Cao Ba Quat

<span class='text_page_counter'>(1)</span><div class='page_container' data-page=1>

TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VỀ CAO BÁ QUÁT SAU CÁCH

MẠNG THÁNG TÁM 1945

NGUYỄN NGỌC QUẬN *
Là nhân vật lịch sử và là một tác gia văn học lớn, từ trước Cách mạng
tháng Tám, Cao Bá Quát đã được nhiều người quan tâm, nghiên cứu, giới
thiệu. Vấn đề này chúng tơi đã có dịp bàn đến (1).

Giai đoạn 1945 – 1954 có lẽ do tình hình học thuật nói chung có phần
thiếu ổn định do những tác động chính trị xã hộI bấy giờ nên việc nghiên
cứu Cao Bá Quát, cũng như nhiều tác gia văn học khác, khơng có gì đáng
kể. Về văn học sử cũng chỉ có vài cơng trình như Việt Nam văn học sử trích
yếu (1949) của Nghiêm Toản, Văn học sử Việt Nam tiền bán thế kỷ thứ XIX
(1951) của Nguyễn Tường Phượng và Bùi Hữu Sủng, trong đó cơng trình
của Nghiêm Toản hầu như khơng nhắc gì đến Cao Bá Qt, cịn Nguyễn
Tường Phượng và Bùi Hữu Sủng xếp Cao Bá Quát vào khuynh hướng
hưởng lạc (2), với cách nhìn nhận khơng có gì mới so với một số nhận định
có từ trước Cách mạng tháng Tám.

Giai đoạn 1954 – 1975, đất nước bị chia cắt nhưng nhìn chung ở cả
hai miền, sinh hoạt học thuật đều có bước ổn định, và Cao Bá Quát lại được
quan tâm nghiên cứu giới thiệu, ở miền Nam có phần sớm hơn.

</div>
<span class='text_page_counter'>(2)</span><div class='page_container' data-page=2>

trong giai đoạn này quả là dồi dào, nhưng đáng tiếc là những đóng góp thật
sự về Cao Bá Quát cả về phương diện lịch sử lẫn văn học vẫn chưa có là
bao.

</div>
<span class='text_page_counter'>(3)</span><div class='page_container' data-page=3>

Về cuộc đời, tư tưởng và hành động Cao Bá Quát, các tác giả đều tập trung
lý giải, đánh giá con đường và tính chất của hành động chống triều đình của
Cao Bá Quát. Hầu như ai cũng chú ý đến bối cảnh của thời đại Cao Bá Quát
nhưng rất tiếc vẫn thiếu một quan điểm biện chứng lịch sử trong mối quan

hệ giữa thơ văn với con người Cao Bá Quát để nhìn nhận đánh giá. Chung
quy có hai hướng nhận định chính: một là coi Cao Bá Qt là người có tài
lỗi lạc đến mức ngơng nghênh lại không được trọng dụng nên sinh ra chán
nản, bực tức và “khởi loạn” (Hà Như Chi, Thái Bạch, Nguyễn Anh…); hai là
coi Cao Bá Quát là một nhà cách mạng, coi cuộc dấy binh ở Mỹ Lương là
khởI nghĩa (Phạm Thế Ngũ, Nguyễn Duy Diễn, Doãn Quốc Sỹ và Việt Tử,
Lam Giang…). Cả hai hướng nhận định đều có phần bất cập. Hướng thứ hai
có chú ý đến tư tưởng “cách mạng” qua ý thức “Giật mình khi ở xó nhà…”
của Cao Bá Quát và lý tưởng “Nghiêu Thuấn”, “Võ Thang” của ơng, nhưng
lập luận cịn thiếu thuyết phục vì chưa quan tâm đúng mức; hoặc chưa có
điều kiện để nghiên cứu có tính hệ thống nhân sinh quan tích cực của Cao
Bá Quát dẫn đến hành động khởi nghĩa của ơng. Thêm vào đó, cái nhìn của
tác giả theo hướng này cũng thiếu tính lịch sử - cụ thể khi lý giải nguyên
nhân các cuộc khởi nghĩa hoặc “dấy loạn” trong thời phong kiến.

Thực ra khi đánh giá, chúng ta khơng thể bỏ qua những khó khăn thực
sự, trước hết về mặt tư liệu rất phức tạp như mọi người đều biết, và cũng
không nên được nhiều cơng trình khảo luận chỉ nhằm đáp ứng những u
cầu cụ thể là phổ biến kiến thức, luyện thi,… nên cũng khơng vượt q được
tính chất giảng bình, sơ lược. Dù vậy về tổng quan, có thể nói q trình
nghiên cứu, giới thiệu về Cao Bá Quát ở miền Nam trước 1975 cũng có
những đóng góp nhất định. Vấn đề Cao Bá Qt được đặt ra liên tục và có
tình thời sự. Về mặt tư liệu thơ văn Cao Bá Qt, ngồi những bản dịch có
từ trước Cách mạng tháng Tám, một số tac giả các cơng trình khảo luận đã
dịch và giới thiệu thêm những tác phẩm khác của ơng. Về phương diện này
đáng kể có cơng trình Cao Chu Thuần thi tập trích dịch (1971) của Sa Minh
Tạ Khúc Khải - một cơng trình dịch thuật khá cơng phu gồm 234 tác phẩm
vừa văn xuôi, vừa thơ. Tiếc rằng vấn đề công tác văn bản không được dịch
giả đặt ra nên cơng trình này chưa hồn tồn đáp ứng sự mong đợi của độc
giả. Dù sao, cơ sở tài liệu này đã hơn hẳn so với trước, tuy nhiên, sau Tạ

Thúc Khải vẫn khơng có ai đặt vấn đề nghiên cứu về Cao Bá Quát nữa.

</div>
<span class='text_page_counter'>(4)</span><div class='page_container' data-page=4>

Cao Bá Qt và cuộc đời chìm nổi của ơng”, để tìm hiểu “tư tưởng thống
nhất đã chi phối các q trình khác nhau của cuộc đời ơng” (8). Quan điểm
nghiên cứu này vừa khoa học vừa có ý thức tích cực trong việc thúc đẩy q
trình nghiên cứu, xử lý tư liệu thơ văn Cao Bá Quát. Điều đó thể hiện rõ qua
các bài viết của Tảo Trang - <i>Một số tài liệu về thơ văn Cao Bá Quát (1963),</i>
<i>Chu Thiên – Cao Bá Quát và cuộc khởi nghĩa Mỹ Lương (1963), Hoa Bằng</i>
<i>– Cao Bá Quát với cuộc khởi nghĩa chống triều Nguyễn (1854 – 1856)</i>
<i>(1969), Một vài tìm tịi về câu đối tương truyền là của Cao Bá Quát và về</i>
<i>bài thơ “Thú Hương Sơn” (1972), Vũ Khiêu - Đọc Cao Bá Quát nhân 160</i>
<i>năm ngày sinh của nhà thơ (1969),</i> bài nói chuyện của Xuân Diệu - <i>Đọc thơ</i>
<i>Cao Bá Quát (1971)</i> nhân dịp kỷ niệm 160 năm ngày sinh Cao Bá Quát và
lần thứ 100 ngày sinh Trần Tế Xương… Nhìn chung, các nhà nghiên cứu đã
rất thận trọng trong việc sử dụng tư liệu thơ văn Cao Bá Quát, nhất là đối
với các giai thoại, và xuất phát từ thơ văn Cao Bá Quát, mặc dù khó tránh
khỏi vài trường hợp cịn vướng mắc, để tìm hiểu nhiều khía cạnh tâm hồn, tư
tưởng của Cao Bá Quát, khẳng định sự nổi dậy của Cao Bá Quát là “cuộc
khởi nghĩa trăm phần trăm” (Hoa Bằng). Có thể nói, lần đầu tiên Cao Bá
Qt được nhìn nhận đúng tầm vóc với tư cách là một nhân vật lịch sử, và
lần đầu tiên được hiện diện chân thực, sinh động là một con người “thành
thật trong cuộc đời”, “biết yêu, biết ghét đúng mức” (Nguyễn Huệ Chi), là
con người “chí khí và tâm huyết” (Xuân DIệu), là nhà thơ có quan niệm văn
học đúng đắn và có những đóng góp mới mẻ trong lịch sử văn học dân tộc.
Năm 1970 đánh dấu một bước tiến mới trong việc nghiên cứu, xử lý và công
bố tư liệu thơ văn Cao Bá Qt vớI cơng trình Thơ chữ Hán Cao Bá Qt,
gồm 156 bài, một cơng trình tập thể, được biên dịch công phu cùng với lời
giới thiệu 40 trang của Vũ Khiêu đánh giá cao Cao Bá Quát trên nhiều
phương diện. Giáo sư Nguyễn Lộc xác định: “Chính nhờ giới thiệu rộng rãi
thơ chữ Hán của Cao Bá Quát như thế, nên việc đánh giá nhà thơ trong giới

nghiên cứu cũng như đông đảo công chúng mới ngày càng được chính
xác…”(9). Sáu năm sau, quyển sách được tái bản có bổ sung với số lượng
20.100 cuống cũng cho thấy điều đó, dù đây cũng chỉ là cơng trình bước đầu
về tư liệu thơ văn Cao Bá Quát.

</div>
<span class='text_page_counter'>(5)</span><div class='page_container' data-page=5>

(1961) và lời giới thiệu của Vũ Khiêu trong tập Thơ chữ Hán Cao Bá Quát
(1970), đã đi sâu thêm vào những khía cạnh phong phú của con người và thơ
văn Cao Bá Quát. Đặc biệt là Nguyễn Lộc đã dành một số trang thích đáng,
trong khn khổ của một cơng trình lịch sử văn học, để nghiên cứu về nghệ
thuật thơ của Cao Bá Quát một cách có hệ thống từ quan niệm văn học đến
những đặc điểm về phong cách nghệ thuật của ông. Đây là đóng góp mới xét
trong lịch sử nghiên cứu Cao Bá Qt đến lúc đó.

Về cơng trình chun biệt, không kể tác phẩm Cao Bá Quát (1982)
của Nguyễn Nghiệp - một tác phẩm dân nhân truyện ký nhưng có nhiều
đóng góp vì được viết nghiêm túc, đáng kể có cơng trình Cao Bá Qt, <i>con</i>
<i>người và tư tưởng</i> (1980) của Nguyễn Tài Thư. Là nhà nghiên cứu lịch sử tư
tưởng Việt Nam, trong cơng trình này, Nguyễn Tài Thư cũng giới hạn “chỉ
nghiên cứu về con người và tư tưởng của Cao Bá Quát” (10). Nhưng nghiên
cứu con người và tư tưởng Cao Bá Quát qua thơ văn, Nguyễn Tài Thư cũng
đã có những đóng góp quan trọng trong lịch sử nghiên cứu Cao Bá Quát trên
bình diện sử học, văn học, vì như ơng cũng xác định “giải quyết được nó sẽ
có điều kiện sáng tỏ những vấn đề khác của Cao Bá Quát” (11). Quan niệm
phương pháp nghệ thuật của Cao Bá Quát có nguồn gốc ở phương pháp tư
duy chung của ông, tác giả Nguyễn Tài Thư cũng đã chú trọng đi vào nghiên
cứu đặc trưng thơ Cao Bá Quát trên bình diện phong cách tư tưởng, sắc thái
tình cảm và ngơn ngữ hình tượng. Về phương diện tư tưởng, Nguyễn Tài
Thư đã cố gắng xác lập đóng góp của Cao Bá Quát trong sự phát triển của
lịch sử dân tộc, tập trung ở khía cạnh là nhà tư tưởng của phong trào nơng
dân, có quan niệm tiến bộ về lịch sử và nhân sinh …Nhiều vấn đề trong

chuyện luận này có lẽ cịn phải bàn luận thêm, nhưng nhìn chung, đặc Cao
Bá Quát trong tiến trình lịch sử tư tưởng của dân tộc để xác định những nét
riêng, những đóng góp mới của Cao Bá Quát là cách làm khoa học, có ý
nghĩa phương pháp luận cho nghiên cứu toàn diện Cao Bá Quát.

</div>
<span class='text_page_counter'>(6)</span><div class='page_container' data-page=6>

cận đầy triển vọng cho phép đi sâu hơn vào việc nghiên cứu Cao Bá Quát
trên nhiều bình diện mà trước hết là một Cao Bá Quát với tư cách là một tác
gia văn học có tính tiêu biểu cho một loại hình, một khuynh hướng văn học
đặc sắc trong lịch sử văn học Việt Nam trung đại.

Cao Bá Qt cịn được các nhà nghiên cứu ngồi nước quan tâm.
Trong bộ Văn học Việt Nam – Sơ thảo (1971), nhà Việt Nam học người Nga
N. I. Niculin đánh giá rất cao Cao Bá Quát và xác định một nét đáng chú ý
của Cao Bá Quát và xác định một nét đáng chú ý của Cao Bá Quát, coi “Cao
Bá Qt (1809 – 1855) là một nhân vật có tính chất tượng trưng thực sự
đứng giữa ngưỡng cửa một giai đoạn mới trong lịch sử Việt Nam” (14).
Claudine Salmon và Tạ Trọng Hiệp trong Sứ thần Việt Nam Cao Bá Quát và
nhận thức của ông qua chuyến đi công cán “Vùng Hạ Châu” (1996, 1997) đã
sử dụng thêm 7 bản dịch mới thơ do Cao Bá Quát làm trong khi đi “Dương
trình hiệu lực” (Phan Đại Dỗn dịch) cùng những bài dịch đã phổ biến để
tìm hiểu khá sâu sắc nhận thức của Cao Bá Quát khi tiếp xúc với “vũ trụ bao
la”. Vấn đề không mới nhưng đã giúp có cái nhìn tồn diện hơn về một bước
chuyển quan trọng trong tư tưởng của Cao Bá Quát trong quá trình tự nhận
thức – khám phá của ơng.

Khó có thể bao quát hết được tư liệu nghiên cứu về Cao Bá Quát hết
được tư liệu nghiên cứu về Cao Bá Quát cũng như những vấn đề các nhà
nghiên cứu đã đặt ra và giải quyết. Chúng tôi cũng chỉ dám xem những điều
nêu trên là có tính phác thảo về một bức tranh khá đa dạng của quá trình
nghiên cứu, giới thiệu về Cao Bá Quát từ sau Cách mạng tháng Tám. Chúng

tơi có những nhận xét sơ bộ sau:

-<i>Về tiểu sử - hành trạng</i> Cao Bá Quát: thành quả đáng ghi nhận là
càng về sau theo chiều thời gian, các nhà nghiên cứu đã về cơ bản gạt bỏ
được những tài liệu mang tính dã sử, giai thoại và đi sâu vào thơ văn Cao Bá
Quát để tái hiện được tiểu sử - hành trạng của ông ở dạng đáng tin cậy trong
tình hình tư liệu cịn khá phức tạp về Cao Bá Quát.

-<i>Về tư liệu thơ văn Cao Bá Quát</i>: Một số lượng tác phẩm không nhiều
so với những gì cịn lại của Cao Bá Qt được giớI thiệu rộng rãi, trong đó
cũng cịn có những tác phẩm bị nhầm lẫn của các tác giả khác, nhưng đã góp
phần đặc biệt quan trọng cho việc nghiên cứu Cao Bá Quát khoa học hơn.

-<i>Về con người và nội dung thơ văn</i> Cao Bá Quát: Có thể nói về cơ bản
Cao Bá Quát đã được tiếp cận nghiên cứu từ nhiều góc độc sử học, văn học,
triết học, và ở mỗi bình diện đều có những đóng góp đáng ghi nhận, đóng
góp phần khẳng định được Cao Bá Quát - một nhân vật lịch sử kiệt xuất,
một tài năng văn học lỗi lạc…

</div>
<span class='text_page_counter'>(7)</span><div class='page_container' data-page=7>

tính chất bước đầu. Cần có nhiều cơng trình chun biệt hơn và trước hết
vẫn là vấn đề sưu tầm, xử lý và công bố tư liệu thơ văn Cao Bá Quát, ít ra là
phải xử lý và công bố được phần lớn trong số tác phẩm hiện có ở Viện Hán
Nơm [14]. Riêng về phương diện văn học, theo chúng tơi, cần có những
nghiên cứu sâu hơn trên cơ sở tư liệu thơ văn phong phú hơn, để xác lập vai
trò của Cao Bá Quát trong tiến trình lịch sử văn học dân tộc với tư cách là
một tác gia có những đóng góp quan trọng trong tiến trình này. Đó cũng là
những vấn đề chúng tôi quan tâm theo đuổi với mong ước có những đóng
góp thiết thực trong việc nghiên cứu một trong những tác gia độc đáo nhất
trong lịch sử văn học dân tộc.

RESEARCH ON CAO BA QUAT AFTER THE AUGUST
REVOLUTION 1945

NGUYEN NGOC QUAN
After the August Revolution 1945, especially during the period 1954
– 1975, Cao Ba Quat became increasingly a major research subject. Based
on new methodologies and viewpoints, research in the North made
significant contribution to the research on Cao Ba Quat in the fields of
history and literary history. They established a basically correct viewpoint
on Cao Ba Quat, an outstangding personality and literary author.

Since 1975, besides some comprehensive textbooks of literary history,
there have been some specific works on Cao Ba Quat which gave a general
assessment and initiated further attempts to explore the life, ideas and the
literary works of this great man.

However, for a fuller assessment of Cao Ba Quat, it is necessary that
his poetry materials should be further processed and published.

CHÚ THÍCH

1. Nguyễn Ngọc Quận, Tình hình nghiên cứu về Cao Bá Quát trước Cách
mạng tháng Tám, Tập san KHXH và NV, chuyên san Văn học, số 9/
1999, Trường Đại học KHXH và NV TP. HCM, tr. 25 – 29.

2. Nguyễn Tường Phượng, Bùi Hữu Sủng, Văn học sử Việt Nam tiền bán
thế kỷ thứ XIX, Trường Nguyễn Khuyến phát hành, H. 1951, tr, 42, 59 –
67.

3. Lam Giang, Giảng luận về Cao Bá Quát và Cao Bá Nhạ, Tân Việt, Sg.

1959, tr. 25 – 32, 43 – 51.

4. Phạm Văn Sơn, Tìm hiểu thêm về Cao Chu Thần, Văn hoá nguyệt san,
Sg. tập XV, số 4 và 5, tháng 11 và 12 – 1996, tr. 430.

5. Phạm Văn Sơn, sđd, tr. 432.

</div>
<span class='text_page_counter'>(8)</span><div class='page_container' data-page=8>

7. Phạm Thế Ngũ, Việt Nam văn học sử giản ước tân biên, tập II, Đồng
Tháp tái bản, 1997, tr. 551 – 557.

8. Nguyễn Huệ Chi, Tìm hiểu nhân sinh quan tích cực trong thơ Cao Bá
Quát, Nghiên cứu văn học, H. số 6 – 1961, tr. 22 – 23.

9. Nguyễn Lộc, Văn học Việt Nam nửa cuối thế kỷ XVIII - nửa đầu thế kỷ
XIX, tập II, ĐH và THCN, H. 1978, tr. 349.

10.Nguyễn Tài Thư, Cao Bá Quát con người và tư tưởng, KHXH, H. 1980,
tr.6.

11.Nguyễn Tài Thư, sđd, tr.7.

12.và 13. Trần Ngọc Vương, Loại hình học tác giả văn học: Nhà Nho tài tử
và văn học Việt Nam, Giáo dục, H. 1995, tr. 109.

</div>

<!--links-->