Thanh niên và văn hóa truyền thống - Lê Đình Cúc

Di n đàn Xã h i h c

Xã h i h c, s 3 - 1997

81

Thanh niên và v n hóa truy n th ng
LÊ ÌNH CÚC
Nh ng n m g n đây tr

c các hi n t

ng ph c t p c a xã h i: c b c, m i dâm, ma

túy và t i ph m v thành niên t ng cao, nhi u ng
Nh ng hi n t

i không kh i lo l ng, th m chí lo s .

ng trên, th i nào c ng có, nh ng ch a bao gi đáng báo đ ng nh hi n nay

tính ch t nghiêm tr ng c a nó.
đ c bi t có nh ng v n đ t

i u quan tâm và lo l ng c các b c ph huynh là có c s ,

ng nh khó lý gi i: vì sao trong kháng chi n ch ng Pháp và

ch ng M , l p cha anh hình nh s ng t t đ p h n, đã hồn c nh khó kh n h n nhi u. Tr
đây kinh t ch a phát tri n nh bây gi , vì sao n n tr m c p, c
khơng đua địi càn qu y, gây g ...

c

p gi t ít x y thanh niên

c bi t, nh ng n m chi n tranh ác li t, hàng tri u thanh

niên đã xung phong ra tr n gi t thù, ch p nh n m i hy sinh gian kh .
Th mà bây gi hòa bình, dù ch a gi u sang, nh ng ph n l n thanh niên đã đ

c m

no, đ y đ thì có nh ng thanh niên l i... Trên góc đ v n hóa truy n th ng mà xem xét giá tr
c a thanh niên, h đang

đâu và s đi v đâu. Có đáng lo l ng nh nhi u b c ph huynh đã

ph i kêu v "b n tr " hay không?
C ng ch ng ph i ngày nay các b c cao niên m i phát hi n ra l tr “h h n" mà tr

c

công nguyên đ n g n 500 n m, nhà tri t h c v đ i Socrate đã t ng than vãn “l tr ngày nay
quen thói xa hoa, b n chúng có cách c x ch ng hay ho gì c , khinh th
tơn tr ng ng

ng uy tín, khơng

i già. Con cãi l i cha m , tham n, t c u ng, làm kh th y giáo". Gi ng nh là

ông đang phàn nàn m t b ph n thanh niên Vi t Nam ngày nay v y.
Th là rõ, l ch s phát tri n c a v n hóa nhân lo i là ln ln k th a nh ng ln
ln có ch i b và có mâu thu n gi a các th h . Có đi u là "mâu thu n" này ngày càng x y
ra trên nhi u l nh v c đ i s ng h n và t ra gay g t h n.
L ch s v n hóa cho th y v n hóa khơng ch đ i m i theo th i gian mà t nó b o tồn
nh tác đ ng thơng qua các thi t ch v n hóa xã h i (nó ph thu c vào đi u ki n kinh t xã
h i, làm cho q trình b o tồn và thay đ i x y ra nhanh ho c ch m, ít ho c nhi u). V n hóa
s truy n l i cho th h m i nh ng di s n c a các th i đ i tr
th ng gia đình). Trong q trình chuy n ti p đó có cái đ
cái s mai m t và có ph n b g t b . Ph n đ

c (phong t c t p quán, truy n

c ti p nh n t

ng đ i v ng b n, có

c th h sau ti p nh n là ph n tinh túy và d

thích nghi v i nhu c u c a th h m i.
Thanh niên ti p nh n thành qu , k th a c a cha anh nh ng có ch n l c đ phù h p
v i th i đ i c a mình. Thanh niên liên k t v i nhau cùng m t th h trong mơi tr

ng di s n

V n hóa mà cha ông đ l i và n u thi u chúng thì thanh niên khơng t n t i và phát tri n đ
Th c ra n u không có s lo i b thì th h sau khơng th phát tri n đ
ch b ng cha anh. Làm gì có "con h n cha là nhà có phúc" đ

c.

c. Cùng l m thì c ng

c.

Các xã h i truy n th ng Vi t Nam t ng phát tri n ch m ch p. Ch đ phong ki n kéo
dài hàng nghìn n m, mãi đ n t n ngày nay tàn d c a nó v n cịn n sâu trong tình c m, t
B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn


82 Chung quanh v n đ xã h i h c v n hóa

t

ng c a con ng

i Vi t Nam. Trong khi đó hình th c, l i s ng c a thanh niên đang thay đ i

d n d p, quy t h t. Ch trong vài ch c n m tr l i, nh t là kho ng 10 - 15 n m l i đây. Ch xét
v trang ph c ch ng h n, cái áo t thân, cái qu n lá t a, cái th t l ng hoa lý đã t n t i hàng
nghìn n m trong c ng đ ng làng xã lúa n

c và v n hóa l y tre xanh. Cái búi tóc c hành có

t bao gi khơng ai còn bi t n a nh ng đ n c Nguy n Du (th k XVIII) c Nguy n Khuy n
(th k tr

c) v n “Búi tóc c hành, bng qu n lá t a” đ “khóc v ”, v n là m t hình t

v n hóa r t nên th .

đàn ông, và ngay bây gi

n gi a th k này còn ph bi n

vùng xa ho c v i nh ng ng

ng

nh ng

i cu i cùng c a Nho h c cịn sót l i v n cịn búi tóc y. Trong

ca dao Vi t Nam “cánh cò bay l bay la" đã bay su t m y nghìn n m, mãi đ n th Xuân Di u
cu i nh ng n m 30 m i tìm b n đ : "Mây tr ng v đâu bay g p g p - Con cò trên ru ng cánh
phân vân”.
V n hóa th h tr

c truy n l i ch y u là qua kinh nghi m và r t ch m ch p, có khi

m t th i gian lâu dài làm cho m i cá nhân s ng trong kho ng kh c y không k p nh n th y.
Trang ph c, sinh ho t, v n hóa trong su t hàng tr m n m tr
rịi: v n hóa "ng

c khơng có s cách chia r ch

i trong c ng đ ng cùng đ búi tóc

i l n" và v n hóa "thanh niên". M i ng

búi tó (c hành), cùng v n áo t thân, cùng cài tóc b ng trâm (thoa), b ng tre, b ng s ng (v i
t ng l p h l u), b ng ngà, b ng vàng (v i t ng l p trên c a xã h i), cùng v n kh n trên đ u
ho c đ i nón quai thao nh nhau (có khác ch

m u s c, ch t l

Trong ca nh c ch ng h n, hát dân ca nh Quan h , Ph

ng, s khác này không l n).

ng v i đâu có chia làn đi u cho già và

tr . Có khác chi u hát là do th b c ng x ch khơng ph i

n i dung và hình th c âm nh c.

Bây gi , có nh c Tây, nh c ta, l i nh c tr , nh c vàng nh c xanh: Rock, Blue, Jazz cho t ng
th h , l a tu i khác nhau. Ca múa, v n ch
m i có m t mái tr

ng c ng v y. Th xem, ngày y ch a xa, c t ng

ng, d m ông th y đ v i vài ch c anh khóa. Ba n m có m t k thi, ơng

Tú, ơng Tham tính b ng ngón tay, ơng Nghè thì hi m l m, y v y mà bây gi c m t xã ít
nh t có 1, 2 tr

ng ph thơng c s , m t huy n, m t t nh con s tr

s ch c và h c sinh, sinh viên là con s tri u.

ng

i. Khi tuy t tác " o n tr

ng Trung h c lên t i con

n ti n s (quan nghè) đã lên đ n s v n

ng tân thanh" c a Nguy n Du ra đ i không bi t C chép làm

m y b n mà nay, m i có 200 n m khơng ai cịn tìm đ

c b n g c nào n a đ xem nguyên tác

c a c ra sao, đ đ n n i con cháu c c cãi nhau ch t c v i ch t . Ngày y c Ngh T nh
quê c đ t hi u h c may ra có đ

c ch c xích đơng đ ng sách. S sách c a các b c túc nho

may l m vài tr m cu n là nhi u, bây gi hàng nghìn th vi n, m i gia đình c a thanh niên
trung bình c ng đã có đ m cu n. C n

c ta s đ u sách là hàng ch c tri u b n. H i y mà có

máy photocopy, có h th ng nhà xu t b n nh bây gi thì th H Xuân H

ng không đ n n i

l m l n nh bây gi , ch a nói là “Xa l thông tin” (Internet Hightway) cho phép trong nháy
m t m t ng

i t n r ng r m Châu Phi đ c ngay đ

c th c a H Xuân H

Nh th đ th y cu c s ng v n đ ng, thay đ i ch t l
lên tâm lý, sinh lý, t o nên đ i s ng vãn hóa cho con ng
ng

ng.

ng, thay đ i nh p đ tác đ ng

i, đ c bi t cho thanh niên là nh ng

i nh y c m nh t c a xã h i. V i nh p đ c a cơng nghi p hóa sơi đ ng, ào t ngày nay

t o nên m t n p s ng v n hóa khác th h cha anh đã có. ó là đ o lý và v n hóa t c đ .
B n quy n thu c Vi n Xã h i h c

y

www.ios.org.vn


Lê ình Cúc
nhanh và đ i m i liên t c, nhu c u đòi h i nhu c u.
xã h i th tr

ng h u công nghi p. Ngày tr

83

ó là đ c tr ng c a xã h i tiêu dùng hay

c, lao đ ng th công, s n ph m đó con ng

it o

ra ít, đ n l (do v y đ c m i có giá tr , vì nó là duy nh t) khác v i s n xu t cơng nghi p,
hàng hóa là sê-ri. Con ng

i c ng v y b i nó là sàn ph m c a đ i s ng xã h i. Chính C. Mác

đã t ng cho hay "Nói cho cùng, trong tính hi n th c c a nó, b n ch t con ng

i là t ng hòa

c a các quan h xã h i". Ngày y, ngay c th i gian c ng là khái ni m co dãn, h t s c tùy
ti n.

ch th i gian luân chuy n trong n m, mùa xuân: Thanh minh trong ti t tháng ba. L

là t o m , h i là đ p thanh, mùa hè: Cu i sân quyên đã g i hè.

ut

ng l a l u l p lịe

đâm bơng, mùa thu: Sen tàn cúc l i n hoa (Nguy n Du).

n trai gái h n hò, đ u th k này còn “ch em n h t mi ng tr u em sang” (Nguy n
Bính).

n h t mi ng tr u là m y phút, m y gi ? Th i gian b co dãn, ch m ch p. Bây gi

ch ng có chàng trai cơ gái nào ch ng

i u mà l i h n ki u đó. N u khơng đúng t ng phút,

khơng có lý do thì chàng, ho c nàng ph i ngay vì cịn b n vi c khác.
Xã h i công nghi p và tiêu dùng hay là đ i s ng th i bu i th tr
ng n. Dài vì nó cho phép làm đ

ng này v a dài v a

c vô s công vi c trong 24 gi m i ngày. Ng n vì r t

nghiêm nh t, gi nào vi c y, chính xác t ng phút. Cách m ng khoa h c k thu t và tin h c
làm cho đ i s ng thanh niên tr thành h th ng c c k n ng đ ng, kích thích và bi n đ i tri t
đ các m i quan h và giao ti p gi a con ng

i v i con ng

i, nó kéo theo các hình th c ng

x c ng thay đ i. Trong v n hóa hi n đ i, có m t ph n thay đ i r t rõ r t, d nhìn th y, chúng
th

ng xuyên phá b truy n th ng và xây d ng m t bi u hi n v n hóa m i.
Nh p đ cu c s ng t ng nhanh t o ra c m giác v tính t m b , thoáng qua c a m i th .

Chi c qu t mo c a th ng B m đã s ng bao nhiêu th k nh ng đ n qu t “Tai voi” ho c
“Orbita" c a Liên Xơ thì lay l t vài ch c n m

nh ng gia đình thành th .

ng ph , thôn

quê ho c t n b n làng xa xôi bây gi qu t Nh t, qu t Thái, qu t Trung Qu c đ ki u, m u mã
th t đ p th t b n nh ng cùng l m ch tr đ
“ n ch c m c b n” là tiêu chu n lý t

c 1, 2 n m là ph i thay đ i. Trong quá kh s

ng thì ngày nay tâm lý dùng r i v t b ngay là “m t”

c a th i đ i. i u này không ch áp d ng v i hàng hóa mà c đ i v i con ng

ng,

i đã có hàng tri u tri u n m nh ng đ n th k XX, có

khái ni m, l i s ng. L ch s loài ng
th tính đ

i, v i t t

c con s các trào l u tri t h c và m h c. Nh ng ch t th k ánh sáng đ n nay

con s đó đã g p m y ch c l n c a quá kh . Ngày nay, tri t h c hi n đ i ph

kéo th h trê vào vô vàn mê cung. Bi t tin vào đâu, tin ai, tin vào lý t
d đ i v i thanh niên ph

ng Tây đang lôi

ng nào là đi u không

ng Tây. i u này ch c ch n có v ng đ n thanh niên Vi t Nam qua

cu c cách m ng tin h c và công ngh .
Kinh t th tr
lý t

ng v i nh ng m t tiêu c c c a nó tác đ ng vào l p tr . Xác đ nh m t

ng cho thanh niên bây gi khó kh n h n cách đây 30 n m. Xã h i nhìn nh n đánh giá

giá tr c a con ng

i c ng khác tr

hành t t . Th nào là ng

c. Ai là hình m u lý t

ng. Ng

i giàu có hay ng

ih c

i thành đ t? Vi c thanh niên đi tìm b n thân mình và đ a v trong

xã h i v a d v a r t khó. N ng đ ng, nh y bén c a thanh niên t o cho h d tr nên giàu có.
B n quy n thu c Vi n Xã h i h c

www.ios.org.vn


84 Chung quanh v n đ xã h i h c v n hóa

Bill Gate, ơng vua tin h c, đ

c m nh danh là giàu có nh t khi đang

tu i thanh niên đã có

b c t đơ la. Maicon Jackson, Maradona, Coperfin, tri u phú ch a quá tu i “nhi l p”. Ngày
nay đi u ki n đ làm giàu, nh ng ng
chuy n sang nh ng ng
ngh v n ch
ch

i giàu khơng cịn ch là nh ng nhà t b n. T b n đã

i có tài, di n viên, ng

i m u, c u th th thao và ngh s .

ng “L p thân t i h ” y, ngày nay c ng có kh i ng

ng. M t gi i th

n cái

i giàu b ng chính v n

ng Nobel c ng đem v cho nhà v n b c tri u đô la.

M t khác v n hóa thanh niên c ng thay đ i vì s t ng t c phát tri n tâm lý, sinh lý
theo đ dài l a tu i. Qu th i gian dôi ra. “Gái 30 tu i đã toan v già” khơng cịn đúng n a,
n thanh niên r t nhi u, nh t là ph n trí th c, đ n tu i này m i l y ch ng. Ngày nay tu i 50
v i đàn ơng m i là tu i chín ch n (m i ngày nào tu i này đã ng i chi u trên - lên lão). Tu i
thanh niên kéo dài đ n 30.

i s ng v t ch t, tinh th n đ y đ . Tu i th trung bình t ng và

th i k “con nít” s m ch m d t h n vì đ

c ti p xúc v i xã h i nhi u qua các ph

ng ti n

thông tin đ i chúng. V y là th i gian trang b ki n th c, kinh nghi m s ng, ngh nghi p c a
thanh niên c ng dài h n. Ph n l n ch a đ c l p kinh t và còn ph thu c vào gia đình, xã h i,
nh ng nhi u khi h không bi t. H l n lên nh ng ch a đ khơn, ch a có đ a v trong xã h i
và gia đình. H phát tri n tâm lý, sinh lý nh ng tri th c và ý th c l i non n t.
th y hi n t

ng l p tr bây gi b sa đà vào tình d c quá s m, t n n xã h i t ng lên là có lý

do. H th a thơng tin nh ng thi u tri th c và trí tu . Trong khi đó các mơi tr
c a h nh

i u này cho

ồn thanh niên, H i sinh viên l i do ng

i l n lãnh đ o. Tr

ng sinh ho t

ng h c do ng

i

l n giáo d c, d y d thanh niên theo chu n m c đ nh s n. Tâm lý thanh niên là mu n thoát
kh i s ki m sốt bên ngồi, d b kích đ ng và lý t
yêu, lý t

ng hóa m t s quan ni m s ng nh tình

ng, cu c đ i... H bao gi c ng mu n đ t đ n tuy t đ i nh ng l i khơng kiên đ nh

do đó h “qu y”, “phá” b ng đ m i bi u hi n đ ch ng t đ a v c a mình, đ m i ng
ý đ n s t n t i c a mình. L m lúc đ m i ng

i chú

i th a nh n h ph i dùng đ n m t áo qu n,

gi y m , c ch , l i nói (ti ng lóng, ch i b y) đua xe, ma túy. Cái l i ngông nghênh trong ng
x , s vi ph m đ o đ c chung, đam mê tình d c bi t âm nh c gi t gân, n ào ch ng qua ch
t o nên giá tr ph n v n hóa mà gi i tr không bi t.
C h i đ kh ng đ nh mình r t nhi u nh ng không d dàng cho thanh niên. T c ng ca
dao Vi t Nam “Không ai gi u ba h , khơng ai khó ba đ i”.
ba đ i tích l y lao đ ng và buôn bán may ra m i đ t đ
làm giàu, v làm giàu nhanh chóng khơng qua con đ

c.

tr thành ng

i gi u có, ph i

i u ki n hi n nay ng

i ta d

ng- tích l y t b n. Th m chí có nh ng

k v n hóa ch a h t ph thông nh ng lao vào buôn bán ma túy b ng ch c thành t phú r i có
th sau đó là vào nhà tù hay ra pháp tr

ng tính sau! Có m t s thanh niên ch nhìn th y khía

c nh đó nên lao vào làm gi u b t ch p c pháp lu t và đ o lý. T ng l p thanh niên trí th c
c ng nhi u ng

i mu n kh ng đ nh mình qua con đ

ng làm giàu.

i ng này c h c ch

nh ng v i m c đích đ làm giàu, đ ki m ti n là chính ch không ph i h c đ làm ng
làm khoa h c nên h ch n và đ xô vào các tr
hi n t

ng thanh niên, nhi u ng

làm ngay... đông h n h n các tr

i thi vào các tr

ng, các khoa d ki m ti n khi ra tr
ng mà khi ra tr

ng có th ki m đ

i, đ
ng. Có
c vi c

ng khoa h c c b n là vì v y.
B n quy n thu c Vi n Xã h i h c

www.ios.org.vn

Lê ình Cúc

85

Xét tồn b v n đ kinh t xã h i và tâm lý th i đ i, thanh niên Vi t Nam nhìn chung
khơng ph i đang x u đi, đáng lo l ng h n mà h đang s ng trong m t môi tr

ng v n hóa

đúng nh đang có. V i t t c m t m nh, m t y u và t t y u thanh niên ta v a ti p thu v a lo i
b v n hóa truy n th ng đúng nh quy lu t c a v n hóa. H c ng đang xây d ng m t n n v n
hóa m i và các b c cha anh có lo l ng nh ng xin đ ng lo s . V n đ là
ch c xã h i và ph

ch cịn có nh ng t

ng pháp giáo d c h p lý, phù h p quy lu t đ u n n n nh ng cái thái quá

c a tu i trê phù h p t

ng đ i v i v n hóa truy n th ng c a dân t c và h i nh p v i v n hóa

nhân lo i trong đó có vi c đóng góp ph n nhân lo i c a v n hóa Vi t Nam cho nhân lo i,
trong đó có ph n dành cho th h thanh niên th gi i.

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c

www.ios.org.vn