũngkhơngphảiđầutiênngàiquyếtđịnh
hétrồithựchiệnquyếtđịnhấyvớitồnbộnănglượngcủaýchí.Sẽhết
sứcmâuthuẫnnếucáitựnhiênđólàtoantínhvàsựchânthậtlàcóchủ
ý.Nhưvậylàcheđichứkhơngphảikhámphá“bảntâm”.Thếnêncố
gắngtựnhiênlạilàthiếutựnhiên.Cốgắngđểkhơngcốgắngtựnhiên
cũnglàthiếutựnhiên.NhưmộtbàithơThiềnLâmCúTập:


Khơngthểcótâmmàđắc,
Khơngthểvơtâmmàcầu.(6)
Tìnhthếkhiếnnảnlịngvàrắcrốiđếnngớngẩnnàynảysinhtừ
mộtsailầmđơngiảnvàcănbảntrongcáchdụngtâm.Hiểuđượcđiều
nàythìkhơngcịnnghịchlýhaykhókhănnàonữa.Rõràng,sailầmấy
nảysinhdotìmcáchtáchtâmkhỏichínhnó,nhưngđểthấyrõđiềunày,
chúngtaphảiđisâuhơnvào“điềukhiểnhọc”củatâm,dạngthứccăn
bảncủahànhđộngtựhiệuchỉnhcủanó.
Lẽdĩnhiên,tâmconngườicóphầnđặcbiệtởchỗnódườngnhưcó
khảnăngđứngtáchbiệtkhỏicuộcsốngvàsuyngẫmvềcuộcsống,có
thểnhậnbiếtsựhiệnhữucủachínhnó,cóthểphêpháncácqtrình
củachínhnó.Nónhưthếvìcómộtthứgiốngnhưhệthống“phảnhồi”.
Đâylàthuậtngữđượcsửdụngtrongkỹnghệtruyềnthơngđểchỉmột
trongnhữngnguntắccănbảncủa“tựđộnghóa”,chophépmáymóc
tựđiềukhiển.Phảnhồilàmmộtcáimáybiếtđượctácđộngmàhành
độngcủachínhnógâyra,từđónócókhảnănghiệuchỉnhhànhđộng
ấy.Cólẽvídụquenthuộcnhấtlàbộđiềunhiệt,điềuhịanhiệtđộcủa
mộtngơinhà.Bằngcáchthiếtlậpmứctrênvàdướicủanhiệtđộmong
muốn,mộtnhiệtkếđượcgắnsaochonósẽbậtlịsưởikhinhiệtđộ
chạmmứcdưới,vàtắtlịsưởikhichạmmứctrên.Nhiệtđộcủangơi
nhàdovậyđượcgiữtronggiớihạnđãđặt.Bộđiềunhiệttrởthànhkiểu
cơquancảmbiếncủalịsưởi-mộtsựtươngtựhếtsứcsơđẳngvớisự

tựnhậnthứccủaconngười.(7)
Điềuchỉnhmộthệthốngphản-hồichophùhợplnlàvấnđềcơ
khíphứctạp.Bởilẽ,cáimáyđầutiên,chẳnghạnlịsưởi,đượcđiều
chỉnhbởihệthốngphảnhồi,nhưnghệthốngnàyđếnlượtnócũngcần
điềuchỉnh.Dovậy,đểlàmmộthệthốngcơkhíngàycàngtựđộnghơn,
cầnsửdụngmộtchuỗihệthốngphảnhồi-cáithứhaiđiềuchỉnhcái
thứnhất,cáithứbađiềuchỉnhcáithứhai,vàcứthế.Songhiểnnhiêncó
nhữnggiớihạnchomộtchuỗinhưvậy,vìvượtqmộtđiểmnhất
định,cơcấunàysẽbị“vơhiệuhóa”bởisựphứctạpcủachínhnó.
Chẳnghạn,cóthểmấtqnhiềuthờigianđểthơngtintruyềnqua
chuỗicáchệthốngđiềuchỉnhđếnnỗikhiđếnđượccáimáyđầutiênthì


đãqtrễ.Tươngtự,khiconngườinghĩqcẩnthậnvàchilivềmột
hànhđộngcầnthựchiện,họkhơngthểquyếtđịnhkịpthờiđểhành
động.Nóikhácđi,ngườitakhơngthểđiềuchỉnhcácphươngtiệntự
điềuchỉnhcủamìnhmãiđược.Chẳngmấychốcphảicómộtnguồn
thơngtinởkhởiđiểm,làtiếngnóisaucùng.Khơngtinvàouyquyềncủa
nóthìkhơngthểhànhđộng,vàhệthốngsẽbịtêliệt.
Hệthốngcịncóthểtêliệttheomộtcáchkhác.Mọihệthốngphản
hồicầnmộtđộ“trễ”hoặcsaisố.Nếuchúngtacốgắnglàmmộtbộđiều
nhiệtthànhtuyệtđốichínhxác,chẳnghạn,nếuđưagiớihạnnhiệtđộ
trên-dướivềrấtgầnnhaunhằmgiữnhiệtđộởmứckhơngđổilà70độ,
tồnbộhệthốngsẽsụpđổ.Bởinếugiớihạntrên-dướitrùngnhau,dấu
hiệubậttắtsẽtrùngnhau!Nếuđộlàcảgiớihạntrênlẫngiớihạndưới,
dấuhiệu“bật”cũngsẽlàdấuhiệu“dừng”,“có”sẽámchỉ“khơng”và
“khơng”sẽámchỉ“có”.Vàrồicơcấuấybắtđầu“runglắc”,cứthếbật
tắtbậttắt,chođếnkhibungthànhtừngmảnh.Hệthốngấyqdễhỏng
vàbộclộnhữngdấuhiệugiốngđángngạcnhiênvớisựlolắngcủacon
người.Nghĩalà,khiconngườiqđểý,qkiểmsốtbảnthânđếnnỗi

khơngthểbngxi,anhtasẽdaođộnghoặcdodựgiữacácsựđối
lập.ĐâychínhlàđiềutrongThiềngọilàđiloanhquanhtrên“bánhxe
sinh-tử”,vìlnhồicủaPhậtgiáolàngunmẫucủamọivịngluẩn
quẩn.(8)
Lúcnàyđây,đờisốngconngườichủyếuvàtrướctiênlàhànhđộng
-làsốngtrongthếgiớicụthểcủa“chânnhư”.Nhưngchúngtacókhả
năngđiềuchỉnhhànhđộngbằngsuytư,tứclàbằngtưduy,sosánhthế
giớithựcvớicáckýứchoặc“suyngẫm”.Kýứcđượctổchứcnhưnhững
hìnhảnhítnhiềumangtínhtrừutượng-cáctừngữ,dấuhiệu,hình
dạngđơngiảnvàcácbiểutượngkhác,cóthểđượcxemlạirấtnhanhtừ
cáinàyđếncáikia.Từnhữngkýức,suyngẫmvàbiểutượngnhưvậy,
tâmtạodựngýtưởngvềchínhnó.Điềunàygiốngnhưbộđiềunhiệtnguồnthơngtinvềhànhđộngtrongqkhứcủahệthống,dựavàođó
hệthốngtựđiềuchỉnh.Đươngnhiên,thântâmphảitinvàothơngtinấy
mớihànhđộngđược,bởinếucốgắngnhớxemmìnhcónhớmọithứ
chínhxáckhơngthìchẳngmấychốcsẽdẫntớitêliệt.
Nhưngđểduytrìnguồnthơngtintrongkýức,thântâmphảitiếp
tục“tựmình”hànhđộng.Nókhơngđượcqbámvàolưutrữcủariêng


nó.Phảicómộtsự“trễ”hoặckhoảngcáchgiữanguồnthơngtinvà
nguồnhànhđộng.Nhưvậykhơngcónghĩalànguồnhànhđộngphảido
dựtrướckhichấpnhậnthơngtin.Nónóirằngnguồnhànhđộngkhơng
đượctựđồngnhấtvớinguồnthơngtin.Chúngtađãthấykhilịsưởi
phảnứngqsátvớibộđiềunhiệt,nókhơngthểbậtmàkhơngđồng
thờicốgắngngưng,hoặcngưngmàkhơngđồngthờicốgắngbật.Đây
chínhlàđiềuxảyravớiconngườivàvớitâm,khimàmongmuốncósự
chắcchắnvàantồndẫnđếnthúcđẩyđồngnhấttâmvớihìnhảnhcủa
tâmvềchínhnó.Nókhơngthểbngbỏchínhnó.Nócảmthấykhơng
nênlàmđiềunóđanglàm,vànênlàmđiềunóđangkhơnglàm.Nócảm
thấykhơngnênlàđiềunólà,vànênlàđiềunókhơnglà.Chưakể,nỗlực

duytrìlúcnàocũng“tốtđẹp”hoặc“hạnhphúc”giốngnhưcốgắnggiữ
bộđiềunhiệtởmứckhơngđổi70độbằngcáchđặtgiớihạndướibằng
giớihạntrên.
Đồngnhấttâmvớihìnhảnhvềtâmdovậygâyratêliệt,vìhìnhảnh
thìcốđịnh-nólàqkhứvàđãchấmdứt.Nhưngnólàmộthìnhảnh
cốđịnhvềcáitơitrongsựvậnđộng!Vìlẽnày,bámvàonótứclàlnở
trongtráingượcvàmâuthuẫn.NênVânMơnmớinói:“Đichỉđi,ngồi
chỉngồi.Trênhết,đừngtrùtrừ.”Nóicáchkhác,tâmkhơngthểhành
độngnếukhơngtừbỏnỗlựcbấtkhảthimuốnkiểmsốtchínhnóq
mộtmứcđộnhấtđịnh.Tâmphải“bngtâm”,cảtheonghĩatintưởng
vàokýứcvàsựsuyngẫmcủachínhnó,lẫntheonghĩahànhđộngtự
nhiên,tựmìnhđivàocáikhơngbiết.
Chínhvìlẽđó,Thiềnthườngcóvẻđứngvềphíahànhđộngkhơng
quasuyngẫm,nótựmơtảnhưlà“vơtâm”(無⼼)hoặc“vơniệm”(無
念),vàcácthiềnsưthịhiệnThiềnbằngcáchđưaracâutrảlờitứcthời
khơngsuytínhchocáccâuhỏi.KhiVânMơnđượchỏivềmậtýrốtráo
củaPhậtpháp,sưđáp:“Bánhbao!”HaynhưlờithiềnsưNhậtBảnlà
TrạchAm:
Khicótănghỏi:“Phậtlàgì”,thiềnsưcóthểgiơnắm
đấmlên;khiđượchỏi:“ThếnàolàýchỉPhậtpháp?”
ngàicóthểthốtlêntrướckhingườihỏinóixong:“Cành
mậntrổhoa”hoặc“Câybáchtrướcsân.”Ýnghĩalàở
chỗ,cáitâmtrảlờikhơng“dừng”ởbấtcứđâu,màtrả


lờithẳng,khơnghềbậntâmđếncáchdiễnđạtphùhợp
câutrảlời.(9)
Nhưthếcũngcónghĩalàchophéptâmtựhànhđộng.
Nhưngsuyngẫmcũnglàhànhđộng,nênVânMơnđãcóthểnói
tươngtự:“Làmchỉlàm.Nghĩchỉnghĩ.Trênhết,đừngdodự.”Nóicách

khác,nếumộtngườisuyngẫm,thìchỉsuyngẫm-đừngsuyngẫmvề
suyngẫm.Tuyvậy,Thiềnsẽđồngýrằngsuyngẫmvềsuyngẫmcũnglà
hànhđộng-miễnlàkhilàmđiềuấychúngtachỉlàmđiềuấy,vàkhơng
cókhuynhhướngrơivàochuỗivơtậnnhữngnỗlựcnhằmtáchmìnhra
hoặcvượtlêncaohơnbậccấpnơichúngtađanghànhđộng.NênThiền
cũnglàgiảithốtkhỏisựphânchiagiữatưduyvàhànhđộng,bởinó
nghĩnhưnólàmvớicùngmứcđộxảbỏ,tậntâmhoặctintưởng.Quan
điểmvơniệmkhơnghềlàsựloạitrừsuynghĩtheokiểuchốnglạiduylý
trí.Vơniệmnghĩalàhànhđộngởbấtkỳcấpđộnào,dùthânthểhay
tinhthần,màkhơngđồngthờicốgắngtừbênngồiquansátvàkiểm
trahànhđộng.Nỗlựcvừahànhđộngvừasuynghĩvềhànhđộngnày
chínhlàsựđồngnhấttâmvớiýtưởngcủatâmvềchínhnó.Nócũng
đưađếncùngmâuthuẫnnhưmộtlờitunbốnóilênđiềugìđóvề
chínhtunbốấy,chẳnghạnnhư:“Tunbốnàylàsai.”
Mốiquanhệgiữacảmgiácvàhànhđộngcũnggiốngvậy.Nếucảm
giácbịkẹttrongkhuynhhướngtươngtự,nghĩalàcứmảiquansáthay
cảmnhậnchínhnó-giốngnhưkhiđangcảmthấyvui,tơilạitìmhiểu
chínhmìnhxemcóđangcựckỳvuihaykhơng-thìcảmgiácsẽngăntrở
hànhđộng,vàngăntrởchínhnónhưmộtdạnghànhđộng.Khơnghài
lịngvớiviệcnếmthứcăn,tơiđangnếmcảlưỡimình.Khơnghàilịng
vớicảmgiáchạnhphúc,tơimuốncảmthấybảnthânđangcảmthấy
hạnhphúc-đểchắcchắnkhơngbỏlỡđiềugì.
Dùtinvàokýứchaytintưởngtâmtựhoạtđộng,kếtquảđiđến
cũngnhưnhau:xétchocùng,chúngtaphảihànhđộng,suynghĩ,sống
vàchếttừmộtnguồngốcvượttrêntấtcảkiếnthứcvàkiểmsốt“của
chúngta”.Nhưngnguồngốcnàylạilàchínhchúngta,vàkhithấyđược
điềuấy,nókhơngcịnđốinghịchvớichúngtanhưmộtđốitượnghăm
dọanữa.Dùcẩntrọng,dodự,qntâmvàtìmkiếmđộngcơđếnđâu