Phan Chu Trinh

Phan Chu Trinh


(Huỳnh Thúc Kháng dịch từ Hán Văn)
Tiểu dẫn: Cụ Phan Chu Trinh khơng chỉ là một nhà chính trị, nhà báo,
nhà thơ mà còn là một người viết tiểu thuyết. Xin dịch "Chuyện người lương
dân" dưới đây. Bài này cụ viết năm 1904, lúc cịn ở Huế, phần đơng sĩ phu
lúc ấy truyền tụng:
"Người ta đồn nhau rằng ở tỉnh X, phủ X, làng X có một người tên là
Điền Xá Ơng. Trước ngõ vào nhà có treo một tấm bảng sơn son đỏ chót trên
có bốn chữ thếp vàng to tướng và bóng nhống là "Sắc tứ lương dân". Kẻ
qua người lại, ai cũng trầm trồ khen ngợi. Có một người khách nghe tiếng
đồn tới xin ra mắt. Đến thấy một ơng già ra đón. Vào thấy trong nhà bàn ghế
khay hộp đều là đồ xưa, trên tường treo mấy tấm tranh đã cũ rích. Hỏi ơng
chủ đâu, thì té ra ơng già ra đón mình chính là người chủ đó. Ngồi yên sau
mấy câu thù ứng rồi cùng nói chuyện, xem ra người chủ ăn nói lù khù, như
là nói khơng ra câu. Khách hỏi:
- Ơng thuở này làm nghề gì?
- Tơi thuở nhỏ học chữ nho, nhưng học có 10 năm mà khơng hiểu
nghĩa được một chữ gì (biết chữ mà khơng hiểu nghĩa như lão này thiếu gì!).
Cha mẹ giận bắt về đi cày. Tánh lại ưa phong lưu, không muốn đi chơi với


bọn chân lấm tay bùn kia, nên bỏ nghề nông sang làm nghề thương... có bao
nhiêu vốn làm gì lỗ nấy. Sau cũng tưởng nghề thợ dễ an, tôi học nghề thợ
mộc. Nhưng nó cũng rủi làm sao! Hễ đẽo cây gỗ nào thì hư cây gỗ ấy cứ bị
bác thợ cả mắng chửi mãi. Vì thế nên nay vẫn khơng có nghề gì.
- Cha mẹ ơng thế nào?
- Trước ở đây. Nhưng bị nhà quyền hào giàu kia bức hiếp nên dời đi
nơi khác.
- Còn anh em?

- Anh em vẫn đơng, song vì đói, người đi một nơi, kẻ đi một ngả.
- Vậy thì tấm bảng thếp vàng treo trước ngõ đó, vì sao mà có?
- Năm trên xứ này có cái nạn mất mùa, đói, giặc cướp lung tung. Dân
đói, làng xóm đây đua nhau theo bọn đó đi dựt cướp của người. Tơi vẫn
khơng bằng lịng đi theo, nhưng bị chúng hiếp bắt đi, bất đắc dĩ cũng đi
chung trong bọn ấy, nhưng không lấy tiền của ai hết. Sau việc yên, có người
đem chuyện ấy tâu lên triều đình, nên may được ban cái ân điển "Lương
dân" đấy.


Nghe rõ đầu đi câu chuyện, người khách có ý khinh bỉ, vừa tức
cười, bèn nói lớn như giọng nạt rằng:
- Ơng, trong nghề tứ dân, khơng được một nghề gì, trong gia đình
cũng là người thừa, khơng cịn giúp được việc gì, mà lại được tiếng đời
khen, ân vua ban. Vậy sao không xuất gia tư ra giúp cho dân nghèo, khiến
bọn vơ lại trong làng xóm có nghề làm ăn, để trừ tiệt cái nguồn trộm cắp kia,
như thế không những là cái công việc đời già bổ cái hư của lúc trẻ, mà cũng
khiến cho người trong làng khỏi có lời nhạo báng này nọ?
Ơng chủ ngẫm nghĩ hồi lâu, rồi trả lời một cách chậm rãi rằng:
- Nhà tôi con đông, đương cùng bà hắn lo cho chúng nó có mỗi đứa
một ít tư bản cho kha khá mà tìm chưa ra cách. Tơi có phải người ngu dại,
khơng tính đến việc con cái sau này đâu.
Khách đổ giận, bước ra cửa đi thẳng một mạch. Lão lương dân kia,
sau cũng không ai nhắc đến chuyện lão nữa".
Đơn khiếu nại của dân Thái Bình về vụ bắt Phan Chu Trinh
Công văn số 57 ngày 11-5-1908 của Thống sứ Bắc Kỳ chuyển cho
Tồn quyền Đơng Dương bản dịch một thư khiếu nại ghi là có 182 chữ ký


của dân tỉnh Thái Bình gửi Chính phủ Pháp và Nam, minh oan cho Phan

Chu Trinh. Trong bản lưu không thấy chữ ký và danh sách người ký. Nội
dung thư như sau:
Ngày 15 tháng 3 năm Duy Tân thứ 2
Nhân dân tỉnh Thái Bình trân trọng xin các quan cai trị và các thành
viên Viện (1) xem xét giải quyết cơng bằng việc như sau:
Có tin đồn là dân tỉnh Quảng Nam đã nổi dậy chống thuế và không
chịu nộp thuế. Vì vậy Chính phủ đã ngờ Phan Chu Trinh là người xúi giục,
đã bắt ông ta, kết án và đưa đi đày.
Chúng tôi không rõ thực hư nhưng trộm nghĩ: Trung Kỳ là đất được
bảo hộ và Chính phủ Bảo hộ muốn đưa dân chúng tôi lên đường tiến bộ và
coi chúng tôi như được tự do. Như vậy theo lẽ cơng bằng thì Trung Kỳ phải
được theo luật pháp đang thực thi tại Pháp như luật quốc tế bảo đảm cho dân
được hưởng tự do bình đẳng bác ái.
Trước đây chúng tôi như mọi rợ, không ai biết luật pháp quốc tế. Nhờ
có Phan Chu Trinh hiểu biết ý nghĩa của "tự do" đã đến giảng giải cho chúng
tôi biết qua các buổi diễn thuyết của ông ta (2).


Chúng tơi hết sức đau lịng khi biết chính đó là nguyên nhân làm cho
ông ta bị bắt, bị đưa đi đày nơi xa xôi và chắc sẽ không thể sống hịa hợp với
Chính phủ được nữa.
Sự việc đó làm chúng tơi có cảm tưởng là Chính phủ khơng ưa những
người yêu thích tự do và chỉ muốn đất nước chúng tôi kiệt quệ đi.
Chúng tôi chắc chắn là không phải Phan Chu Trinh đã xúi dân Quảng
Nam không nộp thuế vì ơng đã tỏ ý khơng tán thành việc đó khi nó xảy ra ở
vài nơi trên đất Bắc Kỳ trước khi xảy ra ở Quảng Nam.
Chính phủ đã dùng vũ lực để đàn áp dân và làm hại kẻ mong muốn tự
do, vậy làm sao mà Chính phủ cho mình là tốt được? Và tự nhiên chúng tơi
phải nghĩ cách để tự bảo vệ mình trong tương lai.
Năm qua Chính phủ đã thực thi một số biện pháp hạn nhục dân Nam

như: phế truất vua Thành Thái, bắt giam ơng Ngơ Đình Kế (3), cấm sinh
viên xuất ngoại để học thêm, đóng cửa trường Đơng Kinh Nghĩa thục và bây
giờ là bỏ tù Phan Chu Trinh. Và cứ như vậy cho đến khi giống nòi Annam bị
tuyệt diệt.
Chúng tơi khơng hiểu sự cai trị của nước Pháp có giống như ở các
nước khác khơng? Chính phủ Bảo hộ sợ dân Nam ăn cướp chăng? Dân


khơng có tí vũ khí nào làm sao có thể chống cự lại Chính phủ Bảo hộ có đầy
đủ khí giới? Chúng tơi mong được Chính phủ Bảo hộ xem xét các thiển ý
trên. Nếu Chính phủ Bảo hộ tiếp tục đè nén chúng tôi, làm hại đồng bào
chúng tôi thì buộc lịng chúng tơi phải khiếu nại và đưa lên báo chương để
trình bày tình cảnh khốn khổ của chúng tơi.
Ngồi ra chúng tơi xin lưu ý Chính phủ vấn đề sau đây:
Đến nay Chính phủ đã làm nhiều việc tốn kém như mở trường và làm
một số việc cơng ích nhưng dân ít được hưởng: Nhà nước Bảo hộ mở trường
dạy thơng ngơn làm việc cho Chính phủ, cịn dân khơng được lợi gì hết, Nhà
nước Bảo hộ phá rừng, đào sông, xây đập làm cầu cống... nhưng những việc
đó chỉ làm cho dân nghèo khổ thêm, tưởng như dân càng khổ thì Chính phủ
càng giàu và càng vui lịng vậy.
Những việc làm của Chính phủ Bảo hộ muốn làm lợi chung mà lại
đưa dân đến chỗ nghèo đói chính là do Chính phủ khơng hiểu dân. Xin hãy
nhìn qua tình cảnh dân Nam đang chết trên các cơng trường, chết vì kiệt sức,
vì đói, vì bệnh tật như trên công trường đường sắt...
Nhưng chưa phải hết, lại cịn nạn bọn quan chức lộng hành khơng
những khơng phản ảnh nỗi khổ của dân mà còn lợi dụng để làm dân khổ


thêm nữa. Chính miệng họ đã nói họ đã phải tốn kém lo lót nhiều mới được
làm quan, nay khơng địi tiền dân thì lấy đâu ni gia đình, q cáp cho quan

sứ quan tỉnh và cho các thông ngôn biết tiếng biết chữ...?
Năm trước quan Phú Trực Định tên là Trần Nhật Tĩnh đã nói với nho
sĩ Cảnh: "Khi nào chó khơng ăn cứt nữa thì chúng tơi m ới hết ăn tiền". Dân
đã chịu sưu cao thuế nặng lại cịn quan tham lại nhũng, nói sao cho hết nỗi
thống khổ.
Đó là những điều chúng tơi mnốn kêu xin Chính phủ Bảo hộ xem xét.
Chúng tơi xin các u cầu nầy được niêm yết tại các huyện Tiền Hải, Trực
Định, Vũ Tiên và Thư Trì.
Chúng tơi vơ cùng cảm tạ.
Kèm theo có danh sách và chữ ký của 182 người dân Thái Bình".
---------------------------------------------(1) Ý nói là Viện Cơ mật.
(2) Chi tiết này cho biết Phan Chu Trinh đã diễn thuyết ở nhiều tỉnh
phía bắc.


(3) Đúng ra là Tiến sĩ Ngô Đức Kế, hiệu là Tập Xuyên, một nhân sĩ
yêu nước lớn ở Hà Tĩnh, gần gũi với Phan Chu Trinh, sau cũng bị đày Cơn
Đảo, ra tù tích cực hoạt động ở Hà Nội, qua đời năm 1939.