Khảo sát một số đặc điểm nghệ thuật thơ chữ hán Cao Bá Quát

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP. HỒ CHÍ MINH
----------------------------




ĐOÀN DUY LINH




KHẢO SÁT MỘT SỐ ĐẶC ĐIỂM NGHỆ THUẬT
THƠ CHỮ HÁN CAO BÁ QUÁT



Chuyên ngành: Văn học Việt Nam
Mã số: 60 22 34




LUẬN VĂN THẠC SĨ VĂN HỌC

NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC:
PGS. TS. LÊ THU YẾN








Thành phố Hồ Chí Minh – 2010

ơ

Lời cảm ơn

Chúng tôi xin chân thành cảm ơn sự hướng dẫn khoa
học tận tình, chu đáo của cô Lê Thu Yến, người trực tiếp
hướng dẫn chúng tôi hoàn thành luận văn khoa học này.
Chúng tôi chân thành cảm ơn Ban giám hiệu, tập thể
Thầy, Cô khoa Ngữ văn và Phòng khoa học công nghệ Sau
đại học Trường Đại học Sư phạm Thành Phố Hồ Chí Minh,
đã tạo điều kiện thuận lợi giúp đỡ chúng tôi trong suốt quá
trình học tậ
p và nghiên cứu.
Chúng tôi cũng xin chân thành cảm ơn những đóng
góp quý báu của quý Thầy, Cô trong Hội đồng chấm luận án
đã giúp đỡ chúng tôi trong quá trình hoàn thành luận văn
khoa học.
Chúng tôi cũng xin cảm ơn quý đồng nghiệp, bạn bè

đã động viên và khích lệ chúng tôi trong quá trình học tập
và viết luận văn.
Xin chân thành cảm ơn tất cả!
PHẦN MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài:
Thơ chữ Hán chiếm phần lớn trong tổng thể sáng tác của Cao Bá Quát. Con số hơn 1267 bài
thơ đủ để khẳng định ông là cây bút sáng tác bằng chữ Hán nhiều nhất trong lịch sử văn học dân tộc,
nhà thơ lớn của văn học trung đại. Việc nghiên cứu, khảo sát bộ phận thơ này là một việc cần thiết
và là niềm vinh hạnh cho người đi sau. Trước nay, qua vă
n học đã có nhiều công trình nghiên cứu
đề cập đến tư tưởng, quan niệm của Cao Bá Quát ở mảng thơ chữ Hán. Nhìn chung, các công trình
này thường nhằm mục đích giúp minh họa và soi sáng cho cuộc đời Cao Bá Quát hơn là xem thơ
chữ Hán như một đối tượng nghệ thuật cần nghiên cứu. Các tác giả chủ yếu tiếp cận từ góc độ tiểu
sử, hành trạng về tư liệu, về con người và nộ
i dung thơ văn, tập trung ở một số bài quen thuộc. Đến
đây, chúng tôi tiến hành khảo sát 418 bài thơ chữ Hán trong tổng số 1267 bài thơ. Số lượng lớn
những bài thơ này thể hiện những tâm tư – tình cảm, nỗi niềm, khát vọng từ những cảm hứng nghệ
thuật của chính Cao Bá Quát trước cuộc đời.
Mặc khác, việc đi tìm một hệ thống giải mã tương đối hữ
u hiệu cho thế giới nghệ thuật thơ
chữ Hán Cao Bá Quát nhằm phục vụ trực tiếp cho việc giảng dạy cũng là vấn đề cấp thiết.
Bên cạnh đó, còn có sự ham mê hứng thú của người viết với tác gia này. Những thế giới nghệ
thuật còn nhiều tiềm ẩn từ những câu thơ, hình ảnh, ngôn ngữ… cứ như khêu gợi, thôi thúc người
viết. Mong muốn hiểu bi
ết thì nhiều. Song khả năng lại có hạn. Người viết nghĩ nếu thực hiện tốt đề
tài này sẽ là sự đóng góp, bổ sung hiểu biết về tác gia lớn Cao Bá Quát, giúp việc giảng dạy, học tập
tốt hơn.
Đó là lý do thực hiện đề tài: Khảo sát một số đặc điểm nghệ thuật thơ chữ Hán Cao Bá Quát.
2. Mục đích nghiên cứu:

2.1. Người vi
ết muốn tìm hiểu thấu đáo về con người Cao Bá Quát cũng như thế giới nghệ
thuật trong sáng tác thơ chữ Hán Cao Bá Quát.
2.2. Việc nghiên cứu thơ chữ Hán Cao Bá Quát phục vụ cho việc giảng dạy, học tập của bản
thân.
2.3. Người viết muốn bày tỏ lòng kính trọng trước một nhân cách đáng quý và một tài thơ lỗi
lạc.
3. Lịch sử vấn đề:
Có nhiều công trình nghiên cứu thơ ch
ữ Hán Cao Bá Quát, tập trung theo ba hướng sau:
Hướng đi vào văn bản
: Hướng này có một số bài viết và công trình nghiên cứu:
- Thái Trọng Lai (2004), “Vấn đề chú thích trong việc dịch thơ Cao Bá Quát”, Cao Bá Quát
– Tham luận Hội thảo, Nxb. Văn học – Trung tâm Nghiên cứu Quốc học.
- Mai Quốc Liên chủ biên (2004), Cao Bá Quát toàn tập, Tập I, Nxb. Văn học – Trung tâm
Nghiên cứu Quốc học.
- Nguyễn Ngọc Quận (2004), “Vài nhận xét về tập thơ chữ Hán Cao Bá Quát”, Cao Bá Quát
- Tham luận Hội thảo, Nxb. Văn học - Trung tâm nghiên cứu Quốc học.
- Thơ chữ Hán Cao Bá Quát (1970), Nhóm tuyển dịch gồm Vũ Khiêu và nhiều người khác,
Nxb. Văn học, Hà Nội.
- Thơ chữ Hán Cao Bá Quát (1984), Nhóm biên soạn gồm Vũ Khiêu và nhiều người khác,
Nxb. Văn họ
c.
- Trần Đại Vinh (2004), “Văn bản Cao Chu Thần thi tập”, Cao Bá Quát - Tham luận Hội
thảo, Nxb. Văn học - Trung tâm Nghiên cứu Quốc học.
Các bài viết, công trình nghiên cứu này tập trung tìm kiếm một văn bản tốt nhất, đúng nhất
cho thơ văn Cao Bá Quát nói chung và thơ chữ Hán nói riêng.
Hướng đi vào nội dung
: có các bài viết, công trình sau:
- Nguyễn Kim Châu (2004), “Không gian đường đời và sự thể hiện nhận thức con người phi

lí trong thơ Cao Bá Quát”, Cao Bá Quát – Tham luận Hội thảo, Nxb. Văn học – Trung tâm Nghiên
cứu Quốc học.
- Nguyễn Huệ Chi (1961), “Tìm hiểu nhân sinh quan tích cực trong thơ Cao Bá Quát”, tạp
chí Nghiên cứu Văn học, Hà Nội, số 6.
- Nguyễn Huệ Chi (2003), “Tiếp cận nghệ thuật với hai chủ đề độc đáo trong thơ Cao Bá
Quát”, Tạp chí Vă
n học, Số 5.
- Đinh Thị Thái Hà (2003), “Lương tâm và khí phách qua thơ chữ Hán Cao Bá Quát”, Luận
văn thạc sỹ khoa học Ngữ văn, Trường Đại học Sư phạm Thành phố Hồ Chí Minh.
- Hồ Sĩ Hiệp (2005), “Thi tiên trong thơ Thánh Quát”, tạp chí Nghiên cứu Văn học, số 2.
- Tố Hữu (2001), “Cao Bá Quát - Một khí phách hào hùng, một nhà thơ lỗi lạc của dân tộc”,
Văn nghệ, số 17.
- Nguyễn Hữu S
ơn (2004), “Cao Bá Quát và những câu hỏi trong thơ”, Văn nghệ, số 35, 36.
- Nguyễn Hữu Sơn (2005), “Cao Bá Quát và những suy tưởng trong thơ”, tạp chí Nghiên cứu
văn học, số 2.
- Nguyễn Tài Thư (1980), Cao Bá Quát con người và tư tưởng, Nxb. Khoa học Xã hội, H.
- Phạm Quang Trung (2003), “Bước đầu tìm hiểu quan niệm văn chương của Cao Bá Quát”,
tạp chí Văn học, số 10.
………………
Những công trình này thường đi vào một số bài thơ tiêu biểu cho khí phách, lương tâm, tình
cảm … trong thơ chữ Hán Cao Bá Quát.
Hướng đi vào từng bài cụ thể: có một số bài viết sau:
- Trịnh Bích Ba (2004), “Đọc bài Dương phụ hành của Cao Bá Quát”, in trong Cao Bá Quát
- Tham luận Hội thảo, Nxb. Văn học - Trung tâm Nghiên cứu Quốc học.
- Lê Bảo (1991), “Bài ca cái roi song”, trong sách Những bài thơ hay, Nxb. Hà Nội.
- Mai Quốc Liên (2005), “Một bài thơ kỳ tuyệt, một số phận khác thường”, Văn nghệ, số 19,
20.
- Nguyễn Thu Phương (2001), “Nguyễn Công Trứ và Cao Bá Quát với thi pháp văn học
trung đại qua Bài ca ngất ngưởng và Dương phụ

hành”, trong sách Những bài làm văn chọn lọc 11,
Nxb. Giáo dục.
- Nguyễn Đức Quyền (2003), “Đề Sát Viện Bùi Công Yên Đài anh ngữ khúc hậu”, trong sách
Bình giảng, bình luận Văn học, Nxb. Giáo dục.
- Vũ Dương Quỹ (2001), “Mộng vong nữ”, trong sách Giảng văn chọn lọc – Văn học Việt
Nam (Văn học dân gian và văn học cổ, cận đại), Nxb. Đại học Quốc gia Hà Nội .
- Trần Thị Băng Thanh (1998), “Dương ph
ụ hành”, trong sách Giảng văn Văn học Việt Nam
(Văn học dân gian và văn học cổ đại, cận đại), in lần thứ 3, Nxb. Giáo dục.
-Trần Thị Băng Thanh (2004), “Một thoáng nhìn của Cao Bá Quát: Giữa đường gặp người
đói”, Cao Bá Quát - Tham luận Hội thảo, Nxb. Văn học - Trung tâm Nghiên cứu Quốc học.
………………….
Hướng đi này thường bộc lộ cảm hứng riêng đối với một số bài thơ hoặ
c tranh luận về một
vấn đề chưa nhất trí…
Gần đây là công trình của Nguyễn Ngọc Quận (2005), “Sáng tác của Cao Bá Quát trong tiến
trình văn học”, Luận án Tiến sĩ Văn học, Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, một mặt
đã sưu tầm, xử lý và công bố tác phẩm Cao Bá Quát nói chung thơ chữ Hán nói riêng; mặt khác
bước đầu tìm hiểu đặc điểm về nội dung và ngh
ệ thuật thơ văn Cao Bá Quát cũng như bộ phận thơ
chữ Hán.
Nhìn chung, nhiều công trình đề cập đến thơ chữ Hán Cao Bá Quát. Trong đó, các tác giả
chú ý về mặt tiểu sử, hành trạng, văn bản, về nội dung, tìm hiểu tư tưởng, tình cảm để hiểu về con
người và cuộc đời Cao Bá Quát. Những đặc điểm nghệ thuật thơ chữ Hán Cao Bá Quát hầu như là
một v
ấn đề chưa được đề cập đến một cách toàn diện, có hệ thống và chưa được khai thác sâu.
Tiếp thu những công trình trên, người viết đặt vấn đề nghiên cứu những đặc điểm nghệ thuật
thơ chữ Hán Cao Bá Quát trên một số phương diện nổi bật: hình tượng nghệ thuật, ngôn ngữ nghệ
thuật…, ở phạm vi rộng hơn: 418 bài thơ.
4. Đối tượng và phạ

m vi nghiên cứu:
Luận văn khảo sát toàn bộ 418 bài thơ chữ Hán của Cao Bá Quát trong cuốn Cao Bá Quát
toàn tập, tập 1, do Mai Quốc Liên chủ biên, Nhà xuất bản Văn học, 2004.
Phạm vi nghiên cứu được giới hạn ở những vấn đề liên quan đến văn bản trong một số đặc
điểm nghệ thuật nổi bật được tìm thấy như hình tượng nghệ thuật, ngôn ngữ nghệ thuật…
5. Phương pháp nghiên cứu:
Xuất phát từ mục đích và đối tượng nghiên cứu, chúng tôi sử dụng phương pháp lịch sử,
phương pháp so sánh… kết hợp với các thao tác như phân loại, thống kê, phân tích, so sánh đối
chiếu, phân tích tổng hợp… Các phương pháp và thao tác này này được dùng suốt ở các chương.
Đầu tiên là phân loại đối tượng, tiếp theo là thống kê các yếu tố có tính chất lặp đi lặp lại
nhiều lần. Sau đó, ở tùy từng loại, chúng tôi khảo sát theo nhữ
ng phương diện khác nhau, kết hợp
phân tích từng đối tượng, khái quát và rút ra những kết luận, đặc điểm quan trọng.
Trong quá trình khảo sát, nhận xét, đánh giá đối tượng, chúng tôi còn so sánh đối chiếu từng
phương diện với các tác phẩm của các tác giả khác để làm rõ thêm sự khác biệt cũng như những nét
đặc sắc nghệ thuật thơ chữ Hán Cao Bá Quát.
6. Những đóng góp của luận văn:
6.1. Luận văn bướ
c đầu khảo sát những đặc điểm nghệ thuật thơ chữ Hán Cao Bá Quát ở
phạm vi rộng - 418 bài thơ.
6.2. Luận văn đi sâu vào khảo sát từng phương diện trong thế giới nghệ thuật thơ chữ Hán
Cao Bá Quát. Qua đó, rút ra được những nét đặc sắc về quan niệm nhân sinh, về sáng tạo nghệ thuật
của tác gia lớn Cao Bá Quát.
6.3. Từ những kết quả đạt được có thể áp dụ
ng vào thực tế giảng dạy, vào lĩnh vực tiếp nhận
và cảm thụ tác phẩm thơ chữ Hán Cao Bá Quát.
7. Kết cấu luận văn:
Phần mở đầu.
Chương 1: Thời đại, con người và sự nghiệp sáng tác của Cao Bá Quát.
1.1. Thời đại.

1.2. Con người.
1.3. Sự nghiệp sáng tác của Cao Bá Quát.
1.3.1. Quan niệm sáng tác thơ văn của Cao Bá Quát.
1.3.2. Tình hình dịch thuật tác phẩm Cao Bá Quát.
1.3.3. Nội dung và nghệ thuật thơ ch
ữ Hán Cao Bá Quát.
Chương 2: Hình tượng nghệ thuật về con người trong thơ chữ Hán Cao Bá Quát.
2.1. Con người trách nhiệm.
2.2. Con người khí phách.
2.3. Con người bi phẫn.
2.4. Con người tình cảm.
2.4. Con người suy tưởng.
Chương 3: Thời gian nghệ thuật, không gian nghệ thuật trong thơ chữ Hán Cao Bá Quát.
3.1. Thời gian nghệ thuật.
3.1.1. Thời gian kiểm nghiệm.
3.1.2. Thời gian tĩnh tại.
3.1.3. Thời gian toan tính.
3.2. Không gian nghệ thuật:
3.2.1. Không gian “tầm cao”.
3.2.2. Không gian nỗi niềm.
Chương 4: Ngôn ngữ nghệ thuật.
4.1. Tiêu đề bài thơ.
4.2. Câu thơ.
4.2.1. Câu trần thuật.
4.2.2. Câu nghi vấn.
4.2.3. Câu cầu khiến.
4.2.4. Câu cảm thán.
4.3. Từ ngữ.
4.3.1. Từ tự xưng.
4.3.2. Từ biểu cảm.

Phần kết luận.
Chương 1:
THỜI ĐẠI, CON NGƯỜI VÀ SỰ NGHIỆP SÁNG TÁC CỦA CAO BÁ QUÁT

1.1. Thời đại:
Cuối thế kỉ XVIII, đầu thế kỉ XIX, lịch sử Việt Nam có nhiều biến chuyển lớn lao. Họ Mạc
sụp đổ. Vua Lê lên trị vì, dẫn đến sự phân chia Đàng ngoài, Đàng trong. Ở Đàng ngoài, Chúa Trịnh
lộng quyền dẫn đến mâu thuẫn gay gắt với vua Lê, nội bộ nhà Chúa lại tranh giành quyền hành lẫn
nhau. Trong Đàng trong, nhà Nguyễn cùng nhân dân khai khẩn đất hoang, đời sống khó khăn, khổ
cực, lầm than. Cuộc khởi nghĩa của anh hùng Quang Trung – Nguyễn Huệ như một “trận mưa
nhuần” dẹp yên “thù trong giặc ngoài”, lập nên triều đại Tây Sơn tiến bộ vào bậc nhất trong lịch sử
phong kiến. Thành quả quý báu ấy lại nhanh chóng bị hủy hoại trong tay vị vua trẻ Quang Toản ít
tài lắm tật, tin tưởng nịnh thần.
Năm 1802, nhờ sự viện trợ của nhà Thanh, Nguyễn Ánh đánh đổ nhà Tây Sơn thống nhất
giang sơn, thành lập vương triều Gia Long. Một vương triều nói như Nguyễn Tài Thư “có một
không hai trong lịch sử” cai trị.
Về chính trị, các thế hệ nhà Nguyễn luôn chuyên chế, độc đoán, vị kỷ. Mọi quyền hành đều
tập trung vào nhà vua: quyền lập pháp, hành pháp, tư pháp và kiểm soát trong tay. Quy định “bốn
không” cũng đượ
c ban hành: không đặt chức tể tướng, không lập hoàng hậu, không lấy đỗ trạng
nguyên, không phong tước vương cho người hoàng hoàng tộc. Không chỉ vậy, pháp luật nhà
Nguyễn còn dã man, bạo tàn với “bộ luật Gia Long” tư thù, phản động và một đội quân khát máu
dùng trong những cuộc đàn áp nông dân.
Đối nội là vậy, còn đối ngoại thì triều Nguyễn trước sau vẫn giữ thái độ “thần phục” nhà
Thành, “bế quan tỏa cảng” với Phương Tây. Nhiều chính sách, thi
ết chế chính trị, tư tưởng văn hóa
xã hội của nhà Thanh được các vua triều Nguyễn tiếp thu, vận dụng một cách rập khuôn, cứng nhắc,
xem nó như là “khuôn vàng thước ngọc” trong cai trị. Trong khi ấy, triều đình nhà Thanh đã lỗi thời
trước sự phát triển của lịch sử, bản thân đang gặp nhiều khó khăn bởi “thù trong giặc ngoài”. Thần
phục mù quáng nhà Thanh, nhà Nguyễn ra sức ngăn chặn các trào lưu phát triể

n của thế giới lúc bấy
giờ, cố tình giữ đất nước trong tình trạng cổ hủ và trì trệ. Chính do vậy, tình hình kinh tế - xã hội
của đất nước ngày một suy sụp và khốn đốn.
Nhà Nguyễn Ánh cũng có ước vọng xây dựng một triều đại vững mạnh, lâu bền như Nghiêu,
Thuấn nên đã thực hiện những cải cách về nông nghiệp, kinh tế cùng với chính sách thu hút nhân tài
nhằm làm đổi mớ
i tình hình, tạo thế mạnh cho đất nước. Song, đó chỉ là những cải cách mang tính
nửa vời, thô sơ và thiếu căn bản chẳng có cách gì bổ trợ thêm cho cơ sở nông nghiệp và đời sống
kham khổ của lê dân, mà chỉ có lợi cho giai cấp thống trị; nên hệ quả của nó là nền kinh tế ngày một
tiêu điều, nông nghiệp mất mùa liên tiếp, tiểu công nghiệp và thương nghiệp đình đốn, bế tắc. Chính
sách văn trị, đề cao khoa cử, trọng vọng nho sĩ, phục hưng Hán học cũng chẳng ích nước lợi dân,
chủ yếu nhằm lôi kéo sự ủng hộ của tầng lớp Nho sĩ đối với vương triều mới.
Về văn hóa – tư tưởng, nhà Nguyễn khôi phục và phát triể
n mạnh hệ tư tưởng Nho giáo,
nâng nó lên địa vị độc tôn trong hệ tư tưởng Nho, Đạo, Phật. Những giáo lý “tam cương”, “ngũ
thường” và khẩu hiệu “ái quốc”, “trung quân”… được ngợi ca, phổ biến rộng trong nhân dân. Chế
độ học hành, thi cử… được chấn chỉnh. Nhà Nguyễn mong muốn có những con người mang lẽ sống
và tính cách của Nho giáo để có thể trung thành và tận tụy với sự nghiệp của mình. Nhưng dù cố
g
ắng đến đâu nữa, triều Nguyễn vẫn không thể thực hiện được điều đó. Thế nên, ý thức hệ của Nho
giáo tồn tại từ xưa đến nay ngày một suy đồi, khủng hoảng cuối cùng đã sụp đổ.
Chính trị hà khắc, kinh tế sa sút tồi tệ, xã hội rối ren, văn hóa – tư tưởng suy đồi đã đẩy dân
chúng đến cảnh trăm bề điêu
đứng, nghèo xác, đói rét, bệnh tật, tinh thần hoang mang. Cuộc sống
tức thở vô cùng. Nhiều người rơi vào bước đường cùng, đại đa số là nông dân. Họ đấu tranh chống
bắt lính, bắt phu; họ rời bỏ quê hương đi tha phương cầu thực; họ gia nhập phong trào nông dân
ngày càng nhiều… Trong khi ấy vua chúa, quan lại, cường hào lại xa hoa lãng phí, ra sức vơ vét,
bóc lột, hoành hành… Kết quả tất yếu của chế độ hà khắc, củ
a đói nghèo, áp bức, bóc lột là tranh
đấu, khởi nghĩa. Nông dân, giới trí thức bất bình, phẫn nộ và hành động chống trả bằng lời nói, bằng

hành động. Nếu trước kia, nông dân khởi nghĩa vì không chấp nhận sự thống trị của tân triều thì nay
họ đấu tranh chính vì bản chất phản động trong cai trị của triều Nguyễn. Thời Gia Long (1802 -
1819) mới chỉ có khoảng 50 cuộc khởi nghĩa lớn nhỏ, như
ng đến Minh Mệnh (1820 – 1840) đã có
trên 200 cuộc, sang Thiệu trị (1841 – 1846) chỉ có 7 năm mà có gần 50 cuộc khởi nghĩa… Giới trí
thức Nho học cũng có những mối bất mãn sâu xa, những nỗi thất vọng chua chát với nhà Nguyễn.
Họ không tha thiết với việc làm quan: Ví như Hoàng giáp Phạm Văn Nghị (Nam Định) đương chức
sử quan, nhân bàn luận về sử không hợp ý mà cáo quan về; Tiến sĩ Ngô Thế Vinh (Nam Định) vì
can việc trườ
ng thi bị cách hết quan chức, trở về lành dạy học, viết sách; Nghè Tân Nguyễn Quý
Tân (Hải Dương) làm Tri phủ nhưng rồi chán việc quan, bỏ đi chơi, phải bãi chức; Nguyễn Văn
Giai (Hà Nội) học rất giỏi mà không thiết gì thi cử đỗ đạt, sống rất phóng túng theo khuynh hướng
lãng mạn, châm biếm, làm cho giới tay mắt ở Hà Nội hồi ấy phải điên đầu về những trò chơi ngông
củ
a ông… Hoặc họ có thái độ bất đồng với đồng liêu, khinh khi những con người bất tài, luồn cúi,
nịnh bợ như Nguyễn Công Trứ, Nguyễn Văn Lạc; hoặc miệt thị cả vua như Phan Văn Trị… Một số
Nho sĩ khác mạnh mẽ hơn, muốn thay đổi nước cờ, tạo dựng cuộc đời đã đứng lên khởi nghĩa như
anh em Đoàn Trưng, Đoàn Hữ
u Ái, Trương Trọng Hòa, Phạm Lương, Tôn Thất Cúc, Cao Bá
Quát…
Những phong trào khởi nghĩa chống lại nhà Nguyễn đã làm cho tình thế đất nước ngày một
suy yếu. Triều Thiệu Trị, Tự Đức khủng hoảng, suy sụp, nhanh chóng lụi tàn. Phương Tây đang lâm
le dòm ngó. Các Nho sĩ tan vỡ giấc mộng công danh. Họ gửi gắm nỗi niềm thất vọng vào văn thơ.
Những lời than vãn về chí nam nhi, về “hùng tâm, sinh kế” thường thấy trong văn học lúc này.
Không chỉ vậy, các Nho sĩ ti
ến bộ còn hướng đến tầng lớp bình dân, viết về thân phận con người,
nhất là người phụ nữ và thân phận của họ. Văn học nửa cuối XVIII – nửa đầu thế kỉ XIX vì vậy mà
đơm hoa kết trái ngọt ngào từ mảnh đất cằn khô sự sống, nói như Mai Quốc Liên, đó là “nền văn
học có tính chất phục hưng với một chủ nghĩa nhân đạo trác tuy
ệt”; và “lần đầu tiên trong văn học,

con người cá nhân được đặt vào vị trí trung tâm, được soi sáng từ bên trong, từ nội tâm và nhu cầu
hạnh phúc, nhu cầu phát triển nhân cách tài năng được đặt ra”.
Đối tượng của văn học thay đổi. Theo đó, những gì trước đây được coi là quy phạm, tao nhã,
phi ngã cũng bị phá vỡ. Thời kì này xuất hiện nhiều văn hào tên tuổi Nguyễn Gia Thiều, Đoàn Thị
Điể
m, Hồ Xuân Hương, Nguyễn Du, Nguyễn Công Trứ, Cao Bá Quát… Những nhân vật tiếng tăm
này họ đã sống và chứng kiến những biến đổi thăng trầm của thời đại. Đặc biệt, các sáng tác của họ
cùng với tiếng nói đồng cảm, chia sẻ, trân trọng, thách thức, ngất ngưởng, tự do đã thật sự xoa dịu
nỗi đau và mở ra một chân trời mới cho con người. Vấn đề
quyền làm người, quyền được tự do, con
người cá nhân… rất được xem trọng. Chất nhân văn, chủ nghĩa nhân đạo được xem là những tư
tưởng tiến bộ, mở đường… Những khát vọng, ước mơ về cuộc sống hạnh phúc, cuộc sống tự do
được chấp cánh từ văn học…
Trong bối cảnh thời đại có nhiều biến động lớn lao ấy, Cao Bá Quát xuất hiệ
n như một hiện
tượng lạ. Là một Nho sĩ, lý ra Cao Bá Quát phải luôn lấy chữ “trung quân ái quốc” làm đầu. Thế
nhưng, ông lại vùng lên chống trả quyết liệt chế độ phong kiến. Hành động này xuất phát từ sự ý
thức về bản nhất bạo tàn của triều Nguyễn, về xu thế tất yếu của lịch sử, nhất là từ lương tâm và khí
phách của ông. Có thể nói, những hoạt
động thực tiễn của Cao Bá Quát cũng như những tư tưởng và
nguyện vọng của ông đã làm rõ xu thế đi tới tất yếu của thời đại, đồng thời cũng góp phần đẩy
nhanh quá trình phát triển của xu thế đó.
1.2. Con người:
Cao Bá Quát tự là Chu Thần, hiệu là Cúc Đường, biệt hiệu là Mẫn Hiên, người làng Phú Thị,
tỉnh Bắc Ninh, nay thuộc ngoại thành Hà Nội. Chu Thần sinh năm nào không rõ. Ông Chu Thiên
că
n cứ vào một bài thơ của Cao Bá Quát nhan đề “Cảm tác” trong Mẫn Hiên thi tập, có những câu:
“Tự Đức tứ niên, thư ký lạp/ Nguyên tiêu tứ ngũ, biệt kinh đô” (Năm Tự Đức thứ tư vào tháng chạp
gửi thư đi/ Ngày rằm tháng giêng, từ biệt kinh đô, đã 45 tuổi), dự đoán ông sinh năm 1908. Ông Tảo
Trang rồi Vũ Khiêu căn cứ vào bài “Thiên cư thuyết” có đoạn viết: “Dữ di niên ph

ủ nhị kỷ nhi sơn
hà thành quách chi cựu, tam duyện kỳ biến cải…” (Với cái tuổi của ta, mới hai kỷ mà núi sông
thành quách cũ đã thay đổi đến ba lần), phía cuối bài có ghi: “Nhâm thìn mạnh thu Chu Thần thị
thuyết” (Năm Nhâm thìn, tháng mạnh thu, Chu Thần viết bài thuyết), tính ra Cao Bá Quát sinh năm
1809. Căn cứ vào một số giai thoại về tuổi trẻ, việc đi thi và về cái chết của Cao Bá Quát để tính
năm sinh của ông, cũng thấy ông sinh vào quãng này.
Xuất thân trong một dòng dõi khoa bảng nhưng cha chỉ là một ông đồ hay chữ. Ngay từ nhỏ,
Cao Bá Quát đã được bố
cho theo nghiệp nghiên bút, với mong muốn sẽ đỗ đạt, sống có ích cho đời.
Cao thông minh, học giỏi, lại sớm có ý thức về tài văn chương của mình. Câu chuyện về ba bồ chữ
mà người ta thường truyền tụng, tuy có cái kiêu căng tự phụ đáng chê trách nhưng cốt lõi là nói lên
một phần sự thật tài năng và cá tính của ông. Thêm nữa, lời khen của ông vua Tự Đức hay chữ
“Văn như Siêu, Quát vô tiền Hán/ Thi đ
áo Tùng, Tuy thất thịnh Đường”; sự suy tôn của người đời
“Thánh Quát”; sự giao du thân thiện của hai ông hoàng Tuy, Tùng trong nhóm thi xã Mặc Vân và
sự ngưỡng mộ, ngâm phục của bạn bè trong giới kẻ sĩ càng khẳng định thêm cái tài hơn người của
họ Cao. Không những có tài, Cao Bá Quát còn là một con người có hoài bão, khát vọng lớn. Nối chí
của thân phụ, ông ôm ấp canh cánh một nỗi niềm thờ vua giúp nước. Cái tâm lớn ấy cùng với bản
lĩnh của mộ
t nhà nho tràn đầy khí phách luôn háo hức trên con đường đi tìm vẻ đẹp đời mình.
Cao Bá Quát còn là một người năng động, phóng khoáng, thích tự do. Bởi vậy, ông ưa làm
theo ý mình, ít khi chịu theo khuôn phép. Nết ấy, ngay từ nhỏ, ông thân sinh của Cao Bá Quát đã
nhận thấy trong lời văn của con: “…Văn của Bá Quát hơn về tài tứ nhưng kém về khuôn phép”. Sau
này, nó biểu lộ trong mọi hành động của ông: đi thi làm bài thì cứ lấy ý riêng của mình mà suy luận,
đi chấm thi thì muốn v
ượt qua những nguyên tắc của trường thi. Cao Bá Quát gặp nhiều trắc trở
trong việc thi cử và trên con đường hoạn lộ cũng bởi do tính cách này.
Chuộng tự do, cởi mở nên Cao Bá Quát hay quan sát, tìm tòi, khám phá cuộc sống xung
quanh mình. Ông đi nhiều nơi, trải qua những cảnh sóng gió trên quê hương mình, nước ngoài.
Những dịp này đã giúp Cao Bá Quát có cái nhìn sâu sắc hơn về đời sống của nhân dân mình, về

những giá trị tinh thần của dân tộc đồng thời cũ
ng nới rộng một tầm nhìn, một cách nghĩ trước
những cái lạ mắt. Những cái mới tiến bộ ở nước ngoài đã tác động và ngấm ngầm lay chuyển ý
nghĩ, tình cảm, thái độ trong Cao Bá Quát. Ông nhận thấy những mối nguy cơ đe dọa từ phương
Tây. Ông hưởng ứng những cái tiến bộ, sẵn sàng cởi bỏ những ràng buộc có hại… Ở Cao Bá Quát
có sự phá vỡ cách sống, cách ngh
ĩ của một tri thức Nho gia. Chính lẽ đó, về sau, ông dám đứng lên
đấu tranh, hi sinh vì dân, vì nước.
Cuộc đời không như ý nguyện nhưng Cao Bá Quát vẫn cứ lạc quan trước mọi hoàn cảnh dù
khi thất chí, khi nghèo đói, khi bị tù đày, tra trấn. Bản lĩnh của con người giàu nghị lực, có lý tưởng
sống cao đẹp đâu chịu khuất phục trước mọi hoàn cảnh, lúc nào cũng phấn đấu vươn lên, lúc nào
cũng canh cánh tâm sự lo đờ
i thái bình, người người no ấm. Với Cao Bá Quát, vào đời ví như “thân
ngựa ngàn dặm” vậy. Và tinh thần xem sách như “ngọn đèn muôn năm”. Quả đúng là tâm niệm
đáng ca ngợi của một nhân cách cao quý hết lòng vì mọi người. Tuy nhiên, Cao Bá Quát có lúc bất
mãn sinh ra kiêu ngạo vì chí nguyện không thành nhưng đó chỉ là ngững ý nghĩ thoáng qua. Nguyễn
Tài Thư đã rất tinh tế khi nhìn nhận khía cạnh này.
Đi đôi với một tinh thần giàu nghị lực, lạc quan, một lý tưởng sống có ích là một nhân thanh
cao, một phí phách hào hùng. Cao Bá Quát muốn có danh để thi th
ố tài năng, cống hiến cho đời
nhưng không vì thế mà ông khom lưng, cúi đầu nịnh nọt. Mến kẻ có tài có đức, Cao Bá Quát ghét
bọn nịnh nọt, luồn cúi, tham lam, hống hách. Sự việc dùng muội đèn chữa bài thí sinh tại trường thi
Thừa Thiên năm 1841, và cuộc khởi nghĩa Mỹ Lương về sau đã làm rõ nhân cách, bản lĩnh đó.
Cao Bá Quát sống trong cảnh bần hàn ngay từ thuở nhỏ nên ông biết quý trọng những tình
cảm thân thu
ộc từ phía gia đình, bạn bè, quê hương. Đó cũng chính là cái nôi để nuôi dưỡng ở ông
những tình cảm tốt đẹp sau này đối với những đồng bào cùng khổ, những ai bị áp bức và bất hạnh
trên đời. Quả thật, Cao Bá Quát có những phẩm chất tốt đẹp tiêu biểu cho con người Việt Nam: vì
dân vì nước, trung dũng, kiên cường giàu nghị lực mà vẫn đậm tình người, tình đồng loại. Con
người ngoài đời và con người trong vă

n chương Cao Bá Quát luôn nhất quán trong ý nghĩ và hành
động, trước sau như một: Tất cả vì cơm no áo ấm, vì hạnh phúc của nhân dân.
Có thể nói, suốt cuộc đời Cao Bá Quát là một cuộc hành trình không nghỉ, không ngừng, lúc
náo nức phấn khởi tràn đầy hi vọng, khi chán nản ê chề, nhưng kết quả cuối cùng là tìm được đường
đi đúng đắn cho mình để thực hiện khát vọng suốt một đời người. Dẫu kết quả là thất b
ại nhưng đó
chính là tất yếu của một Cao Bá Quát, của một thời đại nửa đầu thế kỉ XIX. Một con người từng
biết: “Thẹn mình là một nhà nho mà lại tầm thường đến thế” (Độc dạ) đã không đi theo lối mòn của
đại đa số sĩ phu để ẩn dật mà đã vùng lên khởi nghĩa. Cao Bá Quát hi sinh. Cả cuộc đời ông đã hiến
dâng cho lẽ số
ng của thời đại đang tới.
1. 3. Sự nghiệp sáng tác của Cao Bá Quát:
1.3.1. Quan niệm sáng tác thơ văn của Cao Bá Quát:
Cao Bá Quát là một cây bút lớn của văn học trung đại, một tài danh của đất Bắc “giỏi thơ văn
hay chữ”. Bản lĩnh văn chương của ông không chỉ dừng lại ở số lượng tác phẩm mà còn thể hiện ở
chất lượng tư tưởng bên trong. Cởi mở, phóng khoáng, nhạ
y bén cùng với một tinh thần chủ động
canh tân của thời đại đã hình thành nên một phong cách độc đáo, có thể nói là “phun châu nhả
ngọc” để lại những tác phẩm bất hủ cho đời, như Trúc Khê từng nói: “Cao Chu Thần là người có
một thiên tài. Điều đó, không ai còn chối cãi nữa rồi. Cái thiên tài ấy đã biểu lộ ra ở phương diện
văn chương, để lại cho văn học giới chúng ta ngày nay mộ
t tập thi ca vừa Hán văn, vừa Việt văn;
nhất là Hán văn, ta phải nhìn nhận là một áng văn kiệt xuất”.
Từng xem văn chương là “vật báu lớn” (lời của Cao Bá Quát) vô giá nên trong suốt cuộc
hành trình của đời mình, Cao Bá Quát luôn tìm thấy ở nó những ý nghĩa sự sống thật sự cần cho
mình và cho đời.
Quan niệm về thơ, Cao Bá Quát viết: “Bàn về thơ, tuy có phải trọng về quy cách, nhưng làm
thơ thì phải gốc ở tính tình”. Điều đó có nghĩa là: thơ phải gắn với “tính linh”, thơ là kết quả c
ủa
“tâm chí” được đúc thành, tức là thơ phải nói lên cái gì sâu xa nhất của tâm hồn, của chí hướng

người làm thơ trước thời thế, trước vận mệnh của đất nước. Xem “tính tình” là gốc của thơ, Cao Bá
Quát đã đề cập đến một vấn đề cơ bản của sáng tạo nghệ thuật. Đó là sự rung cảm của nghệ sĩ. Nghệ
sĩ có rung cảm thật sự
thì tác phẩm mới có hồn, mới có khả năng truyền cảm và mới có tính chất
độc đáo. Trong Thiên cư thuyết, Cao Bá Quát viết: “Đã đành rằng ồn hay tĩnh là tùy từng nơi, khổ
hay vui là tùy từng cảnh, song trông thấy vật mà cảm đến việc, rồi lặng lẽ mà ngậm ngùi cho cái đã
qua, âu cũng bởi chữ tình xui nên như thế!”. Do vậy, đối với Hoa tiên và truyện Kiều, ông có sự
đồng càm sâu xa. Ví như, đọc Hoa tiên, Cao Bá Quát vi
ết: “Xưa nay nỗi khổ của người ta không gì
bằng chữ tình, mà cái khó của đời không gì bằng sự gặp gỡ. Đem cái đó mà giải thích ra, theo loại
mà suy rộng ra, thì cái lí trong thiên hạ cũng đã biết quá nửa rồi. Ta đối với truyện Hoa tiên có một
mối cảm là vì thế”.
Coi trọng chữ “tình” trong văn chương, Cao Bá Quát nhấn mạnh yếu tố “chân” trong sáng
tác. Phải chân thật, phải xúc động thì hãy làm thơ, không nên gượng ép, giả tạ
o - Văn tất kỷ xuất
(Văn phải từ mình mà ra). Trong bài Vị mính tiểu kệ đồng Phan Sinh tọa đàm, Cao Bá Quát mượn
chuyện chọn bạn tâm giao: “Kén bạn không nên chuộng khí, chuông khí sẽ không thấy đức tính của
người”, chuyện uống chè: “Uống chè không nên ướp hoa, ướp hoa sẽ mất chân vị của chè” để nói
chuyện văn chương. Ông coi trọng cái thực, không muốn để các mùi thơm khác làm mất bản chất
đích thực của chè, không vì “một nắm của hiếm mà bắt mũi mình xem mãi những thứ không thực”.
Từ đó, Cao Bá Quát đi đến một kết luận trở nên nhất quán trong suy nghĩ về văn chương của đời
mình: “Áo lòe loẹt không làm cho dáng người mạnh mẽ/ Âm điệu rờm rà làm mất thể thơ Đại nhã”.
Thơ phải có hình thức đẹp và được sáng tác dưới sự chỉ đạo c
ủa một quan niệm đẹp. Nhưng
Cao Bá Quát phản đối chủ nghĩa hình thức trong sáng tác, phản đối lối sáng tác cầu kì, kiểu cách,
chỉ biết chạy theo câu chữ mới lạ và âm điệu khác thường, bởi vì: “Nếu tấm lòng cầu kỳ như Mạnh
Đông Dã/ Sẽ khiến cho ngòi bút của bác chỗ nào cũng hoang mang bất định (Phục dụng tiền vận
họa Di Xuân); “Áo lòe loẹt không làm cho dáng người mạnh mẽ
/ Âm điệu rờm rà làm mất thể thơ
Đại nhã” (Vị mính tiểu kệ đồng Phan sinh dạ tọa). Chủ trương của ông là sáng tác phải bình dị, mộc

mạc như Tô Đông Pha và Hoàng Đình Kiên vậy: “Khí phách như Tô, Hoàng bác đừng cười/ Phong
cách bình dị, mộc mạc tưởng cũng không hại gì!” (Phục dụng tiểu vận họa Di Xuân).
Cao Bá Quát phê phán lối văn chương khoa cử, ủy mị, yếu ớt, mô phỏng đề cao tính “sáng
tạo” trong thơ. Trong lời đề bạt cuối tập thơ Rừng chuối, ông viết: “Cái bản chất của cây chuối luôn
luôn làm cho bẹ mới, nõn mới. Có cái mới mà làm cho nó mới lên, đó là nghĩa vậy”. Chu Thần cho
rằng cái học của khoa cử đã xâm nhập vào lĩnh vực văn thơ nên “Tiếng vang của phong nhã hầu
như đã tắt hẳn”. Dẫn một câu của Tô Thức “không học là hơn” cũng như một câu của Khổng Tây
Minh: “Người say thơ của các nhà không biết sáng tạo thì chẳng khác gì ăn món ăn của cổ nhân mà
không tiêu hóa được”. Ông muốn nói rằng đọc thơ văn người trước là cần, nhưng người làm thơ tự
mình phải sáng tạo, phải tìm ra cái mới. Chính do vậy đối với di sản v
ăn học dân tộc, ông luôn tỏ
thái độ kính trọng, biết ơn: “Ôi! Người xưa đã đem tâm chí đúc chuốt thành lời hay ý đẹp, cốt để
chấp lòng nối cánh cho văn chương của ta, mà lại coi thường được sao?” Từ đó, ông phê phán ba
loại người thơ: một là “người kém thì khổ về nỗi nhân tuần, dễ dãi”; hai là “người có hào khí thì
mắc vào bệnh nuốt sống, ăn tươi”; còn nhữ
ng người có sức học gọi là dồi dào, hí hửng tự đắc, thì
chỉ muốn vơ vét trăm nhà, thâu tóm mọi thể, thành ra mô phỏng quá nhiều mà phong cốt chưa cao,
tô điểm có khéo, nhưng tinh thần còn thấp. Ba loại người này làm hỏng thơ.
Cao Bá Quát không chỉ yêu cầu tính sáng tạo của cá nhân mà còn yêu cầu nhà thơ phải là
người sống nhiều, từng trải, phải đọc nhiều, nghĩa là phải bắt nguồn từ thực t
ế với những cảm xúc
thành thật nhất. Được vậy, nhà thơ mới có cái nhìn mở rộng, không rơi vào tình cảnh: “lải nhải nhai
lại từng câu từng chữ” như “con sâu đo muốn đo cả đất trời” (Đề sát viện Bùi công Yên Đài anh
ngữ khúc hậu), như “nhìn con báo chỉ thấy một vằn” (Nhị thập nhị nhật đắc phong, hí trình chư
hữu). Thến nên, trong thơ, ông hay nói về
sự trải đời của bản thân: “Đời ta sống không bở trải đời
mà than thở” (Du Đằng giang dữ hữu nhân đăng Kim chung tự, túy hậu lưu đề, tính tự), “Tuổi tuy
còn ít, song rõ ràng là đường đời đã biết qua bờ bến” (Hí tặng Phan Sinh).
Bàn về cái hay của văn chương, Cao Bá Quát cho rằng cái hay của văn chương là do chủ thể
quyết định. Do vậy, ông không bằng lòng với cách nghĩ bao lâu nay: “Người cùng th

ơ mới hay”.
Ông nghi vấn: “Ôi! Đúng như vậy chăng! Cũng đâu hết thảy đều hay. Đạt chưa thường là dở”. Ở
đây, Cao Bá Quát không hoàn toàn phủ nhận quan niệm “Thơ cùng rồi sau mới hay”. Trong một bài
thơ làm ở quê nhà sau thời gian xuất dương hiệu lực, Cao Bá Quát từng viết: “Văn chương là đạo
nhỏ, nhưng lại nhờ lúc cùng mà nâng cao” (Đắc Hà Thành cố nhân thư thoại cậ
p gia tình kiêm vấn
cận tác). Ông yêu cầu xem xét tận cùng cho thấu nhẽ, để vừa biết cái hay dễ thấy của cùng, lại vừa
biết cái khó thấy của đạt, nhằm tự định đoạt cho khéo với mong mỏi thuyết phục người đời. Chủ thể
quyết định cái hay của văn chương. Bởi thế, ông viết: “Xem người thì có thể biết thơ. Cúc được họ
Đào để mắt t
ới nên cúc trở thành ẩn sĩ trong hoa, Sen được họ Chu để mắt tới, nên Sen trở thành
bậc quân tử của Hoa, Chuối đươc họ Hủ để mắt tới nên chuối trở thành rừng của thơ….”. Nói thì
dễ nhưng nhận thức cho sâu, hành động cho thấu lại lại không hề đơn giản. Cao Bá Quát nhắc nhở
người đời một lẽ thường không phải ai cũng rút ra được, lại càng không ai cũng có điều kiện thấm
nhuần rằng: “Nghĩ lại, người ta sống ở trên đời, dài ngắn có hạn, mà tính chất sự việc thì có lâu có
chóng, có đi có lại, cứ nối tiếp không cùng; đem cái có hạn ứng phó với cái không cùng, lòng với
cảnh gặp nhau, tình cảm tự nhiên vấn vít”. Con người dẫu là thiên tài, cũng nhỏ nhoi, là hữu hạ
n so
với cái lớn lao của đất trời, cái vô tận của vũ trụ. Người khôn ngoan chính là người biết tận dụng cái
mà đời cho anh, bồi đắp cái vốn có của mình, đừng so đo, tính toán hơn thiệt, để làm cho nó lớn lên,
giúp cho nó thành chất thành hình, thế là đã đạt rồi. Người làm văn chương cũng vậy.
Bàn tới cái hữu hạn có thể có của người cầm bút, Cao Bá Quát nói tới ba điều kiện. Một là đi
nhiều, vết chân đã in trên khắp non sông muôn dặm, cũng có nghĩa là trải đời để “Kim cổ sự đa tu
thức định” (Việc kim cổ có nhiều, cần phải nhận định vững chắc). Hai là, đọc nhiều, trong bụng
chứa đầy sách vở, cũng có nghĩa là biết thâu thái, chắt lọc để giúp cho sức nghĩ của bản thân: “Khán
thư song nhãn vạn niên đăng” (Xem sách, đôi mắt như ngọ
n đèn muôn năm). Ba là, biết sáng tạo
theo đặc trưng của nghệ thuật, lời nói bi tráng, văn viết thì trầm hùng, những cái đó khác nào như
bụi bặm, cám bã mà đem hun đúc thành gạch ngói. Và bốn là rất cần sự cảm thông, chia sẻ của
người sáng tạo. Cao Bá Quát biểu lộ điều này trong bài thơ nổi tiếng lấy tên là từ một câu trong

Kinh Dịch: “Đồng tâm chi ngôn kỳ khứu như lan” (Lời nói đồng tâm thơ
m tựa hoa lan). Mở đầu bài
thơ Cao Bá Quát viết: “Ngã đắc đồng nhân đạo/ Bằng lai dự hạp trâm” (Ta được đạo của kẻ đồng
nhân/ Bạn đến vui vầy há chẳng khuyên bảo).
Theo Cao Bá Quát, thơ có một chức năng xã hội riêng, có một sứ mệnh riêng. Thực hiện
chức năng và sứ mệnh đó là nhà thơ. Nhà thơ phải có trách nhiệm trước sự phát triển của lịch sử.
Đi
ều đó ngụ ý rằng: Văn chương có ý nghĩa lớn đối với đời. Trước đó, Lê Quý Đôn từng nói: “Văn
chương là việc lớn để sửa đời”. Thánh Quát cũng có cách nghĩ như vậy. Ông viết: “Thi tửu phá
nhàn sầu” (Thơ và rượu đánh tan nỗi buồn vẩn vơ). Tác dụng của văn chương là góp phần nâng con
người dậy, hướng con người về phía trước. Trong bài th
ơ Đông Pha Xích Bích du ông có viết:
“Ngâm lưu khởi sa châu” (Tiếng ngâm thơ còn lại làm bãi cát nhổm dậy). Ngụ ý thơ hay vượt biên
giới, nó làm cho “đá cứng gật gù”
1
, như “nói pháp củ cải cũng nghe”
2
. Tác dụng của thơ nói chung
không chỉ đối với ngoại cảnh mà con đối với con người là vậy. Tác dụng kì lạ ấy được Cao Bá Quát
diễn tả qua chính sự trải nghiệm của bản thân khi ông đọc Khúc Yên Đài anh ngữ của ông Đô sát
Bùi Ngọc Quỹ: “Rồi bỗng đang ốm, ngồi nhỏm dậy, đứng phắt lên/ Nhắm hai mắt lại, bịt hai tai lại/
Tinh thần lắng xuống, ý nghĩ
sạch lâng, lặng lẽ cho tâm hồn giong ruổi/ Tưởng như chính mình
bước chân đến tận nơi ấy” (Đề sát viện Bùi Công Yên Đài anh ngữ khúc hậu)… Cao Bá Quát đề
cập đến chức năng giáo dục và chức năng thẩm mỹ của thơ ca, nhấn mạnh và đề cao tính tích cực

1
Truyện cổ Phật giáo Ngoan thạch điểm đầu
2
Câu nói dân gian

của chủ thể sáng tạo. Điều đó cho thấy sự gắn bó giữa Cao Bá Quát và thơ văn rất bền chặt, sâu
nặng.
Quan niệm về văn chương của Cao Bá Quát nói chung, về thơ nói riêng có thể nói thật toàn
diện và nhất quán. Nó gần với quan điểm sáng tác những nhà văn, nhà thơ hiện đại sau này.
3.1.2. Tình hình dịch thuật tác phẩm Cao Bá Quát:
Cao Bá Quát là một nhà thơ lớn, có tài. Số lượng tác phẩm để l
ại đồ sộ. Nhưng sau vụ khởi
nghĩa Mỹ Lương, thơ văn ông bị triều Nguyễn cấm đoán và thủ tiêu. Số lượng tác phẩm thất thoát
nhiều, giờ còn lại chỉ là những bản thảo chép tay. Nhưng đó là di sản đáng quý của một tài thơ trác
tuyệt. Sau khi tập hợp, sưu tầm lại, Thư viện Khoa học Trung Ương còn giữ được 12 tập thơ, 11 bài
văn xuôi viết theo thể ký hoặc luận văn và 10 truyện ngắn viết theo thể truyền kỳ.
Để giới thiệu với bạn đọc và tìm hiểu về con người tài hoa khí phách này, nhóm tác giả Vũ
Khiêu đã tiến hành lựa chọn, loại trừ và tổng kết di sản của Cao Bá Quát gồm 1353 bài thơ và 21
bài văn chữ Hán. Năm 1970, nhóm Vũ Khiêu lại sàng lọc, chọn dịch ra 161 bài, tập hợp trong cuốn
Tuyển dịch thơ
ca chữ Hán Cao Bá Quát để giới thiệu với bạn đọc. Tuy số lượng không đầy đủ
nhưng nó cũng góp phần quan trọng trong quá trình nghiên cứu Cao Bá Quát một cách toàn diện
hơn.
Năm 2004 đánh dấu cho bước đường nghiên cứu, thẩm định và dịch thuật tác phẩm Cao Bá
Quát. Cuốn Cao Bá Quát toàn tập được ra đời do Trung tâm Nghiên cứu Quốc học tiến hành nghiên
cứu công phu trong 5 năm, với sự góp sức của đội ngũ các nhà nghiên cứu, nhà d
ịch thuật hàng đầu
nhiều thế hệ. Công trình khoa học này đã xác định: thơ văn Cao Bá Quát còn lại 1327 bài trong 27
bộ sách tay đã được sưu tầm, đối chiếu, giám định thật giả. Trung tâm Nghiên cứu Quốc học cũng
đã cho xuất bản cuốn Cao Bá Quát toàn tập (tập 1) với 23 tác phẩm chữ Nôm (tồn nghi là 8 bài) và
418 bài thơ chữ Hán có phiên âm, dịch nghĩa, dịch thơ và chú thích.
Năm 2005, Luận án Tiến sĩ của Nguyễn Ngọ
c Quận tiếp tục khảo sát, thẩm định tác phẩm
Cao Bá Quát. Theo tác giả luận án, tác phẩm của Cao Bá Quát (phần viết bằng chữ Hán) không chỉ
dừng lại ở 12 quyển theo công bố của Nhóm Vũ Khiêu khi biên soạn Thơ chữ Hán Cao Bá Quát mà

con số lên đến 33 đầu sách. Sau khi khảo sát và thẩm định lại thì số lượng tác phẩm của Cao Bá
Quát được xác định cụ thể như sau: Về chữ Nôm có 1 bài phú, 10 bài hát nói; về chữ Hán có 2 bài
phú, 14 câu đối, 11 truy
ện ký, 18 bài kinh nghĩa, 4 bài ký, 5 bài tự, 1 bài văn tế, 1 bài thuyết, 2 bài
văn, 1267 bài thơ.
Nhìn chung, tình hình dịch thuật tác phẩm Cao Bá Quát đến nay có thể nói là khá đầy đủ.
Chúng tôi xin mượn lời của Giám đốc tâm Nghiên cứu Quốc học – Giáo sư. Tiến sĩ. Mai Quốc Liên
chốt lại phần này:“Qua toàn bộ văn bản đã sưu tầm, dịch thuật ấy, chúng ta ngày nay có thể ôm
trọn trong tay mình cái di sản vĩ đại của một nhà thơ kỳ tuy
ệt. Nó làm hiện lên, tuy dường như đã
quen mà bất ngờ, cái tầm vóc sừng sững, ít người sánh kịp, dường như cô đơn giữa rừng tác giả thơ
hàng ngàn năm của chúng ta”.
3.1.3. Nội dung và nghệ thuật thơ chữ Hán Cao Bá Quát:
Cao Bá Quát sáng tác bằng chữ Nôm lẫn chữ Hán, với số lượng lớn, thể loại phong phú.
Nhưng đáng lưu ý là ở thể loại thơ, nhất là thơ chữ Hán với số lượng 1267 bài.
Trước đây, qua mả
ng sáng tác chữ Nôm, nhiều người có cái nhìn lệch lạc về con người Cao
Bá Quát. Những vần thơ Nôm của ông thường hài hước, chua chát, đắng cay. Mảng sáng tác chữ
Hán, nhất là thơ chữ Hán mạnh mẽ và hùng tráng, phản ánh bản chất con người Cao Bá Quát với
khí phách và lương tâm cao cả, nói như Giáo sư. Tiến sĩ. Mai Quốc Liên: “Trong hàng ngàn bài còn
lại ấy, hiện lên chân dung, tính cách một nhà thơ vĩ đại”. Sau đây, chúng tôi xin điểm qua những
nét đặc sắc v
ề nội dung và nghệ thuật trong sáng tác thơ chữ Hán của Cao Bá Quát.
Về nội dung: Thơ Cao Bá Quát phong phú nội dung cảm hứng. Trước hết, văn thơ của ông là
tiếng nói của một cá nhân trước cuộc đời, trước thời đại. Một cá nhân ý thức về mình, có trách
nhiệm với đời, lòng tràn ngập tư tưởng nhập thế tích cực với khát vọng cống hiến tài năng cho đất
nước. Một cá nhân muốn v
ươn mình lên trong cuộc sống, lạc quan, kiên trì, giàu nghị lực trong mọi
hoàn cảnh. Cá nhân đó còn là một con người có tinh thần tự do, khí phách. Thơ văn ông còn bộc lộ
tâm hồn phóng khoáng và một trí tuệ sáng suốt tiếp nhận những hương vị, những màu sắc xa lạ với

cái nhìn truyền thống. Không chỉ vậy, trong thơ Cao Bá Quát còn cho thấy tình cảm tha thiết gắn bó
với quê hương xứ sở, với gia đình, bạn bè và những con người cùng khổ
; niềm tự hào với quá khứ
lịch sử dân tộc và thái độ phê phán mạnh mẽ triều chính đương thời.
Cao Bá Quát đã tỏ rõ khí phách hiên ngang, tư thế hào hùng vượt hoàn cảnh trong không khí
thơ ca của nhiều người nặng mang màu sắc bi quan, mang nặng tinh thần chán nản và uể oải, do sự
thống trị nặng nề của tư tưởng thần quyền và thế quyền. Ngoài những bài thơ thể hiện tâm sự cá
nhân củ
a mình, Cao Bá Quát viết nhiều bài thơ về thiên nhiên, thể hiện tình yêu, tình cảm gắn bó
với nét trữ tình sâu lắng, mạnh mẽ, hào hùng.
Về nghệ thuật: Một điều dễ thấy ở thơ văn Cao Bá Quát là dù viết bằng chữ Nôm hay chữ Hán,
thể loại nào thì “ý tứ” rất phong phú, rất lãng mạn nhất là thể Hát nói và thơ chữ Hán. Điều này cho
thấy cảm xúc của ông dạt dào, những khuôn khổ hình thức cứ
ng nhắc không thể bó buộc cá tính và
bản lĩnh của ông. Một phần đóng góp không nhỏ cũng là nét đặc sắc trong văn thơ của Cao Bá Quát
chính là ngôn ngữ thơ. Nếu như ngôn ngữ trong thơ Nôm giàu sắc thái dân tộc, phong phú uyển
chuyển, giàu nhạc điệu thì ngôn ngữ trong thơ chữ Hán chắc nịch, mạnh mẽ, linh hoạt, giàu sắc thái
biểu cảm và mang đậm tính cá nhân, bản lĩnh của ông. Giọng điệu trong thơ v
ăn ông, nhất là thơ
chữ Hán cũng có nhiều sắc thái, nhiều cung bậc. Nếu như thơ Nôm giọng điệu mới mẻ, trào tiếu thì
trong thơ chữ Hán sục sôi, hào sảng, trầm lắng, suy tư…. Chất tự sự trong văn thơ Cao Bá Quát
cũng là một điều đáng nói. Nó hòa quyện trong mạch trữ tình sâu lắng, làm bật nên tình và cảnh, số
phận và tâm trạng, hiện thực và mong ước… Thủ pháp nghệ thuật cũng được sử dụng phong phú,
nhất là hình thức liên tưởng với nhiều cấp độ; biện pháp nhân hóa được sử dụng một cách độc đáo,
có hiệu quả nghệ thuật cao.
Nhìn chung, thế giới hiện thực trong thơ Cao Bá Quát, nhấ
t là thơ chữ Hán hiện lên rất sinh
động, đa dạng, nhiều sắc thái, nhiều cung bậc, mới mẻ, khác với những nhà thơ cùng thời. Quyết
định sự thành công này chính là do bản lĩnh cá nhân, sự sáng tạo nghệ thuật miệt mài và tâm hồn
nhạy bén mẫn cảm trước cuộc đời. Thơ chữ Hán Cao Bá Quát đã làm rõ “một tài thơ hiếm thấy” với

vẻ đẹp lương tâm và khí phách sáng ngời.








Chương 2:
HÌNH TƯỢNG NGHỆ THUẬT VỀ CON NGƯỜI TRONG THƠ CHỮ HÁN CAO BÁ QUÁT

Quan niệm nghệ thuật về con người là một phạm trù quan trọng của thi pháp học. Nó hướng
ta nhìn về đối tượng chủ yếu của văn học, trung tâm quan niệm thẩm mỹ của nghệ sỹ. Hình tượng
nghệ thuật xuất hiện trong tác phẩm bao giờ cũng mang tính quan niệm của tác giả. Quan niệm nghệ
thuật g
ắn liền với thế giới quan, với quan niệm chính trị, triết học nhưng nó có sự chuyển hóa từ
quan niệm triết học, chính trị sang quan niệm nghệ thuật. Và quan niệm nghệ thuật này được thể
hiện ở sự lặp đi lặp lại nhiều lần, một cách tiếp cận, cách lí giải đối với con người.
Tìm hiểu quan niệm nghệ thuật về con người trong thơ ch
ữ Hán Cao Bá Quát chính là tìm
hiểu quan niệm của tác giả thông qua hình tượng con người, nhân vật có mặt trong tác phẩm. Vì là
hình tượng con người, nhân vật trong thơ trữ tình nên chúng ta có thể xem xét ở nhiều góc độ: cái
tôi đối với bản thân, cái tôi đối với người khác, cái tôi đối với tự nhiên bên ngoài. Hình tượng nghệ
thuật về con người trong thơ chữ Hán Cao Bá Quát phong phú và khá phức tạp khó mà tìm hiểu cặn
kẽ. Chất chứa qua lời thơ là những khát vọng, hoài bão lớn lao; nhữ
ng suy tư, trăn trở, dằn vặt;
những tình cảm, những trách nhiệm… của một cá nhân lỗi lạc “lo trước thiên hạ, vui sau thiên hạ”.
Có thể nói đó là hình tượng con người có tầm cao rộng, thoáng đạt muốn chiếm lĩnh và thống trị thế
giới trước những thực tại với những bất công, đói nghèo, lạc hậu, những ước nguyện không thành

để rồi trăn trở, day dứt và hành độ
ng quyết liệt. Có lẽ bao trùm lên tất cả là cái tôi tự ý thức của cá
nhân, sự nhạy bén, mẫn cảm trước cuộc đời, thời cuộc. Sự tự ý thức, mẫn cảm ấy đã chi phối hình
tượng nghệ thuật con người trong tác phẩm. Giải mã hình tượng nghệ thuật phức tạp này chúng ta
cần thâm nhập vào thế giới trữ tình của tác giả.
2.1. Con người trách nhiệm:
Cao Bá Quát luôn sống có trách nhiệm vớ
i chính mình, gia đình và xã hội. Bởi vậy, thơ chữ
Hán của ông tràn ngập hình tượng con người trách nhiệm. Trong khuôn khổ luận văn, chúng tôi chỉ
tiến hành khảo sát con người trách nhiệm đối với bản thân và xã hội.
Chu Thần sống có trách nhiệm với chính bản thân mình. Đó là lẽ dĩ nhiên. Bởi con người
không biết quan tâm đến mình, không chăm lo tu bổ công danh tài đức cho bản thân mình thì làm gì
nói đến việc giúp ích cho người, lo cho đời. Trong thơ, Cao Bá Quát luôn có tinh thần tiến thân
công danh bằng con
đường văn chương khoa cử; lại luôn rèn luyện bản lĩnh cá nhân, trao dồi đạo
đức lối sống ở đời. Cao Bá Quát sớm mong đỗ đạt làm quan, thực hiện chức trách kẻ sĩ. Ông coi
"
Chuyện chữ nghĩa là mưu tính của tuổi trẻ" (Mộ ý) và nhận thấy "Vào đời chỉ có con đường khoa
mục" (Nhập Vĩnh Lợi kiều). Sau này vào kinh ứng thí, Cao Bá Quát cũng từng nói "Trốn danh thì
còn ham muốn gì?" (Phó Nam Cung xuất giao môn chư biệt đệ tử). Nhưng văn chương là đất cay
đắng khổ ải, như cô gái đẹp trên nhà quá kiêu hoa (Ngũ nguyệt thập nhị nhật quan huyện thí). Lại
thêm chốn quan trường nhiều đố kị. Do vậy, Cao Bá Quát nhiều lần lận đận. Không cam chịu số
phận, ông luôn vượt qua bao khó khăn, rèn luyện thử thách. Cao Bá Quát đã 7 lần thể hiện thái độ
kiên nhẫn trên con đường công danh. Tinh thần này được thể hiện ở những bài Hoành Sơn vọng hải
ca, Chí nhật đồng Chí Đình ti
ểu ẩm tẩu bút thứ vận, Tạp hứng, Ký Lê Hy Vĩnh, Vũ hậu tẩu bút ký
viên cư nhị hữu, Phục tặng... Cao Bá Quát quyết tâm có công danh dù đã thất bại “mười năm đi thi
Hội”.
Trượng phu tam thập bất thành danh,
Đạp biến thiên nhai khí vị bình…

Ngâm bãi thất ca cánh hồi thủ
Mang mang thân thế độc du hành (Du Đằng Giang dữ hữu nhân đàng
Kim Chung tự, túy hậu lưu đề, tính tự)
(Trượng phu ba mươ
i tuổi chẳng nên danh gì!
Dạo khắp ven trời, khí bất bình chưa dịu!..
Ngâm xong bảy bài ca, ngoảnh đầu nhìn lại.
Thấn thế mịt mờ, chỉ đáng trừng mắt trong đời)
Cao Bá Quát tin tưởng ở chính mình. Ông “há chịu mặc cái áo tơ bám bụi” (Trần Ngộ Hiên
nhục hữu sở thị tẩu bút họa chi), tin vào một ngày kia đỗ đạt công danh (Phục tặng). Sau này khi
bước chân vào đời, tinh thần Cao Bá Quát vẫn vậ
y. Có đến 4 lần ông đọ sức cùng gian nan. Ông
xem khó khăn là chuyện thường tình nên thản nhiên với cảnh ngộ (Mộ phạn bất cấp hí bút ký sự).
Ông thân ốm vẫn cứ ngược xuôi (Đáp Trần Ngộ Hiên), lại muốn đọ sức với đường dài để xem ai
khỏe hơn (Thuyền hồi quá bắc dữ, dư bão bệnh sổ nhật hỹ, dạ bán đăng tường tứ vọng, thê nhiên
độc hữu h
ương quan chi cảm, nhân giản Trần Ngộ Hiên), rồi cười xòa trước gian nan, hát vang khúc
“Hành lộ nan” (Ẩm tửu đắc chư hữu gia tác tức phục tẩu bút thư nhị). Lúc ở tù, Cao Bá Quát cũng
tỏ rõ trách nhiệm với chính mình. Ông không buông xuôi mà cố vượt lên, tin rằng “Tạo vật nặn ra
mình hẳn là có ý” (Tội định – kỳ nhất), nên thay vì đau buồn đã lăn mình cùng cảnh tù đày “Đem
chí bên trong kìm giữ khí bên ngoà/ Không để cho những sự lo ngh
ĩ nhỏ nhen nó kích thích” (Chinh
nguyệt nhị thập nhất nhật di tống Thừa Thiên ngục tỏa cấm), lại tổ chức mừng “sinh nhật” một năm
tù (Cửu nhật chiêu khách tính tự). Cao Bá Quát thật cứng cỏi, nguy hiểm không sợ, khó khăn không
chùng bước, trong hiểm nguy vẫn vươn tới. Quả đúng là “tinh thần thép”

như Thương Sơn từng
nhận xét: “Vốn có tính của cây Tùng Bách/ Không trái với tư thế hiên ngang trong buổi trời đông
giá lạnh”
3

. Và sau này, ông cũng có lần ví mình như cây Tùng, cây Bách, với tư thế hiên ngang giữa
trời rét mướt (Bài ca cái roi song).

3
Bài Đề Cúc đường thi hậu
Rõ thật, kẻ sĩ Cao Bá Quát, về khía cạnh công danh sự nghiệp, sống đúng với tinh thần Nho
giáo đầy trách nhiệm. Công danh không phải là ước mơ tầm thường về “mũ cao áo dài” để “vinh
thân phì gia” mà là trách nhiệm, bổn phận của người trai với chính mình, như Nguyễn Công Trứ
từng quan niệm “Phải có danh gì với núi sông” (Chí nam nhi – Nguyễn Công Trứ). Ý thức được
điều này, Cao Bá Quát không hề buông xuôi mà lúc nào cũng phấn đấu vươn lên, sống có trách
nhiệ
m.

Cao Bá Quát có trách nhiệm với bản thân mình. Bởi vậy, ông luôn hướng đến lẽ sống chính
thiện, thanh cao, trong sạch không chịu cúi luồn, quỳ lụy, không hám lợi; luôn phải tranh đấu với sự
sống thường nhật để bảo vệ lý tưởng sống của bản thân.
Khi bước vào đời, Cao Bá Quát đã kiên quyết nói lên thái độ, quan điểm sống rạch ròi của
bản thân “Đạo không thể bẻ cong được, thà rằng chịu v
ụng về” (Họa Thận Tư sổ bộ Phương Đình
nguyên tác); “Trải gió chẳng vì thu đông mà biến đổi” (Vịnh tiên phát thảo)… Cao Bá Quát biết
mình nghèo (Tán sầu), nghèo hơn cả Đào Nguyên Lương (Tân ngụ hí bút, thị đồng xá Dương Lục
Lang) lại hay bị những cơn đói hoành hành (Mộ phạn bất cấp hí bút kí sự) nhưng ông không bao
giờ vì miếng ăn mà đánh mất nhân ph
ẩm. Ông giống như Đông Phương Sóc, lòng không sợ đói
(Tân mông hồi bộ, túy trung hữu tác). Ông từ chối sự giúp đỡ của người đời, tự thấy mình chỉ là
“quả bầu treo không” (Mộ phạn bất cấp hí bút kí sự). Ngẫm lại câu nói “Người ta đói đến đâu cũng
không thể chết, nhưng no một bữa là đủ chết”
4
mới thấy cái lí của Cao Bá Quát khi khước từ miếng
ăn. Vượt qua những thử thách của đời sống thường nhật, Cao Bá Quát càng có ý thức hơn giá trị

làm người của mình trên con đường hoạn lộ. Ông ngẩng cao đầu, ngất ngưởng, bước một cách hiên
ngang, ngay thẳng trên con đường công danh.
Đạp hướng danh đồ bất điệu đầu (Trường giang thiên – kỳ tam)
(Bước lên con đường “danh” đầu vẫn ngay thẳng)
Mang trong lòng tâm chí to lớn, trong sáng, Cao Bá Quát hiên ngang ngay th
ẳng bước trên
con đường công danh với tinh thần đầy “hạo khí”
5
(tinh thần chính đại cương trực). Trong khi phần
đông những kẻ sĩ vì lợi lộc, vì háo danh mà trở nên dung tục, tầm thường. Họ thật sự đã say mềm vì
thứ rượu ngon này (Sa hành đoản ca). “Đường làm quan (như giấc mơ) ít ai tỉnh sớm”
6
, mấy ai đọc
câu thơ có mấy chữ “toại sơ y”
7
. Cao Bá Quát trong số ít những người tỉnh táo giữ được “nhất sinh
tâm”
8
trước danh lợi, không để “hình hài sai khiến lòng dạ của mình”
9
. Thậm chí, khinh thường cái

4
Truyện ngắn Một bữa no của Nam Cao
5
Bài Thứ vận Phương Đình, Hoán Phủ, Thận Tư phân vận ngũ thủ - kỳ tam)
6
Hoạn đồ tối thị tiên tinh thiểu (Bài Ký Nguyễn cố hữu hồi tịch)
7
Câu thơ của Lý Bạch trong bài Tống Hạ Giám qui Tứ Minh ứng chế

8
Do hạnh nhất sinh tâm (Cũng may còn giữ được tấm lòng bản sinh) (Bài Văn Lưu Nguyệt Trì Bắc hành khuyết vi diện biệt
phụng ký – kỳ nhị)
9
Tri phi hình dịch giả (Bài Đề Trần Thận Tư học quán, thứ Phương Đình – kỳ ngũ)
“giàm danh” – danh lợi tầm thường, xem nó chẳng khác nào như trận mưa buổi sáng sớm tan biến
vào hư không (Đêm xuân đọc sách). Cao Bát Quát có lúc tự nghĩ: “Đời thịnh đang chuộng văn
chương”
10
, “Đời thịnh đâu có bỏ phí tài năng?
11
”, cớ sao mình lại long đong lận đận? Hay mình “vì
lơ đãng, vụng về, tự rước lấy lỗi”
12
. Chắc có lẽ Cao Bá Quát vụng về, lơ đãng vì không thích làm
theo “ý trời”, không biết vào luồn ra cúi. Và nếu vậy, Cao Bá Quát quả là con người thanh cao,
trong sáng như “con hạc nội khó thuần dưỡng”
13
. Trong thơ, Cao Bá Quát 4 lần ví mình như “chén
thủy tinh rạng rỡ”
14
, như “cây lan thơm”
15
như “chim hạc”
16
, trong hoàn cảnh tù ngục mà đêm đêm
lấp lánh như thanh gươm qúy chôn vùi ở Phong Thành (Cấm sở cảm thụ, túng bút ngẫu thư). Ý thức
về nhân cách, Cao Bá Quát luôn khinh bỉ bọn vô tài, bọn vào luồn ra cúi, hứa với lòng không thể
sống như con nhà họ Mạnh dâng rượu nho để cầu quan (Bài Ngụ sở cảm sự mạn bút thư hoài),
không như Ung Xỉ hạ mình để được phong hầu (Đông vũ ngâm), càng không bao giờ

thèm lấy cái
vinh của người đời bạc bẽo trên con đường tiến thân (Đề Trần Thận Tư học quán, thứ Phương Đình
Vận - thập thất thủ). Cao Bá Quát đã 8 lần gọi bọn quan lại xu phụ, luồn cúi, mưu lợi cầu danh với
những cái tên miệt thị, khinh khi, nào là “mặt trời u ám”
17
, “đám mây đen”
18
, “bọn gà vịt”
19
chỉ biết
mưu thóc gạo quanh quẩn kiếm ăn, là “đàn quạ xúm đậu nơi vườn tốt tươi”
20
, là “chim sáo đem thân
nhốt trong lồng son, cứ thui thủi trong đám phong trần”
21
, cay độc hơn nữa chúng là những “con
rận ăn bám chuyên hút máu người dân vô tội”
22
. Cao Bá Quát khinh ghét và cự tuyệt không thể
dung hòa cùng bọn chúng. Từ ý nghĩ đến lời nói, từ cử chỉ đến hành động, Cao Bá Quát luôn tỏ ra
đường hoàng thư thái. Hành động “cúi đầu”, “chui đầu”, “cúi ngửa” theo chúng không thể nào chấp
nhận được. Cao Bá Quát có đến 4 lần tỏ rõ phẩm chất và khí phách của mình.
Đê đầu ải ốc khí bất xương (Tống Nguyễn Trúc Khê xuất lỵ Thường
Tín kiêm trí Lê Hy Vĩnh lão khế)
(Cúi đầu, luồn mái nhà thấ
p, nhục cả khí phách)
Đê đầu cửu yếm đạo lương mưu (Di Xuân dĩ tu trúc sinh hoa thi kiến
thị, tức tịch tẩu bút cơ dĩ đáp chi)
(Cúi đầu, đã chán ghét từ lâu cái thói mưu thóc gạo)
An năng đê đầu ải ốc, phủ ngưỡng tùy tha nhân? (Đông vũ ngâm)

10
Minh thời phương hiếu văn (Bài Tân mông hồi bộ)
11
Kinh phong hốt hà tòng (Bài Đắc gia thư, thị nhật tác)
12
Sơ chuyết tự chiêu đắc (Bài Đắc gia thư, thị nhật tác)
13
Bài Ký Lê Hy Vĩnh – kỳ nhị.
14
Hoàng hoàng thủy tinh trản/ Chiếu kiến thốn tâm minh (Bài Đề Trần Thận Tư học quán, thứ Phương Đình vận)
15
Cô lan ám kỳ hinh (Bài Độc thi)
16
Cố ưng cô hạc đồng thê địa (Bài Đoàn Tính lâm hanh bả tửu vi biệt, tẩu bút chi hữu)
17
Bài Đằng tiên ca.
18
Bài Trung dạ thập tứ vận.
19
Bài Đoàn Tính lâm hành bả tửu vi biệt, tẩu bút chi; bài Di Xuân dĩ tu trúc sinh hoa thi kiến thị, tức tịch tẩu bút ca dĩ đáp chi.
20
Bài Bệnh trung
21
Bài Vịnh chim sáo
22
Bài Đề Trần Thận Tư học quán, thứ vận Phương Đình vận
(Có lẽ đâu chui đầu vào mái nhà thấp, cúi ngửa theo ý người khác!)
Trượng phu lập thế thủ ý khí,
Ải ốc đê nhan ngô sở sĩ (Tống Lê Dũng Hòa bị mệnh về kinh)

(Kẻ trượng phu ở đời cốt giữ lấy ý khí,
Ra vào lòn cúi là điều bọn ta lấy làm xấu hổ)
Cao Bá Quát không thể cúi ngửa, lòn cúi theo người. Ông chính là kẻ trượng phu cốt giữ “ý
khí” làm trọng. Cách sống đó khác gì cách sống của Nguy
ễn Công Trứ tự do, “ngất ngưởng” trước
đó. Sau này, Cao Bá Quát nhiều lần bị thi rớt, bị quan trên đè nén là vậy. Ông chẳng khác nào như
“Ngọc bích trắng xưa nay thường bị sứt mẻ/ Gái mài ngài dễ bị chê bai”
23
. Con người ấy mâu
thuẫn với đại bộ phận giai cấp phong kiến, những kẻ bóc lột bề trên nhưng lại thân thiện với đồng
bào cùng khổ và những thân phận bị áp bức.
Rõ thật, cách sống của Cao Bá Quát là cách sống của bậc đại nho, cốt cách của Cao Bá Quát
là cốt cách của bậc quân tử. Ông luôn sống có trách nhiệm với chính mình. Theo thời gian, tinh thần
trách nhiệm ấy cùng với tấm lòng nhân hậu đã sả
n sinh những tình cảm, trách nhiệm lớn với xã hội,
đất nước.
Cao Bá Quát vào đời đúng với tinh thần của một nhà Nho truyền thống, mẫu mực. Niềm
mong mỏi có công danh không chỉ để vinh hiển bản thân, gia đình mà cốt yếu thực hiện hoài bão
giúp vua trị vì, giúp dân lạc nghiệp. Một vị trí cần có trong xã hội phong kiến khoa bảng là bức
thiết. Điều đó lí giải vì sao Cao Bá Quát vất vả lắm mới thi
đỗ Cử nhân lại tiếp tục dự thi Tiến sĩ
nhiều lần thất bại vẫn không nản chí.
Từng quan niệm kẻ làm trai cái chí lớn phải ở muôn dặm (Thanh Trì phiếm chu Nam hạ), lẫn
trách nhiệm với đời phải làm được việc phơi gan bẻ gãy chấn song, giữ vững cương thường, truyền
hịch định bốn phương (Tống Nguyễn Trúc Khê xuất lị Thường Tín kiêm trí Lê Hy Vĩ
nh lão khế) nên
Cao Bá Quát vào đời với tinh thần trách nhiệm cao. Ông khao khát góp sức mình cho xã hội. Ông
dốc lòng mưu sự vì đạo (Tống Sơn Tây học chính Nguyễn Đài chi lỵ), gây dựng lễ trong nhân dân
(Tu lễ dĩ canh) với mong muốn mọi người sống tốt, sống có ích cho xã hội. Cao Bá Quát còn muốn
trồng một rừng mai để tạo một quang cảnh đẹp mắt cho mọi người ngắm xem (Tài mai), muốn cứu

rỗi nhân tài cho qu
ốc gia để sớm đưa nước nhà trên con đường vương đạo (Tuân vương chi lộ) nên
“chữa bài thi” cho những thí sinh có tài. Những ý nghĩ và việc làm đó cho thấy ông có ý thức trách
nhiệm đối với xã hội. Cao Bá Quát từng nghĩ rằng: “Khi thuận đường hãy noi gương các bậc hào
tuấn”
24
. Bởi vậy, ông đã 14 lần ca ngợi những con người vì nghĩa, những vị công thần vì dân vì
nước, những bạn bè có cách sống cao cả như Đỗ Trọng Liên (Lỗ Trọng Liên nghĩa bất đế Tần), Chu
Vân (Tân mông hồi bộ, túy trung hữu tác ), như Văn Cử, Tử Chiêm (Mông đắc hồi bổ Hàn lâm, lâm

23
Bạch bích tòng đa khuyết/ Nga mi động kiến vưu (Bài Thuật hoài)
24
Bài Đắc bổ Hàn lâm sung biên tập vận học hỉ nhi thành phú
hành chư đệ tử tương tiễn, nhân thứ tiền vận vi biệt), Vũ Hầu – Gia Cát Lượng (Vũ Hầu xuất sư
biểu), Quí Trát (Bài hành thượng lưu điền), Chu Văn An, Nguyễn Trãi, Hưng Đạo Vương (Vịnh
Hưng Đạo vương, Vịnh Chu Văn An, Tống Nguyễn Trúc Khê xuất lị Thường Tín kiêm trí Lê Hy
Vĩnh lão khế), người bạn họ Phạm hào kiệt (Phạm công tái nh
ục kiến quỹ tức tiền đề tẩu bút phụng
đáp)... Cao Bá Quát ca ngợi cuộc đời hoạt động sôi nổi của họ, sự cống hiến cho dân cho nước chứ
không chỉ tìm nơi chốn an nhàn mà hưởng thụ.
Là một kẻ sĩ, Cao Bá Quát luôn nhắc nhở mình ba điều trâm qui nơi chốn quan trường:
thanh, thận, cần (Tống Nguyễn Trúc Khê xuất lị Thường Tín kiêm trí Lê Hy Vĩnh lão khế), “Làm
quan hãy ngh
ĩ đến sự thanh bạch nơi công đường”
25
, học theo gương người xưa hết lòng ghé vai
gánh vác trách nhiệm của kẻ sĩ, trước công đường tự biểu lộ lòng chí thành (Chiết hạm tinh trực
thần), hết sức tha thiết vì dân cho dân, mỗi khi dân có việc lấy cái đạo lý ở đời làm cốt (Vĩnh Tường
thành đồng Trần Cung Trọng dạ túc)... Từ việc ý thức về mình, thấy rõ trách nhiệm với đời, Cao Bá

Quát đã rút ra cho bản thân mình nhiều bài học s
ống bổ ích. Không chỉ vậy, ông còn khuyên con
người ta: “Sống với nhau không nên giữ cái tình theo thói tục”
26
mà phải thật lòng đối xử với nhau
bằng cái tình, lại khuyên người đời cũng như chính mình hằng ngày khi dỗ giấc phải thật lòng tự xét
mình “chân tỉnh sự”
27
(thật lòng xét việc) để sống tốt, sống có ích hơn, không nên sống như người
anh trong bài hành “Thượng lưu điền”
28
.
Cao Bá Quát lo cho đời có cuộc sống yên vui, thanh bình như mong mỏi nước sông Hà trong.
Trách nhiệm ấy cứ vương vấn mãi như một nỗi ám ảnh day dứt kẻ sĩ.
Tấc lòng lo đời trọc loạn,
Con mắt già chỉ mong sông Hà nước trong (Đêm trăng ở nông thôn)
Phía tây bắc tiếng xe như sấm kêu suốt đêm
Mùa xuân này không thấy nước Nhị hà trong (Cảm tác khi nghe tiếng
đập lúa)
Cao Bá Quát muốn gánh vác trách nhiệm ở đời, muốn lo tr
ước thiên hạ, vui sau thiên hạ (Lại
gửi cho Phương Đình). Tấm lòng “tiên ưu hậu lạc” ấy day dứt mãi bên ngọn đèn lẻ loi trong suốt
mười năm (Độc dạ thư hoài). Bởi vậy, Cao Bá Quát luôn “Ước ao không phụ tấm lòng xưa”
29
.
Nhưng dù “thành tâm” cống hiến cho đời, ông vẫn không có cơ may thực hiện chí nguyện của mình.
Con người trong thơ trăn trở về trách nhiệm của kẻ sĩ - nhà nho không gặp thời “Không có một sách
lược gì làm cho đời thái bình/ Thẹn cho mình là nhà nho mà tầm thường thế”
30
. Bởi vậy, Cao Bá

25
Bài Đắc bổ Hàn lâm sung biên tập vận học hỉ nhi thành phú
26
Sinh nhân vô dĩ tục tình lưu (Bài Lưu vận họa Hoán Phủ)
27
Nhất sàng chân tỉnh sự (Bài Ký Lê Hy Vĩnh –kỳ nhất)
28
Bài hành này nói: cha mẹ mất sớm mà anh không nuôi em mồ côi để bây giờ như sao hôm, sao mai; mỗi người một phương
trời; thua cả “cây giao nhượng” (cây nhường nhau) ở núi Kim sơn bên đông bên tây lần lượt thay nhau tươi, héo...
29
Tố tâm kỳ bất phụ Bài Tương đáo cố hương
30
Bài Độc dạ
Quát nghĩ bấy lâu nay “Gom góp tri thức chỉ uổng phí”
31
. Một chức quan Hành tẩu bộ lễ lại càng
thêm mỉa mai. Chu Thần có lúc lại cho rằng mình không đủ tài để đền đáp công ơn đức Thánh minh
(Đắc bổ Hàn lâm sung biên tập vận học hỉ nhi thành phú); chẳng tài năng gì nhìn sách vở mà thẹn
(Tân mông hồi bộ, túy trung hữu tác) nên đâm lo buồn, tự trách mình. Ông thấy mình như vô vị,
chẳng làm gì cho dân cho nước. Cao Bá Quát đã 4 lần nói lên tâm sự này qua các bài thơ Tặng Trà
Lũ cử nhân, Thập nguyệt th
ập nhất nhật thừa lễ Bộ nghiêm tấn hậu cưỡng bệnh mạn chí – Kỳ nhị,
Thập nguyệt thập nhất nhật thừa lễ Bộ nghiêm tấn hậu cưỡng bệnh mạn chí – kỳ tứ, Độc dạ…
Cao Bá Quát sống có trách nhiệm cao nên ông thấy thẹn với lương tâm mình, sinh bệnh,
thậm chí tâm trạng điên cuồng. Ông đã 3 lần tự thẹn, 1 lần bệnh, 2 lần điên cu
ồng. Cao Bá Quát
thẹn khi nhìn sách vở (Tân mông hồi bộ, túy trung hữu tác), khi nhìn trăng vàng (Trung thu kiến
nguyệt), vì mình là một nhà nho mà tầm thường (Độc dạ). Ông sinh bệnh vì dân vì nước như Duy
Ma Cật vì chúng sinh (Bệnh Trung). Không những bệnh, Chu Thần còn điên người vì lực bất tòng

tâm (Tống Nguyễn Trúc Khê xuất lỵ Thường Tín kiêm trí Lê Hy Vĩnh lão khế; Vãn Lưu Nguyệt Trì
bắc hành, khuyết vi diện biệt phụng ký). Ông giống như Khuất Nguyên với ý ngh
ĩ “Cuộc đời đục
cả, một mình ta trong, người đời say cả, một mình ta tỉnh”. Cái điên của Cao Bá Quát là cái điên
cùa con người sống có trách nhiệm như Khuất Nguyên, Tiếp Dữ, Tôn Tẫn. Thế nên, ông cứ phải
xoay xở lo toan hết suy tính lại hành động (Độc dạ).
Càng có ý thức trách nhiệm, Cao Bá Quát càng đau đớn hơn khi tận mắt chứng kiến những
nỗi khổ của nhân dân mình: một người ăn xin tính m
ạng đang bị đe dọa (Cái tử); một người đói áo
rách, nón rách, dáng vẻ liêu xiêu (Đạo phùng ngã phu); một người vác hòm bất hạnh, luôn gặp tai
vạ, đang đứng ở bờ vực bần cùng (Phụ tương tử); người tát nước trên đồng bụng đói, môi run, thân
mang chiếc áo tơi ngắn, trong sương mù đang kéo đôi gàu thoăn thoắt (Hiểu lũng quân phụ); cô gái
cầm áo mua tấm cám đi về trong cả
nh trời rét (Mộ kiều quy nữ), cảnh người bồng bế nhau để được
phát chẩn (Quan chẩn); cảnh người người lưu vong, trẻ già trốn lính, đói khổ kiệt sức (Phúc Lâm
lão); rồi những nạn rét, nạn lụt cứ phát sinh liên tiếp (Độc dạ). Cao Bá Quát lắm lúc tự hỏi: Không
biết bọn vua quan có biết tình cảnh này không? Hay họ giống như thằng bé chăn con bọ ngựa, lấy
dây tơ buộc chằng chịt lên mình con bọ ngựa làm nó chết trên cành cây. Trách nhiệm của vua quan
đáng lẽ phải thông cảm với nhân dân, phải hiểu được nỗi vui buồn của từng người, phải “thuận dân
tâm” (Chính tại thuận dân tâm). Nhưng thực tế trái ngược, Chu Thần than thở: “Than ôi! Những
người có trách nhiệm chăn dân của chúng ta! Phải cẩn thận, xét đến vẻ lông mày của mọi người”
(Đồng Tử mục đường lang). Đông Phương Sóc từng nói: “Thương sinh buồn vui, nhìn vẻ lông mày
có thể xét biết được”. Kẻ chăn dân phải làm cho dân no đủ, không để cho nét buồn hiện trên lông
mày.

31
Bài Đoan ngọ