Về lý thuyết hành động của M.Weber - Vũ Hào Quang

Trao đ i nghi p v

Xã h i h c, s 1 - 1997 92

V LÝ THUY T HÀNH

NG XÃ H I C A M.WEBER
V HÀO QUANG

I. Vài nh n xét chung v lý thuy t hành đ ng xã h i c a M.Weber
Lý lu n v hành đ ng xã h i c a M.Weber là m t trong nh ng lý lu n quan tr ng nh t
trong xã h i h c hi n đ i c a M.Weber. Theo M.Weber: xã h i h c chính là khoa h c v hành
đ ng xã h i. M i hi n t

ng và s ki n xã h i đ u có th gi i thích b ng lý lu n hành đ ng xã

h i, vì suy cho cùng xã h i th ng nh t b i các quan h xã h i mà quan h xã h i l i do con
ng

i t o ra. Tóm l i, con ng

i t o ra xã h i và xã h i không ph i t ng c ng s h c c a

nh ng cá th mà là t ng hòa c a các hành đ ng xã h i. Và chính vì th mà nhi m v c a xã
h i h c là ti p c n, gi i thích, tìm hi u hành đ ng xã h i c ng nh gi i thích m t cách nhân
qu v q trình và k t qu tác đ ng c a nó( 1 ).
M.Weber là ng

i cùng th i v i Dilthey (1833 – 1911) và Simmel (1858 – 1918) là

nh ng h c gi n i ti ng c a

tr

c cu i th k 19 đ u th k 20. Dilthey là ng

ng phái xã h i h c nh n th c, thì chính trong tr

đ a ra ý t

ng v hành đ ng xã h i( 2 ). Tuy nhiên t t

c ng không đ

i sáng l p ra

ng phái đó, M.Weber là ng

i đ u tiên

ng ch ng th c ch ng lu n c a Dilthey

c M.Weber ch p nh n. Ông cho r ng k t qu c a nh n th c (thông hi u)

khách th m i ch

m c đ gi i thích nhân qu đ c bi t rõ ràng, do đó gi thi t ch tr thành

quan ni m khoa h c khi nó đ

c ki m ch ng b ng nh ng ph

ng pháp khoa h c khách

quan( 3 ). S nh n th c có vai trị tr giúp trong lý thuyêt xã h i c a M.Weber, theo ông nh n
th c là ngu n m ch c a gi thuy t, trên c s đó vi c gi i thích hành vi m t cách khách quan
đ

c xây d ng. Trong khi đó Dilthey cho r ng xã h i đ

c xây d ng đ

c b i con ng

i

trong s t n t i tinh th n c a h , do v y xã h i là khách th c a s quan sát đ khám phá tình
c m n i t i c a con ng

i. Khi Dilthey cùng v i m t lo i các nhà xã h i thu c tr

h i h c nh n th c khác say s a gi i thích đ i s ng xã h i b ng con đ

ng phái xã

ng phân tích nh ng b

ph n c u thành mang ý và ngh a c a nó thì M.Weber đi gi i thích và nghiên c u xã h i qua
“tính h p lý” c a nó. Chính M.Weber là ng

i đ u tiên s d ng thu t ng xã h i h c nh n

th c đ ch m t l nh v c nghiên c u xã h i quan tr ng, tuy nhiên ông l i khác v i Dilthey và

(1)

M.Weber tuy n t p. Nxb Ti n b Matxocova 1990, tr 602 (ti ng Nga)
T đi n Xã h i h c ph ng Tây hi n đ i, Matxocova 1990, tr 268 – 269
(3)
“Xã h i h c nh n th c” trong t đi n Xhh ph ng Tây hi n đ i, Matxocova, 1990 tr268
(2)

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c

www.ios.org.vn


93

V Hào Quang
nh ng ng

i cùng tr

ng phái là ch coi nh n th c là m t ngu n g c đ ti n t i vi c gi i

thích m i h p lý c a đ i s ng xã h i.
H n n a theo ông đ i t
lo i hành vi ng
c a nh ng ng
lý, c ng t

ng nghiên c u c a xã h i h c là hành đ ng xã h i – nó là

i ch y u b ch đ o b i cái ý ch quan trong m i t

ng quan v i hành vi

i hành đ ng, b i nó cho r ng hành c ng c a nó h p

i khác (xã h i). Con ng

ng t nh vây, các cá th khác trong xã h i hành đ ng và xã h i th ng nh t ràng

bu c l n nhau b i t nh h p lý. T quan ni m trên ta th y M.Weber g n v i quan đi m trong
xã h i h c hình th c c a Simmel( 4 ) mà lu n đi m chính là quan h gi a n i dung và hình
th c, t đó ơng kh ng đ nh xã h i th c t n trong t ng hòa các t
t cách là ng

ng tác gi a các cá nhân v i

i sáng t o ra l ch s và v n hóa.

Lý lu n hành đ ng xã h i c a M.Weber đ

c b sung và c i ti n b i hai nhân v t

chính r t n i ti ng trong xã h i h c th k 20 là F.Znaniecki (ng

i Ba Lan 1882 – 1958) và

T.Parson (M 1902 – 1979). Ngày nay lý lu n hành đ ng xã h i đã tr thành m t ph m trù c

b n c a c a lý lu n xã h i h c đ gi i thích xã h i cách th c gia nh p c a cá nhân vào đ i
s ng xã h i, c ng nh các m i quan h xã h i ph c t p luôn đan xen vào nhau, ch

cl n

nhau, là c s t o ra c c u xã h i.
II. Khái ni m hành đ ng xã h i
1. Khái ni m và đ nh ngh a hành đ ng xã h i theo M.Weber
Theo M.Weber, hành đ ng đ
h

ng vào hành đ ng c a nh ng ng

c g i là hành đ ng xã h i khi nó t
i khác theo cái ý đã đ

ng quan và đ nh

c nh n th c b i ch th hành

đ ng .
(5)

Hành đ ng mà M.Weber hi u

đây chính là hành đ ng c a con ng

i, n u nh ch

th hành đ ng (có th là cá th , có th là nhi u cá th ) liên h cái ý ch quan c a mình v i nó,

lo i hành đ ng này khơng ph thu c vào đ c tính bên trong ho c bên ngồi, đ ng th if nó
c ng không gi i h n b i cách ti p nh n kiên nh n ho c th

c a hành đ ng. Lo i hành đ ng

này là c s c a hành đ ng xã h i, nh ng nó ch a ph i là hành đ ng xã h i. Các c p đ c a
hành vi ng

i r t ph c t p, nó bao g m các lo i hành vi b n n ng (instinctus) vô th c, tâm

sinh lý, tâm lý, và hành vi xã h i. Lo i hành vi xã h i có quan h m t thi t v i hành vi tâm lý
và tâm sinh lý, nh ng nó khác v ch t so v i hành vi tâm lý

ch nó có b ph n c u thành

(4)

Xem “Format sociology in germany” trong Sociological theory, its rature and growth tác gi Nicahlas
S.thamashefp Nxb USA (May 1961), tr. 298 – 299
(5)
S tay tra c u xã h i h c, Matxocova 1990, tr 303 – 304 (ti ng Nga)

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c

www.ios.org.vn


94 V lý thuy t hành đ ng c a M.Weber.

th hai là s ki n v s đ nh h

ng c a ch th vào nh ng ng

i khác trong quá trình t

ng

i, nh ng m i khoa h c có ph

ng

(6)

tác xã h i .
Có r t nhi u khoa h c nghiên c u hành vi ng

pháp và cách ti p c n riêng. Xã h i h c ch nghiên c u lo i hành vi xã h i ngh a là lo i hành
vi có ý th c.
Hành đ ng tâm lý c ng là lo i hành đ ng có ý th c, nó xu t phát t vi c các nhu c u
c a ch th đ

c ý th c hóa (đ ng c ) thành m c đích chung nh t. Quá trình phân tách m c

đích chung thành các m c đích c c b đ

c cái ý ch quan ch đ o và đi u ch nh nh m vào

cách th c đ đ t t i m c đích nh m th a mãn nh ng nhu c u c th .
Nh v y, ranh gi i gi a hành đ ng tâm lý và hành đ ng xã h i r t m nh t, d l m
l n, c ng gi ng nh ng

i ta th

ng nh m l n các lo i quan h xã h i và quan h cá nhân, vì

suy đ n cùng là “xã h i” hay “cá nhân” thì c ng do nh ng cá th v i t cách là ch th xã h i
th c hi n hành đ ng trong m i m i quan h trong xã h i.
Tuy nhiên, phân bi t đ

c gi i h n c a hai lo i hành đ ng này l i có m t ý ngh a xã

h i h t s c l n lao đ i v i các nhà nghiên c u và nh ng nhà qu n lý xã h i. Ví d nh ta
nghiên c u h u qu c a hành vi ph m t i
h

ng c a men r

say r

u ho c “m

m t ng

i th c s say r

u, so v i hành vi ph m t i c a m t ng
n men r

u, ho c ít nh t b

nh

i hoàn toàn t nh táo nh ng gi v

u” gây ra. Trong hai lo i hành vi trên có s khác nhau v c p

đ hay là m c đ tham gia c a ý th c.
S khác bi t ti p theo là lo i hành đ ng đ nh h
hành đ ng đ nh h

ng ch quan h p lý v m c đích v i

ng ch quan h p lý v quy t c. Lo i th nh t b chi ph i ch y u b i y u

t ch quan (cá nhân), trong khi đó lo i th hai bi chi ph i ch y u b i cái có ý ngh a khách
quan và đ

c g i là lo i hành vi chu n (đúng m c). Lo i hành vi này th

m t lo i giá tr nào đó, nh vào giá tr ng
ng

i ta có th nh n bi t đ

ng t

ng quan v i

c mơ hình hành vi con

i. Nh v y, k t qu c a m t hành đ ng đ l i m t giá tr ho c là tích c c ho c là tiêu c c

đ i v i xã h i.
Nh v y là hành đ ng xã h i bi u l hai đ c tính c b n là tính thích h p v m t m c
đích và tính h p lý v m t giá tr c a hành đ ng. Hai lo i đ c tính c b n t o ra chu n m c
cho hành đ ng xã h i. Tóm l i nh ng hành đ ng nào c a con ng
vào vi c đ t t i m c đích đã đ t ra, có s đ nh h

ng t i ng

i bao g m ý th c ch quan

i khác xung quanh, nh m cân

nh c đi u ch nh hành vi c a mình cho phù h p v i đi n lo i chu n (giá tr ) đ u là hành đ ng
xã h i.

(6)

M.Weber tuy n t p Matxocova 1990, tr 602 – 603 (ti ng Nga)

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c

www.ios.org.vn


95

V Hào Quang
2. Các đ c đi m c a hành đ ng xã h i

Không ph i hành đ ng nào c ng là hành đ ng xã h i b i vì khơng ph i b t k

A.

vi c th c hi n m t hành đ ng nào c ng ph i đ nh h
c a con ng
c a ng

i đ nh h

ng vào ng

i khác. Nh ng hành đ ng

ng vào các khách th v t ch t, tinh th n không t

ng quan v i hành vi

i khác không ph i là hành đ ng xã h i.
Ví d : ta đi xe máy trên đ

ng, quan sát m t đ

ng đ đi u ch nh xe

Ví d 2: T ng kinh th m kín m t mình
Hành đ ng xã h i có th đ nh h

B.

quá kh , hi n t i l n t

ng vào hành vi c a nh ng ng

ng lai. Lo i hành đ ng này có th là s báo thù vì đã b h nh c trong

quá kh , s b o v vì s an tồn hi n t i và đ phòng nh ng nguy hi m trong t
C.

i khác trong

Không ph i m i lo i quan h qua l i gi a con ng

ng lai...v.v..

i v i nhau đ u là hành đ ng

xã h i.
Ví d : S đ ng đ c hai ng

i đi xe đ p:

1) Tr

ng h p 1: Ta xét s đ ng đ mang tính c h c, không ph i là hành vi xã h i.

2) Tr

ng h p 2: M t trong hai ng

i ho c c hai tìm cách tránh nhau nh ng v n xô

vào nhau là hành đ ng xã h i.
3) Tr

ng h p 3: Khi hai xe xô vào nhau r i, hai ng

cùng nhau (k c tr

i tìm cách gi i quy t h u qu

ng h p đánh ch i nhau) là hành đ ng xã h i.

D.1 Hành đ ng xã h i không ph i là vi c đ ng nh t hành vi v i m t lo i th ng nh t
ho c t

ng t gi ng nhau c a con ng
Ví d : N u nh m i ng

ngh a là m i ng

i.

i đi lên ph khi g p tr i m a to đ u c ng dù, dây khơng có

i đ u th c hi n hành đ ng xã h i, đây ch là lo i hành đ ng đ n nh t đ

tránh tr i m a mà thôi.
2. Hành đ ng xã h i c ng không ph i là vi c đ ng nh t hành vi b nh h

vi c a nh ng ng

ng b i hành

i khác.

Ví d : Trong đám bi u tình m i ng

i đ u hô kh u hi u, đ u đ ua n m tay đ bi u l

m t thái đ nào đó. Lo i hành đ ng này theo M.Weber c ng không ph i là hành đ ng xã h i,
vì trong tr
đ nh h

ng h p đó cá nhân tr thành m t b ph n c a đám đông, ch không ph i là s

ng hành vi c a k khác, d

i s ch đ o c a cái ý ch quan( 7 ). Lo i hành vi này đ

c

Lebon và Tarde nghiên c u khá rõ trong tâm lý h c đám đông.

(7)

T đi n Xã h i h c Ph

ng Tây hi n đ i Matxocova 1990, tr 310 – 312 (ti ng Nga).

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c

www.ios.org.vn


96 V lý thuy t hành đ ng c a M.Weber.

III. Phân lo i hành đ ng xã h i
D a vào đ ng c (cái thúc đ y m t cách có ý th c) c a hành đ ng xã h i, M.Weber đã
phân lo i hành đ ng xã h i ra làm 4 lo i là:
1. Hành đ ng h p lý v m c đích
2. Hành đ ng h p lý v m t giá tr
3. Hành đ ng tình c m
4. Hành đ ng truy n th ng
Bây gi chúng ta l n l

t phân tích nh ng hành đ ng trên

1. Hành đ ng h p lý v m c đích
Nh đã trình bày trên đây, M.Weber nh n m nh hai lo i hành đ ng c s , nó là quan
tr ng nh t đó là m t h p nh t v m c đích và h p lý v m t giá tr . Hành đ ng h p lý v m t
m c đích cho ta th y n l c c a cá nhân trên c s phân tích, đ nh h

ng vào đi u ki n, hoàn

c nh đ xác đ nh s h p lý v m c đích hành đ ng c a mình. Lo i hành đ ng này đ
đ nh b i m c rõ ràng, tính giá tr duy nh t c a m c đích, t
ti n đã đ

c xác

ng ng v i nó là nh ng ph

ng

c ý th c m t cách h p lý, nh m đ m b o cho vi c chi m l nh hành đ ng có ngh a

là vi c đ t đ

c k t qu c a hành đ ng xã h i, tính h p lý c a m c đích đ

c th a mãn trên

c hai bình di n sau:
a) H p lý v m t n i dung c a chính m c đích.
b) H p lý v m t ph

ng ti n đã đ

c ch th l a ch n

Hành đ ng h p lý v m t m c đích địi h i

ch th hành đ ng (cá th , ho c nh ng

cá th ) c n có nh ng cân nh c, tính tốn h p lý đ có nh ng ph n ng phù h p đ ng th i “t n
d ng” hành vi c a nh ng ng

i xung quanh đ đ t đ

c m c đích mình đã đ t ra. Theo

M.Weber, hành đ ng h p lý v m c đích có u đi m l n v m t ph
vai trị mơ hình mà theo đó các lo i hành vi ng

iđ

ng pháp lu n, nó đóng

c hình thành và xây d ng trên c s c a

nh ng hoàn c nh c th .
2. Hành đ ng h p lý v m t giá tr
Khi phân tích hành đ ng h p lý v m t m c đích ta th y n i tr i lên vai trị c a ý chí
ch quan c a ch th hành đ ng. Bây gi phân tích hành đ ng h p lý v m t giá tr ta th y
n i tr i lên vai trò c a y u t khách quan, bu c ch th ph i cân nh c và th n tr ng, đ l a
ch n nh ng gì mà nó cho là có ý ngh a, có giá tr . Hành đ ng h p lý v m t giá tr là lo i
hành đ ng tuân th theo quy t c c a cái ngh a, c a hành vi đúng m c hay còn g i là hành vi
chu n.
Hành đ ng h p lý v giá tr đ
đ

c th c hi n b i ni m tin c a ch th vào cái giá tr đã

c hình thành trong đ i s ng xã h i thông qua các ho t đ ng c a các thi t ch ch y u, nh
B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn


97

V Hào Quang

gia đình, kinh t , chính tr , v n hóa, giáo d c, tơn giáo...v..v.. Hành đ ng lo i này luôn luôn
ph thu c vào nh ng địi h i nào đó đ i v i ch th . Khi hành đ ng ch th nh n th c đ
ngh a v c a mình, lúc đó nó th c hi n ngh a v phù h p v i nh ng đòi h i đ
thang giá tr mà cá nhân đã l nh h i đ

c

c đo b ng

c, ch khi đó ta th y hành đ ng cá th h p v i giá tr

(theo s phán xét c a chính cá th đó).
Hành đ ng h p lý v giá tr kèm theo m t đ c tính ph là tính có ho ch đ nh, d a vào
đó ta có th phán xét đ
m c đích t o ra xu h
đ nh h

c xu h

ng c a hành vi ng

i. N u nh hành đ ng h p lý v m t

ng c a hành vi, d a vào s tuy t đ i hóa v nh ng giá tr mà ch th

ng vào.
Hi u rõ c c u và ch c n ng c a hai lo i hành đ ng trên r t h u ích trong vi c nghiên

c u đ nh h

ng giá tr c a nhóm, t p đoàn ng

i và xã h i trong n n v n hóa nói chung ( 8 ).

3. Hành đ ng truy n th ng:
Là lo i hành đ ng đ
mơ hình hành vi nào đó đã đ

c hình thành trên c s c a vi c b t ch

c (mô ph ng) nh ng

c c ng c , kh ng đ nh trong truy n th ng v n hóa và đ

c

Hành đ ng truy n th ng có m t đ c tính h u nh là quá trình t đ ng, nó đã đ

c

ch p nh n.

phân bi t b i khuynh h

ng c a ch th trong b t k tình hu ng nào đ đ nh h

ng vào

nh ng hành vi quen thu c, l p đi l p l i ch không ph i là đ khám phá ra nh ng kh n ng
m i m cho hành đ ng.
Hành đ ng truy n th ng n m trên ranh gi i gi a nh ng gì mà có th đ
đ ng đã đ

c đ nh h

ng có ý th c và cùng v i hành đ ng xúc c m đ i l p kiên quy t v i

hành đ ng h p lý v m t m c đích, vì hành đ ng đích đ

c xác đ nh b i vi c ý th c hóa t i

đa, nh ng là ý th c h p lý m c đích c a hành đ ng c ng nh ph
gi a m c đích và ph

c g i là hành

ng ti n cùng h p lý trong m i tr

ng ti n và m i liên quan

ng h p, đ ng th i hành đ ng truy n

th ng nó c ng đ i l p v i hành đ ng h p lý v m t giá tr nh ng nó

m c đ i l p ít h n so

v i hành đ ng h p đích.
Hành đ ng truy n th ng ch là ph n ng t đ ng đ i v i kích thích quen thu c đang

t n t i trong m t khuôn kh tâm th đã t ng đ

c thi t l p, “chim b đ n, s cành cong”.

Ý ngh a c a lo i hành đ ng truy n th ng r t l n, vì ph n l n nh ng hành vi th
ngày c a con ng

ng

i đ u th y có vai trị c a thói quen. Trong khi đó đ tin c y đ i v i thói

quen t nó có th đ

c ý th c b i nh ng ph

ng th c khác nhau. M.Weber không ch xem

xét hành đ ng truy n th ng trong m t ch ng m c c a hành đ ng ph n x có ý th c (hành
(8)

F.xnaniecki, khoa h c v v n hóa, Vacsawa 1871, tr 23 (ti ng Ba Lan).

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c

www.ios.org.vn


98 V lý thuy t hành đ ng c a M.Weber.

đ ng này g n g i v i hành đ ng xúc c m) mà cịn cơng nh n cái ý ngh a th c ch ng c a nó

n a.
4. Hành đ ng tình c m
Là lo i ho t đ ng mà đ c tính xác đ nh c a nó là tr ng thái c m xúc nh t đ nh c a ch
th : Nó bao g m đam mê tình yêu hay s ghen t , c n th nh n hay s vui v hào h ng, s s
hãi hay lòng qu c m (d ng c m).
Khác v i hành vi h p đích và h p lý v m t giá tr , hành đ ng xúc đ ng không c n đ t
m c đích bên ngồi nào đó mà nó có m t ý ngh a ngay

trong tính xác đ nh c a chính hành

vi, đ c tính c a hành vi, c ng nh vi c làm kh i d y cái đam mê c a hành đ ng (xúc đ ng).
Cái chính

lo i hành đ ng này là làm th nào đ tho i mái cái đam mê nhanh nh t đó

là nh ng khát v ng, xu h

ng ph c thù, mong mu n tháo g c ng th ng.

Lo i hành vi này c ng n m trên ranh gi i c a hành đ ng nh n th c và đ nh h
cách có ý th c. C ng chính do đ c tính này mà hành đ ng c m xúc bi u hi n tr
c a hành đ ng xúc c m, v

t qua ng

cl

i này thì nsokhoong cịn là xã h i, khơng cịn là hành

i n a.

Tóm l i: Hành đ ng đ
quan đã đ

ng h p đ c

i hi n th c. M.Weber xác nh n m c đ nh n th c m t cách t i thi u

bi t c a hành vi con ng
đ ng c a con ng

ng m t

ng tr

khác đ ng th i đ nh h

c g i là hành đ ng xã h i khi ch th hành đ ng đ t cái ý ch

c v hành vi c a mình t

ng quan v i nh ng hành đ ng c a ng

i

ng vào hành đ ng c a h .

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c

www.ios.org.vn