Nghiên cứu về vai trò của giới qua tư liệu Khảo cổ học

NGHIEN CQU VE VAI TRO CUA GIOI QUA TU LIEU
KHAO CO HOC

TS. L a m Thi My D u n g
Khoa Lich sii - TrUdng
DHKHXH&NV,
DHQGHN

L f THUYET VA PHU^ONG PHAP TifiP CAN
Trong mot vai thap ky qua, dac biet vdi sU xuat hien cua trUdng
phai "iC/ido CO hgc mdV\ van de gidi/gidi tinh the hien qua cac tai lieu
khao CO hpc trd thanh chii de nghien cijfu cua nhieu hpc gia (xem Sarah
Milledge Nelson va Myriam Rosen-Ayalon, 2001; Kathleen M. Bolen,
2004; Cheryl Claassen, 2004...). Hang loat van de ve phudng phap
luan, each tiep can... diidc dat ra cung vdi nbiSng dinh de va phan de.
Triidng phai ''Khao co hgc mdi" ly luan rang khong the tim hieu
cupe so'ng con ngifdi trong qua khii neu chi dat van de mot each ddn
gian. Neu nhif trong nhiing nam 60, ngUdi ta chu trpng qua mite tdi
cau true xa hoi ma dien hinh la nhuEng ndi cU tru hay mp dia, thi cac
nha khao cd hpc cua nhiing thap ky 70, 80 mot each kien tri ben bi da
giai gidi (de-gendered) va giai boa (de-cultured) qua khii. Dai dien tieu
bieu la Barbara Bender, ngUdi da nh^c chung ta tit nam 1985 (1985:
52) r^ng chung ta da loai bd "ca lich sxi rieng biet va ca nhiing cai
chinh cua cau true xa hoi de ung ho cho mot m i u so sinh thai chung
dUdc cho la dung". Dong thai chung cua nhiing boat dpng giai - gidi,
tham chi giai - cU tru dUdc tien hanh bdi ba nguyen nhan; 1. Gidi cua
ca nhan difdc xem la khong quan trpng de nghien ciiu. 2. Su thiia nhan
ve gidi xem ra khong c6 ly do xac dang va 3. NgUdi dieu tra nghien ciiu
tin rang tat ca mpi (hay ca hai) gidi ciia xa hoi deu thUc hien boat dpng
xa hoi nhU nhau.
335

TiLf goc dp phUdng phap luan cd hai van de ndi com. Thuf nhat la
sU hieu biet chung cua chung ta ve sii khac nhau giiia khao c6 hpc ve
gidi va khao cd hpc theo thuyet nam nii binh quyen, thii hai la mtic dp
the hien rd rang xet tit gdc dp khao c6 hpc ve gidi.
Do'i vdi da so nhiing ngUdi theo thuyet nam nH binh quyen thi sU
khao sat dia vi ciia gidi "nam" hay "nii" trong qua khv( dUdc xem la chii
dao, trong khi van de gidi tinh - dieu kien sinh hpc, va gidi - dieu kien
van boa (mot sU phan chia dUdc nhieu nha nhan hpc chap nhan xet tit
khia canh khao cd hpc) thi cd nhi3ng mijfc dp khac nhau ve tinh ro rang
trong nhan biet.
Nghien ciiu ve gidi trong khao cd hpc ndi rieng va nhan hpc ndi
chung xuat phat tit nhiing van de cd ban sau: Chiic nang xa hoi ciia
gidi; vai trd xa hoi cua gidi; mdi quan he ciia gidi, phan cong lao dpng
cua gidi va ly thuyet "dan ong-san b^t- ngUdi che tao cong cu", "dan bahai lUdm-ngUdi me". Su phctc tap va da dang cua van boa nhan loai da
lam dao Ion nhieu ket luan va dinh de t t o g dUdc coi la kinh dien, dac
biet la quan diem tho sd va rat rach rdi ve phan dinh gidi cho tat ca
mpi xa hoi, g^n gidi/gidi tinh vdi t t o g boat dpng kinh te van boa vdi
t t o g loai cong cu lao dpng va tii do quan he trong lao dpng.
Su phat trien tren thUc te cUc ky pbiic tap, da dang, da tuyen, va
khong the ap dung cho tat ca mot hoac vai mo hinh c t o g nhac, nhiing
mo hinh dii diidc xem la ly tudng thUdng dan den hien tUdng thay cay
ma khong thay r t o g hoac ngUdc lai.
Theo R.Lowie, nhiing nghien cdu so sanh nhan hpc cho thay sU
phan cong lao dpng theo gidi tinh, trong mot chtog miic Idn mang tinh
Udc le, nghia la no khong g^n chut nao vdi dac diem sinh ly cua hai
gidi. Tiiy vao nhiing quy tac hien hanh d cac bp lac (tham chi hai bp
lac so'ng g&n nhau cung rat khac nhau va ngUdc lai) va luon luon c6
nhOngngoaile (Lowie 2001: 102-103). Tuy vay mot each khai quat vln

cd the chap nhan la phu nii sang tao ra nghe lam vUdn, con dan ong
thuan boa gia sue. Van de duy nhat ma ngudi ta can lUu y la sU phan
cong theo quy Udc cac cong viec cho t t o g gidi. Su phan cong con phu
thupc vao v6 sd cac yeu to khac nhu Idp tudi (ddi vdi nhiing ngUdi doc
336


than), theo tam ly, theo kha nang dac biet cua t t o g ca nhan cu the,
theo niem tin, theo thdi quen, theo truyen thong... Ciing the, doi khi
ngUdi ta noi qua nhieu den vai trd cua kinh te ma khong hieu r^ng
nhan to kinh te chi la mot trong nhiing nguyen nhan tac dpng ddi vdi
cUdng vi gidi. Ciing theo n h t o g nghien ciiu so sanh van boa (cross cultural researches), c6 nhiing bp tpc hoan toan khac biet nhau lai cd
chung nhiing quan niem gidng. nhau ve phu nuE.
Xa hoi loai ngUdi tii thdi nguyen thuy den nay khong phai la mot
trang thai ddng nhat budn te, ma la mot kho'i da dang nhieu mau s^c.
Dong chay cua bade van dpng van boa, qua thuc, khong tiiy thupc vao
mot yeu to' duy nhat, ma la tu: ca phiic he nhiing yeu to' g i n hen vdi
nhau va bdi vi nhiing yeu to nay khong phai la deu la mot, va khong
the la nhu the khi biet rang sU khac biet cua n h t o g trung tam van
boa, mot khi cd trUdc van dpng nao do nay sinh, hau nhu khong tranh
khoi d i n den nhuEng bien dang.
Nghien c t o ve gidi trong khao cd hpc sit dung nhieu each tiep can
khac nhau nhU tiep can so sanh dan tpc hpc, nghien c t o xUdng ciia mp
tang, van ban c6, nghe thuat va buyen/tban thoai va nghien c t o so
sanh sinh ly hpc va dpng vat hpc...
Moi each tiep can tren day deu c6 hai mat tich cUc va ban che va
trong sxi phat trien ciia xa hoi loai ngUdi luon luon tdn tai n h t o g ngoai
le. Xet tii gdc dp hien vat khao cd hpc ma ndi, tren dai the riu va miii
ten cd the gan vdi dan ong, lam go'm bang tay, det cd the lien quan chat
che hdn vdi gidi nii. NhUng khong phai ddn gian nhu vay, neu chung

ta tinh den nhiing hoan canh bat binh thiidng nhU chien tranh chang
ban thi cai binh thUdng se trd nen bat binh thUdng va ngUdc lai, theo
kieu thdi binh dan ong cay rupng, dan ba cay hai, con thdi chien dan
ba se phai thUc hien mpi cong doan tii cay biia den cay hai. Do vay cai
cay khong chi la cong cu ciia nam theo tieu chuan phan cong lao dpng
theo gidi. Day la chua tinh den nhiing cong eu trung tinh dUde ca hai
gidi va nhieu Idp tuoi sit dung nhu dao hay keo chang ban. Doi khi cac
nha khao cd hpc rat au tri khi ap dung tU duy hien dai de giai thich sU
khac biet gidi ciia chu nhan mot so' mp tang qua so' lUdng va loai hinh
do trang site. Trong xa hoi nguyen thuy, do trang siic khong chi ddn
337


t h u i n de lam dep ma chung thUdng da chiic nang (trang sto, ma
thuat, khac ngUdi...), trong do chu yeu de the hien vi the xa hoi cua
chu nhan. Nhieu trUdng hdp, ngUdi nam dUdc chon theo nhieu do
trang sde ca ve so' lUdng va chat lUdng hdn ngUdi nii. Se that sai lam
neu ap dung mot each may mdc sU phan cong lao dpng theo gidi dUa
vao kieu dang cong cu ddi vdi nhiing nghe nhan thu cong. Trong
trUdng hdp dac biet nay vai tro chung cua gidi tinh, sU khac biet tang
Idp, hay tham chi nhiing linh vUc boat dpng chuyen biet, cbii khong
phai sU khac nhau ve gidi se la nhiing yeu to'quyet dinh.
Cach tiep can so sanh dan tpc hpc ddng vai tro quan trpng trong
nghien cdu vai tro ciia gidi trong xa hoi qua kbii. Tuy vay, cac xa hoi
lai cUc ky da dang va moi xa hoi cung cd nhiing qui luat rieng biet. Cd
sU bien ddi rat Idn tii phUdng Dong sang phUdng Tay, tii xa hoi chan
nuoi la nganh kinh te chii dao sang xa hoi ma hai ludm la boat dpng
kinh te chinh, tu" nhiing xa hoi cong nghiep sang xa hoi nong nghiep,
hay ngay ca ben trong nhiing xa hoi ciing chung loai. N h t o g tU lieu
khao sat gan day nhat ciia chung toi tai thon Co Liiy, xa Nghia Phu,

buyen Tu Nghia, tinh Quang Ngai, mot thon ciia song ven bien va cU
dan cd nghe khai thae thuy/hai san so'ng d v t o g nUde Id quanh nam
rat noi tieng la don va hen cho thay cd sU chuyen boa nhat dinh ngay
ca trong chi mot nganh danh bat/hai lUdm san vat tU nhien va vai tro
nam giii kinh te gia dinh ciia phu nii. Do dac diem ciia viec khai thac
nen dan ong gan chat vdi cong cu nhiii don, con dan ba thi di cao hen,
ca hai loai cong cu lam bang chat lieu thuc vat nay deu do dan ong dan
lat. Viec buon ban tuy vay nam trong tay dan ba va nhU the bp di
nhien ddng vai trd tay bom chia khoa trong gia dinh.

GlOl - QUA NGHIEN CtlU NGHE THUAT THC)I Tif N SLT
Khai niem tien sd (prehistory) d t o g de chi mot thdi ky rat dai
trong dien trinh van hda nhan loai khi chua c6 chii viet, bao gdm hai
thdi dai da cii va da mdi tii each day vai trieu nam den khoang thien
nien ky 2 trUdc cong nguyen.
TrUdc khi Homo Sapiens va Nghe thuat xuat hien, loai ngUdi da
trai qua 4 trieu nam tien boa. NhU vay nghe thuat mdi chi tdn tai

338


trong khoang 1% gan day ciia ky nguyen loai ngUdi. Ngay tu: dau, c^n
phai xua tan nhiing quan niem sai l^m ve nguon gdc cua nghe thuat.
Nghe thuat khong sinh ra tu! mot trUc cam bat chdt ma la ket qua cua
sU phat trien dan t t o g bude cac nang lUc nhan thiic ciia con ngUdi.
Ngudn gdc cua nghe thuat lai it nhieu t r t o g hdp vdi nhiing bieu hien
dau tien cua mot so'nang lUc dac biet ciik con ngUdi: tu duy t r t o tUdng
va hinh tUdng hda, truyen tin, va y thiic ve ban than. So vdi thuy to
ciia con ngUdi trUdc kia, day khong chi la mot sU tien hoa ma la mot
cupe each mang thuc sU - cupe each mang nghe thuat, budc ngoat Idn

trong tien hda tU duy con ngUdi. Mae dii c6 mot sd ngUdi da cd c h t o g
minh rang loai khi va vUdn ngUdi deu c6 kha nang san sinh ra nghe
thuat, song nhiing gia thuyet nay deu khong c6 can cii khoa hpc. Su
hinh thanh cac ban sac Homo Sapiens cua loai ngUdi chiing ta theo cac
nha nhan hpc ddi hoi phai cd dUdc toan bp nhiing chiic nang chuyen
mon boa va nhiing thupc tinh rieng nhU: biet nbin, nghe va cam nhan
vdi mot sU minh man va mot each thiic hoan toan dac biet cua nhiing
sapiens (ngUdi tinh khon), tat nhien tri tue cua nhiing sapiens ciing da
dUdc di truyen theo ky to tii phan bp ngUdi den ngUdi.
DUdng nhu ve mat tri tue, Homo Sapiens khi sinh ra da c6 nang
lUc san sinh ra van boa va tii do la dang dac biet cua van hda, tdc la
nghe thuat. Do vay mot so' ngUdi da de nghi thay khai niem Homo
Sapiens, Homo Sapiens Sapiens (tto hai Ian tinh khon) thanh Homo
Cultural (con ngUdi van hda) hay Homo intelleetuahs (con ngUdi cd tri
tue) cho chinh xac hdn.
Dac diem cua nghe thuat thdi tien sxi theo cac nha nghien ciiu la
sU tho'ng nhat cua chu de va ky thuat vdi tinh da dang dang kinh ngac
ve bieu tUdng trong nhiing nen van hda va thdi ky khac nhau (Denis
Vialou 1998: 17). Tinh thong nhat ve chu de va ky thuat cua cac nen
nghe thuat tien sii da phan anh sU gid'ng nhau tUdng ddi ciia nhfing
16'i song va cac nen kinh te tien sii hoan toan hudng ve thien nhien,
tuy nhien dieu nay khong the che lap tinh da dang tuyet dieu ve
hinh tUdng.
Nghe thuat thdi tien sii cd mat hkn nhU d khip mpi viing tren
Trai dat, tii mien nhiet ddi cho den B^c cUc, tren n h t o g dia hinh cUc
339


ky da dang, tii hang dpng dudi long dat cho den dinh nui cao. Nghe
thuat thdi nay g i n lien vdi ma thuat, tin ngUdng... Theo cac nha

nghien ciiu, nghe thuat thdi dai bang gia cudi c t o g phuc vu cho cac
boat dpng ma thuat, g i n lien vdi san b i t va sinh san. Sau thdi ky
nay nghe t h u a t di theo dudng hUdng "nhan van" va cam hiing b i t
ngudn tii mot quan niem than bi ve cac mdi quan he giiia con ngUdi
va thien nhien.
Viec giai thich y nghia bieu tUdng cua cac hinh tUdng nghe thuat
thdi tien sii tren thUe te cUc ky phong phii da dang, hau nhU khong
khac tinh hinh phe binh nghe thuat dUdng dai ma chiing ta gap trong
sach bao hien nay. Vi du ve nghe thuat hang dpng thdi da cii hau ky
ching ban: Mot so' ngUdi g i n nen nghe thuat nay vdi ma thuat san
bIn/bIt, so'khac cho r i n g day la mot p h i n ciia nghi le khai tam, ctog
CO nha nghien c t o lai xac dinh do la mot p h I n cua toan the the gidi
ket hdp nhiing nguyen ly dUc cai, theo kieu nguyen ly am dUdng sau
nay; trong khi d6 v i n tdn tai quan diem nhiing binh tUdng do the hien
vat to cua nhiing bp tpc va thu linh giau cd (B. Hayden 1993: 8).
Trong nghe thuat da cii, phd bien la nhiing hinh tUdng giong cai,
hinh tUdng phu nii. Da phIn cac dien giai truyen thong ve cac "Ve nii"
nguyen thuy deu gan vdi phdn thUc, tinh due. Tuy vay, cd the chap
nhan quan diem hien nay rang hau bet cac "Ve nii" nay khong chi
chuyen tai y nghia ve tinh due, ma hdp ly va bien chiing hdn la chtog
the hien y tUdng cd ban ve sU sinh san, ve tinh lien tue ciia cupe so'ng,
ngoai ra sU phd bien cua hinh tUdng nay d nhieu v t o g tren the gidi con
the hien quan diem cua con ngUdi trUdc hien tUdng mang thai, sinh
san, nuoi con nhU mot hien tUdng tU nhien ky bi. Theo Rice, nhiing "Ve
nii" chau Au nguyen thuy the hien phu nii trong chu ky song ciia bp.
Hinh tUdng ngUdi nii - ngUdi me phdng chieu qua bdn nhom Idp tudi
sinh san tiic mot dang "tai san xuat" theo trinh tU sau: Tien - Sinh san
Sinh san va mang thai; Sinh san va khong mang thai; Hau - Sinh san
(Ricel981).
Hinh tUdng Ba Me - Dat phd bien k h i p the gidi trong nghe thuat

thdi dai da mdi thUdng dUdc cho la lien quan den mau h e - m l u quyen
mat khac gan bd chat che mot each h t o cd vdi tin ngUdng nong nghiep
340


dUdc hinh thanh mot each da dang ngay tii khdi dau ciia cupe each
mang da mdi. Nhiing hinh tUdng nii t h i n phd bien rpng k h I p ban dao
Ban Cang thdi Da mdi dUdc dien giai nhu la nhiing hinh tUdng ve vi
the quan trpng va quyen lUc cua ngUdi phu nut. Tuy vay, lai c6 y kien
phan bac dieu do, theo phai nay cd sU khong nhat quan giUa thUc te
kinh te - xa hoi vdi nhiing de tai buyen thoai - ly tudng chinh. Doi khi
chinh nang lUc sinh san t h i n bi cua con ngUdi va tU nhien quyet dinh
n h t o g bieu tUdng van hda ma khong lien quan trUc tiep den vi the ciia
bat cii mot gidi sinh hpc rach rdi nao. Su vUdt trpi ve sd lUdng nii than
trong lich sit trung dai Viet Nam cd le ciing can dUdc xem xet mot each
can trpng hdn la each dien giai ddn gian ve sU tai bdi nguyen ly Me cua
van hda Viet Nam ban dia.

THAY KfiT LUAN
Tat ca nhiing dien giai ly thuyet va cu the ndi tren h l u nhU chua
de cap den nhiing khac biet mang tinh sinh hpc bam sinh giiia nam va
nii. Theo cac nha sinh hpc xa hoi, sU khac biet gidi cd ban trong chien
lUde sinh san va giao phoi mang tinh di truyen. Trong khi cac nha
khoa hpc xa hpi ngUdc lai, kha bi quan ve sU tdn tai ciia khac biet gidi
do di truyen, hp cho r i n g nhiing khac biet ve gidi hien tdn la ket qua
tii n h t o g gia tri van boa. Dii chap nhan hay chdi bd bat cii khuynh
hudng nao trong ca hai khuynh hUdng ke tren, de giai quyet chung ta
cin de ngd n h t o g dieu ndi tren cho n h t o g khao sat thuc nghiem va
the nghiem.
Thien hUdng bam sinh cua mdi gidi cung can dUdc tinh den ciing

vdi xu hudng chinh tri ciia moi xa hpi va lieu ngoai hai che dp m l u /
phu he trong lich sii con cd che dp thii ba trung gian nao khong va lieu
chi hien nay chung ta mdi c6 phong trao ddi quyen binh dang nam nii
hay khong. Do la nhiing van de ma khao cd hpc e i n tham khao tU lieu
cua nhieu cac nganh khoa hpc khac neu mudn dat dUdc ket qua khach
quan (d m t o dp c6 the).
Rieng ddi vdi khao cd hpc Viet Nam, cho tdi nay gidi ehua bao gid
dUdc dat ra de nghien ciiu, tham chi chi d m t o dp diem qua ve ten gpi
hay khai niem.
341


TAI LIEU THAM KHAO
1. Sarah Milledge Nelson va Myriam Rosen-Ayalon 2001. In
Pursuit of Gender: Worldwide Archaeological Approaches. Gender
and Archaeology Series. Walnut Creek: AltaMira Press.
2. Kathleen M. Bolen
Mothering. Html.

2004. Prehistoric

Construction

of

3. Cheryl Claassen 2004. Gender in Archaeology. Html.
4. Lowie R. 2001. Luan vexd hoi hgc nguyen thuy. NXB DHQG Ha
Noi
5. Barbara Bender 1986. The Roots of Inequality. Paper presented
at the World Archaeology Conference. Southampton, England.

6. Denis Vialou 1998. Nghe thuat cua bong tdi, nghe thuat cua
dnh sang. Tap chi NgUdi dUa tin UNESCO, s d 4 .
7. B. Hayden 1993. Archaeology-the science of once and
things. W.H. Freeman and Company.

future

8. Patricia Ricel981. Prehistoric Venuses: Symbols of Motherhood
or Womanhood? Journal of Anthropological Research 37.

342