Vận mệnh của Nho giáo Việt Nam trong quan niệm của chủ nghĩa yêu nước “ôn hòa” và chủ nghĩa dân tộc cải lương đầu thế kỷ XX

<span class='text_page_counter'>(1)</span><div class='page_container' data-page=1>

VAN MENH CUA NHO GIAO VIET NAM

TRONO QUAN NIEM CUA CHU NGHÌA

U NLTỊC " Ò N H O À " V À C H Ù N O H Ì A

DAN TOC CÀI LirONG DAU THE KY XX

TRAN NGUYÉN VIÉT '
Nho giào là mot hoc thuyét chinh tri - xa hoi ra ddi d Trung
Qc vào khồng the ky VI tr. CN, do Khong Tu (551 - 479)
sàng làp. Nói dung ed bàn cùa Nho giào là dng ló'i tri nc
dUa trén nén tàng cùa dao due va ln ly xà hói, vi vày ngi
<i>ta thudng goi hoc thuyét này là hoc thuyét chinh tri - dao due. </i>

Nho giào du nhàp vào nUóc ta khà som va cùng vói chiéu
dai lich su khồng 2000 nàm, chiù sU tiép bién vói càc u to
bàn dia va dàc biet, vói hai hoc thuyét Phàt va Lào Trang,
trd thành mot trong ba tru còt chinh ctia truyén thong tu
tUdng Viet Nam là Nho - Phàt - Lào (tam giào). Trong lich
su tu tUdng Viet Nam, vai trò cùa Nho giào ve dng loi tri
<i>nc khóng phài lue nào cùng là chù dao: t\l vai trị là cóng </i>
CU cùa bo mày cai tri phUdng Bàc trong suot thién nién ky
thù nhat, sang dàu thién nién ky thù hai dUÒng nhu nị bj

</div>
<span class='text_page_counter'>(2)</span><div class='page_container' data-page=2>

<i>khiióc ili bịi su lua chon dng ló'i tri nc cùa càc triéu dai </i>
Ngó, Dinh, Tién Le, va t u thè' ky XI, cùng vói sU hình th ành
va phàt trién cùa nhà nUóc phong kién trung Udng tàp
quyén, Nho giào dàn dàn chiem dUdc Uu the, mac dù trong
thòi ky Ly - Tran, Phàt giào dUdc tòn là q'c giào. Tu thịi Le
Sd Nho giào dà giành dUdc dia vi doc tòn. Tuy nhién, sau khi
Le Thành Tịng (1442 - 1497) mà't, sU khùng hồng cùa xà
hoi phong kién Viét Nam kéo theo su suy giàm vai trò cùa
Nho giào. Dé'n thòi Nguyèn (1802 - 1945), Nho giào mot lan

nfla lai co vi tri doc tòn.

Nhà Nguyen lén nàm quyén cai tri dat nUóc dà chon Nho
giào làm he tu tUdng chinh thị'ng phuc vu dng lị'i tri nc
cùa mình. Tuy nhién, do triéu Nguyen dà ké' thùa Nho giào,
dàc biét là Hàn Nho vói muc dich cùng co' vUdng quyén, trd
thành "tàp dai thành", càc t u tUdng duy tàm va bào thù
trong lich su Nho giào dà làm cho hoc thuyét này trò nén bàt
càp trc xu thè' cùa thịi dai, dàc biét trong bịi cành cùa dà't
nc dàu thè' ky XX.

</div>
<span class='text_page_counter'>(3)</span><div class='page_container' data-page=3>

chi là chinh phù bù nhin. Sau thà't bai cùa phong trào Càn
vUdng (1897), thUc dàn Phàp tun bo hồn thành cuoc bình
dinh Dịng Dudng, chia càt dà't nUóc làm ba ky de de bé cai
tri - Bàc Ky, Trung Ky va Nam Ky.

Dàu the ky XX, tình hình the giói va khu vuc cùng co
nhiéu bién dòng, it nhiéu ành hUdng dén ddi song cùa nhàn
dàn ta. Tai Trung Qc, càc chù trUdng cài càch cùa càc sì
phu phong kién tiéu biéu là "phài Dudng vu" lày dao ly cùa
Trung Quóc làm góc, lày hoc ky thuàt nc ngồi de giàu
manh. Phong trào này dien ra trong thòi gian hdn 30 nàm,
nhung do sU càn trd cùa phài thù cuu trong triéu dình nén bj
thà't bai. Tiép dén là phong trào duy tàn tu san do Khang
Hùu Vi (1858 - 1927) va Ludng Khài Siéu (1873 - 1929) lành
dao vói chù trUdng xồ bị che dị qn chù chun che, thay
vào dò là che dò quàn chù làp hién giong nhU cuòc duy tàn
Minh Tri d Nhàt Bàn. Ho dà làm nhiéu bàn tà'u trình lén vua
Quang Tu, cho ràng: "Cài càch thì sé con, khóng cài càch thì
sé mà't, cài càch triét de thì sé manh, cài càch khóng triet de

thì cùng sé mà't", dóng thịi de xuà't chUdng trình cài càch
trén nhiéu lình vUc nhU kinh té, vàn hoà, quàn su, chinh tri.
Cùng tUdng tu nhu chù trUdng cài càch cùa càc sì phu phong
kién. phong trào duy tàn tu san di dérfthà't bai nhanh chóng.
O Viét Nam tu nùa ci thè' ky XIX cùng co phong trào cài
càch do càc nhà nho yéu nUóc dUa ra, tiéu biéu là Nguyen
TrUdng Tó, Pham Phù Thù, Nguyen Lo Trach, v.v... Càc bàn
tà'u trình cùa ho khóng dudc triéu dình Hué ùng ho va két
cuc chju chung so' phàn vói càc phong trào cài càch duy tàn d
Trung Quóc.

</div>
<span class='text_page_counter'>(4)</span><div class='page_container' data-page=4>

thu hùt nhiéu nUóc de quóc chàu Àu tham già. Dièu này làm
cho Nhat Bàn co ed hói phàt trién t h à n h mot nUóc manh ve
<i>quàn su va san sàng tun chié'n vói nhiéu nc de qc de </i>
tranh giành thuòc dia d chàu A. Sau càch mang Tàn Hdi
1911, Trung Quóc lai gap phài su tà'n cóng cùa Nhat va chinh
quyén phàn dóng cùa Vién Thè' Khài dà buóc phài chà'p nhàn
yéu sàch 21 diéu cùa Nhat va ngày ky chà'p nhàn (ngày 9
thàng 5 nàm 1915) dUdc ngUòi Trung Quòc goi là "ngày si
nhuc cùa dà't nc" ho.

Hồn cành xà hoi Viét Nam dàu thè' ky XX dà tàc dịng
dén tồn bị giói tri thùc Viét Nam, song su phàn tu cùa ho
khóng gió'ng nhau, thàm chi trai ngUdc nhau. Chùng tói tam
phàn thành ba hình thùc phàn tu ve tón tai xà hoi dàu the
kyXX:

<i>Thù nhat, dò là lUc lUdng the hién tu tUdng bi quan, phó </i>

màc cho so'phàn cùa dà't nUóc. Chàng han, Nguyèn Hùu Bài

là thày hoc cùa vua Duy Tàn, dà dUa ra ve' dị'i cùa ngi hoc
trị - nhà vua nhU sau: "Ngói trén nc khịng ngàn dUdc
nc, trót bng càu nén Id phài làn; Nghl viéc ddi ma ngàn
cho ddi, dành nhàm màt dén dàu hay dò". Hoac nhu nhà nho
Vò Lièm Sdn viet ve thòi bi dàt dò: "Thòi t h à n h hién! Thịi
hào kiet! Thịi anh hùng! Nghìn nàm sU nghiép nc ve
dịng"'. Dị là tu tng ngàn ngam, bng xi cùa tàng lóp
nho sì nc ta.

<i>Thù hai, là phàn t u cùa n h ù n g ngi di theo xu hng ón </i>

hoà, cài lUdng. Lue lUdng này co thè chia t h à n h hai loai: yéu
nuóc ón hoà va dàn toc cài lUdng.

</div>
<span class='text_page_counter'>(5)</span><div class='page_container' data-page=5>

<i>Xu hitàng theo chù nghìa u nc ón hồ góm nhùng d^i </i>

<i>biéu nhu Phan Chu Trinh dua ra chù trUdng Phàp - Viét di </i>

<i>hué (Phàp Viet cùng hdp tàc). Riéng Phan Bòi Chàu sau mpt </i>

loat càc nguyèn nhàn bao dóng càch mang khịng thành cùa
phong trào Duy Tàn, Viét Nam quang phuc hòi. lai bi Phan
Bà Ngoc va mot so' tay sai cùa Phàp lùa gat, dành phài
chuyén sang chù trUdng này nhàm trành boa chiém dóng cùa
Nhàt va dịi qun bình dàng tói mùc co thè cho ngUÒi dàn
Viét Nam.

<i>Xu hitdng q'c già cài lng cùng gàn vói xu hng nói </i>

trén d chò dUa vào Phàp de càu tién bò, cho ràng dén mot lue

nào dò, khi dàn tri cùa nUóc ta khà lén, co thè tu quàn ly
dUdc dat nc thì Phàp sé trao qun cho nhàn dàn ta. Ho
goi nhùng ngUdi Phàp là thày. thàm chi là thày rat giịi ctia
mình. DUdc ngUdi thày Phàp tòt nhU vày nén giù lày ma di
theo thày de md mang, de tién bp. Ve màt vàn hồ, ho kéu
goi két hdp "co hoc" vói "tàn hoc" de tao ra tàng lóp thUdng
luu cho tUdng lai "tu tri" ma thuc dàn Phàp chuyén giao. Xu
hng này co khi con dUdc goi là "chù nghìa dàn toc cài
lUdng".

<i>Thù ba, là phàn tu mang ti'nh càch mang. Su phàn tU này </i>

</div>
<span class='text_page_counter'>(6)</span><div class='page_container' data-page=6>

Trong bị'i cành den tị'i cùa xà hói Viét Nam dàu thè' ky
XX, trong xu thè' chung cùa thòi dai, càc tu tUdng chinh tri
-xà hói déu huóng vào viéc di tìm quyén tu chù, tu do va doc
<b>làp cho dàn toc. Tuy nhién, càc tu tUdng dị co dUdng lị'i </b>
khóng giong nhau, thàm chi trai ngUdc nhau ve nhiéu màt.
Bài viét cùa chùng tói tàp trung phàn tich mị'i quan he cùa
chù nghìa u nc "ịn hồ" va "chù nghìa dàn toc cài lUdng"
doi vói Nho giào vói tu càch mot hoc thuyét. Xét trén mot so'
bình dién, già tri truyén thò'ng Viét Nam trong lich su dà
dUdc phàn tich qua tu tUÒng cùa mot so' gUdng màt tiéu bieu
cho hai chù nghìa nói trén.

Trc hét, càc dai biéu cho xu hng chinh tri ịn hồ, cài
lUdng déu là nhùng nhà nho, hoac là nhùng nhà "tày hoc" rat
am biéu Nho giào. Ho là Phan Khòi, Phan Boi Chàu, Phan
Chu Trinh, Nguyèn An Ninh, Tran Trong Kim, Pham
Quynh, v.v. Chùng tói tam phàn t h à n h hai nhóm sau day:

Nhóm thù nhà't de cao nhùng già tri cùa Nho giào, cho
ràng sd dì chùng ta màt nc, dàn ta bi de nén va àp bue là
do chùng ta de mà't dao ly ma Nho giào t u làu dòi dà vun dàp
cho càc dàn toc phUdng Dịng, trong dị co nc ta. Ho là
Phan Boi Chàu, Phan Chu Trinh, Tran Trong Kim.

</div>
<span class='text_page_counter'>(7)</span><div class='page_container' data-page=7>

càng cùa Bàc phUdng". cho tu tUdng "trung dung", "coi
thUdng thuc hoc" là "chinh sàch ngu dàn".

<b>Nhóm thù ba khóng phù nhàn hồn tồn già tri cùa Nho </b>
giào. Song de khịi phuc va duy tri "qc tuy" cùa dàn toc,
dóng thịi xày dUng mot tàng lóp thUdng luu co nàng luc ti^p
thu "quyén luc trong tUdng lai" ma Phàp trao cho. ho chù
trUdng két hdp dao due Nho giào vói kién thùc Tày hoc. Dai
dién cho nhóm này là Pham Quynh, va d mot so phUdng dién,
co cà Phan Chu Trinh.

TrUóc hét chùng ta xem xét quan diém cùa Phan Bòi Chàu
ve Nho giào. Phan Bòi Chàu là nhà boat dịng chinh tri u
nc. moi no lue cùa ịng déu huóng vào su nghiép dà'u tranh
<b>giành doc làp cho dà't nUòc. Chinh vi vày, òng chù trong </b>
nhiéu dé'n và'n de con ngUdi, tiép tue khàng dinh già tri cùa
<i>con ngUdi, theo tinh thàn Nho giào. ràng con ngi là cao quf </i>
nhàt, "ngi là vàt tịl linh trong van vàt", "dia vi cùa nò
cùng cao quy nhàt".

</div>
<span class='text_page_counter'>(8)</span><div class='page_container' data-page=8>

nguon tu dàc quyén do tàp tinh xà hói. Tu ly ln ve "bình
dàng tu nhién" cùa Rùtxị, Phan Bịi Chàu cho ràng, "bình
dàng cùng thuòc n h à n tinh".

Ve tu tuòng chinh tri, Phan Bòi Chàu dà co nhùng bc
chun bién t u tu tng qn chù sang dàn chù. Do muc di'ch
<i>dà'u tranh dành duoi de quóc, de t r a n h thù dịng dào nhàn </i>
dàn hUdng ùng ịng khóng m'n t u bò ngay tu tUdng quàn
chù, bòi òng cho ràng, truyén thò'ng cùa nhàn dàn ta vò'n
trung quàn, ve sau, do tàc dòng cùa càc nhà càch mang tu
san Trung Qc va Viét Nam, ịng qut dinh dà'u t r a n h cho
nén dàn chù. Tuy nhién, lue nào òng cùng md ve mot che' dị
tot dep ma ị dị con ngi dUdc giào huà'n theo tinh thàn yéu
nUóc, yéu thUdng nhau va theo duòi vàn minh. Là nguòi dàn
cùa mot nc, theo ịng, thì phài co qun làm chù dàt nc,
va co dàn thì mói co nc: "Dàn là dàn nUóc, nUóc là nuóc
dàn". Mot che' do dàn chù n h u vày làn dàu tién xuàt hién
trén hành tinh cùa chùng ta nàm 1917 d nc Nga Xị Viét,
song phài sau bao làn trai nghiem càc hình thùc dàu t r a n h
thà't bai, ịng mói co y dinh di theo con dng cùa Lenin, dUa
dà't nc di theo quy dao cùa nc Nga. Diéu dàng tiéc là ịng
bi bàt va triéu dình H' dà dat ịng di sU quàn thùc d Ben
Ngu. Tai day òng tiép tue nghièn cùu Nho hoc va viét tàc
<i>ph^m Khong hoc dàng (Ngon dén Nho hoc) cho dé'n ngày cuoi </i>
cùng cùa cuòc ddi vào nàm 1940.

</div>
<span class='text_page_counter'>(9)</span><div class='page_container' data-page=9>

triéu dình Hué, coi ho là nhùng kè bàt tài, tham lam vd vét
cùa cài va hùt màu nhàn dàn. Phan Chu Trinh ca ngdi va tin
theo duòng ló'i due tri cùa Khóng - Manh, nhung khóng tàn
thành hoc thuyét tri nUòc cùa Nho giào tu thòi Hàn ve sau.
Chinh vi vày. thoat dàu òng khòng chong lai quàn chù, ma
chi tàp trung chòng bò mày quan lai, dàc biét là nhùng quan
càn thàn. Ong khóng nhàn thày vua chinh là dình thàp cùa
he diéu hành bò mày quan lai dò. Ve sau ịng mói nhàn thùc

dUdc ràng, "qn tri chù nghìa tue là nhàn tri chù nghìa",
mot óng vua chun che là dàu mói dua tói tói vàn chUdng
"bàt có^'; lị'i vàn cịng thùc sào rong làm hai dàn hai nc. là
ngun nhàn de mn dàn trd thành ngUdi nị le. Tu dị óng
di dén khàng dinh "chù nghìa dàn tri hdn chù nghìa quàn
tri", de cao sue manh cùa nhàn dàn, tón trong dàn. De minh
chùng cho làp ln cùa mình, óng cho ràng, chinh Manh Tu
dà tìmg co tu tng dàn chù vói quan diém thàn dàn: "Dàn vi
quy, xà tàc thù chi, quàn vi khinh".

Tu tUdng cùa Phan Chu Trinh co nhiéu màu thuàn, muon
<i>giành dòc làp cho dàn toc, nhung phài dUa vào chinh phù dò </i>
ho. muò'n xày dung nén dàn chù theo vàn minh phUdng Tày,
nhung de cao hoc thuyét due tri cùa Khong - Manh. cho ràng
<i>d phUdng Tày ngUÒi ta thUc hién dao Khong - Manh triét di </i>
hdn ta nén mói dat dUdc vàn minh nhu vày. Tu dị, óng kéu
goi thuc hién "Dao due va luàn ly Dòng Tày" nhu là dem dao
Khong - Manh tu ben Tày ve thi hành d nuóc ta!?

</div>
<span class='text_page_counter'>(10)</span><div class='page_container' data-page=10>

the là óng dà de cao vai trị ngi phu nù; chù hiéu co noi
dung róng hdn khi óng cho ràng, làm ngUdi con co hiéu trong
thòi buoi loan lac là phài dùng ra gành vàc nhiém vu non
song, làm dep long cha me. Con Phan Chu Trinh lai thu hep
nói dung dao due cùa Nho giào, chi de cao Nho giào Khong
Manh.

Tran Trong Kim, co the nói, khịng chi là ngi nhiet
thành bào ve Nho giào, ma con vàn dung hoc thuyé't triét hoc
phUdng Tày, cu thè là thuyét trUc giàc cùa Bécxịng, vào viéc
hién dai hồ Nho giào. Màc dù cuon sàch dUdc viét di dang

trình bay lich su Nho giào, song khi nói dé'n Nho giào d Viét
Nam, óng vi nị nhU cài nhà dep, nhung do thịi dai mói bị
cu, dà de cho ngòi nhà dò bi sup do dé'n mùc thàm hai, khòng
khòi phuc lai dUdc. Tran Trong Kim cho ràng, "vi ngi mình
nịng nói, khóng suy nghl cho ehm, chua gì dà dem phà hoai
di, thành thù cài dị, cài xàu cùa mình thì vi tàt dà bị di dUdc
ma lai làm hòng màt cài phàn tinh tuy dà giù cho xà hói ta
vùng ben mày nghìn nàm"^ NhU vày. Tran Trong Kim vị
hình chung dà gàn cho Nho giào vai trò duy tri su ben vùng
cùa xà hoi Viet Nam ma khòng he de càp dé'n nhùng yeu to'
quan trong khàc cùa vàn hồ Viét Nam, dị là chUa nói dé'n
su bàt lue cùa nị t u c'i thịi Le Sd trc khùng hồng xà
hoi. Thém nùa, ịng con cho ràng, "vàn hồ Nho giào... rat
thich hdp vói cài tinh tình cùa nhùng dàn toc chuyén nghé
canh nòng nhu dàn toc t a " l

Tran Trong Kim cho ràng, "Nho giào là mot hoc thuyé't co

</div>
<span class='text_page_counter'>(11)</span><div class='page_container' data-page=11>

thò'ng he va co phUdng phàp: Cài thòng he cùa Nho giào là
<i>theo cài chù nghìa thién dia van vàt nhàt thè va cài phUdng </i>
<i>phàp cùa Nho giào thuòng dùng là phi/tPig phàp chùng luàn. </i>
lày thién ly luu hành làm càn bàn"<...> "Muò'n tìm cài
<i>phUdng phàp cùa Nho giào, thì phài dùng trUc giàc ma xem. </i>
phài lày y ma bòi. thi thày rị mói lièn lac trong càc doan tu
tUdng. tuy ve phàn hình thùc thi long lèo, rịi rac, nhung ve
phàn tinh thàn thì suot tu dàu dén ci chi là mot ma thói"'
(chù in nghiéng do chùng tói nhàn manh - TNV).

Khài niém trUc giàc ma Tran Trong Kim su dung th\^
chat là khài niém dudc su dung trong triét hoc cùa Bécxòng.

Theo nhà triét hoc ngi Phàp này thì "trUc giàc là bàn nàng
tu y thùc ve chinh nò mot càch vò tu, là bàn nàng biét suy
xét ve dòi tUdng cùa nị va md róng doi tUdng dị dén vó
cùng"^. Con giàc tinh chi hình dung dUdc cài giàn doan, cài
tình. càc khài niém cùa nị nàm càch biét nhau nhU nhijtng
khàch the trong khóng gian va co tinh on dình nhu nhau.
Giàc tinh chia khịng gian va dinh ra thịi gian, nị khóng the
dùng vào viéc suy xét sU tién hồ, dóng thịi hình dung si^
sinh thành nhU nhùng chi càc su kién. Nói tóm lai, giàc
tinh là sue manh cho phép nhin nhàn sU vàt càch biét nhau,
song trén thUc t é thì càc su vàt tón fai khóng phài tàch rịi
nhau, ma là dịng vị tàn cùa su sinh thành. Nhàn thùc dii^c
diéu dò chi co thè bang trUc giàc ma thòi. Tran Trong Kim lo
ra tàm dàc vói triét hoc Bécxịng va kéu goi moi ngi hày
quan sàt bue tranh thè' giói cùa Nho giào bang tnic giàc de

<i>l.Sdd. tr. 21 - 22. </i>

</div>
<span class='text_page_counter'>(12)</span><div class='page_container' data-page=12>

lình bịi dUdc tinh '.'he thò'ng'* cùa hoc thuyé't này. Qua dò òng
dòi chiéu vói trié't hoc phUdng Tày, chi ra sU tUdng dóng cùa
Nho giào vói mot so hoc thuyé't cùa Pitago, Xịcràt, Spinịda,
Phichtd va Héghen. Dàc biet óng khịng ngàn ngai khi "lày
phàn tinh thàn ma so sành cài hoc cùa Nho giào vói cài hoc
cùa Henri Bécxịng, thì thày co nhiéu diéu khịng xa nhau là
mày. Ta càng xem ky cài hoc cùa Henri Bécxòng, ta lai càng
thày rò cài phàn cao minh cùa Nho giào"\

<i>Hién dai hoà Nho giào. Tran Trong Kim dà de cao già tri </i>
cùa hoc thuyé't này va kéu goi giù gin nị làm san nghiép
riéng. Ịng cùng khòng phù nhàn viéc phài bo sung vào Nho

giào nhùng gì con khié'm khu't de "san nghiép" dị dUdc
phong phù thèm, làm cho tàm vói tri diéu hồ vói nhau ma
tién hồ, nhUng phài lày Nho hoc làm càn bàn, tue là phài lày
Nho giào làm cài nén due due, con thUc nghiép, kinh té', bình
già, toàn phàp, vàt ly, hoà hoc, v.v., cùng phài tuy theo thòi
ma hoc.

Quan diém tuy thòi ma hoc, sU bo cùu thèm ma Tran
Trong Kim dà nèu ò trén, theo Tran Vàn Giàu, là quan diém
riéng cùa Tran Trong Kim, ve thUc chat "là mot thù chù
nghìa Cd boi chinh tri" <...> "mang tinh chat cài lUdng chù
nghìa, thi'ch hdp vói thi hiéu cùa mày hang "thUdng luu" xà
hoi Viét Nam lue này, cho nèn Tran Trong Kim nhàn manh
vào chò: "phài biè'n doi t u tir", nghìa là dùng manh, dùng
mau, dùng bao dòng, de dUdc "ém ài vùng ben", vi dà "theo le
tu nhién""^

<i>1. TrÀn Trong Kim; Nho giào. Sdd, tr. 29. </i>

</div>
<span class='text_page_counter'>(13)</span><div class='page_container' data-page=13>

Nàm 1919. thuc dàn Phàp bài bò loi hoc va khoa cu cùa co
hoc trén pham vi tồn qc. tu dò Nho giào càng trd nén diéu
tàn va kiét qué. Tàng lóp nhàn dàn yéu nuóc khóng ai muon
tìm sU cùu vót cho dàt nc d Nho giào nùa. Trong thịi ky dị,
vói tu càch là dai biéu cho tàng lóp tri thùc Viét Nam muon
xày dung cho thè he thanh nién mot ly tUdng thich ùng vói
thịi dai, Ngun An Ninh dà thUc hién càc buoi dién thuyét
kéu goi thanh nién phài song co ly tUdng. ly tUdng dị gàn
lién vói vàn hồ cao thUdng. Ịng nói: "Mot nén vàn hồ riéng
cùa mình là diéu kién cùa su song, diéu kién cùa su dòc làp
phàt trién cùa mot dàn toc"V Màc dù Nguyen An Ninh khòng

phù nhàn phUdng dién dao due cùa Nho giào thè hién ò si^
<i>nghièm khàc vói bàn thàn va khoan dung vói ngi, càu à </i>
mình chù khịng càu ị ngi, nhung diéu dị chi làm cho
ngi ta thịa man vói nhùng niém hanh phùc con con. Diém
yéu va té hai cùa Nho giào theo óng, là d cho nị thiét làp va
duy tri tràt tu xà bòi bang moi già, nghìa là dat cho dUdc si^
thị'ng nhàt bài hồ bang sU bó bc con ngi, khịng cho nị
dUdc tu do phàt trién tri tue. Vi vày theo óng, Nho giào
khóng thè là thù vàn hoà ma thịi dai bay gid càn dén, nói
càch khàc, là thù vàn hồ hùu danh vị thUc, là "món hàng
xuàt càng cùa Bàc phUdng".

Dua ra su bà't cap cùa Nho giào truóc thdi dai, Nguyen An
Ninh cùng phàn doi ln cài vàn hồ cùa thuc dàn Phàp, che
ràng dị là thù "vàn hồ nị dich". là "vàn hồ bị sàt" va ngu
dàn de de bé cai tri. Cì cùng óng kéu goi phài "sàng tao cài

</div>
<span class='text_page_counter'>(14)</span><div class='page_container' data-page=14>

riéng cùa ta xuàt phàt t u chinh dòng màu cùa ta, hay là do
mot su phàn ùng nói lén d bàn t h à n ta"', co nhU vày mói thUc
hién dUdc mot "Q'c già Dóng Dudng" khịng phài bang càch
mang, ma bang su tién hồ, "khịng co do màu mot càch vò
ich nhung doc làp hùa hen sé phài dUdc giao lai, càc nUóc làn
càn khóng thèm m'n gì dUdc"^. Dị là dUdng ló'i cùa chù
nghìa u nc ịn hồ, cài lUdng.

Mot so' khàc tàp trung phè p h à n Nho giào theo mot so' nói
dung Cd bàn nhu hoc thuyé't "trung dung", cho noi dung cùa
nò mang tinh ngu dàn; phè phàn t u tuòng "phàp co", "phàp
tién VUdng", "thuàt nhi bàt tàc" nhu là tinh bào t h ù té hai
cùa Nho giào.

Cuòi cùng là thài dị cùa nhùng ngUdi theo chù nghìa dàn
toc cài lUdng dịi vói Nho giào. Chùng tói chon dai biéu cùa
chù nghìa dàn toc cài lUdng là Pham Quynh (ThUdng Chi).
Quan diém cùa óng ve "hón dàn toc" nhU là qc tuy, d dị
Nho giào dóng vai trị cùng co' y thùc tịn qn nhU là sU tón
thị mot ịng vua cai qn dàt nc. Ịng cho ràng, "Vua là
tiéu biéu cho mot cài nghìa lón, là nghìa quan he cùa ngi
ta vói nc nhà nói giong mình, vua tue là biéu hién cùa quóc
già, cùa chùng toc vày". Tón quàn gàn lién vói su bào ho cùa
Phàp, hdn nùa sU bào ho dò con phài dUdc kéo dai làu nùa.
Ve vàn hồ, Pham Quynh chù trUdng khịi phuc vàn hồ Nho
giào, co thè' mói bào dàm dUdc chinh tri quàn chù. Theo òng,
"muò'n cho tu làp ve tinh t h à n thịi dị'i vói cài vàn hồ cu cùa
Dịng phUdng phài biè't t r a n trong ma giù lày". Dò là su làp

<i>ì. Sdd, tr. 964. </i>

</div>
<span class='text_page_counter'>(15)</span><div class='page_container' data-page=15>

lai y thùc tòn ty tràt tu dua trén nén tàng dao due cuong
thng cùa Nho giào. Hón dàn toc ve thUc chat là tinh thàn
yèn tàm song dUói che do quàn chù cùa nhà Nguyèn co su chi
dao dìu dàt cùa thuc dàn Phàp. Pham Quynh chia xà hpi
thành hai giai càp lón, dị là bang bình dàn va bang hoc thùc,
trong dị bang hoc thùc là phàn trong nhe, con bang bình dàn
chi là phàn càn ba, nàng due va néu de cho bang bình dàn
qn ly xà bịi thi chi dUa xà bịi dén tinh trang ị'm u,
thồi bị. Quan diém này dUdc ịng xem là phù hdp vói Manh
Tu, cho ràng xà boi co hai loai ngUÒi, lao lue va lao tàm. lao
lue thì ni ngi va hi ngi tri. lao tàm thì dUdc ngi ni
va tri ngi. Hang hoc thùc, bang tri ngi va dUdc ngi

ni dị chinh là giói "thUdng lUu", là ndi "tàng trù qc tuy"
ma chù nghìa dàn toc cài lUdng dang rat càn dé'n nị.

De co dUde giói thudng luu, theo Pham Quynh, càn phài co
mot cuòc "cài càch ve tri thùc va tinh thàn" - dò là sU diéu
hồ ly tUdng phUdng Dịng cùng phUdng Tày. Két hdp tinh
thàn phUdng Dòng, tue dao due Nho giào, vói khoa hoc
phudng Tày khóng co gì mói, bịi chù trUdng dị dà co tu làu d
Trung Quò'c va d Viét Nam vào thòi dò cùng dUdc de càp
nhiéu trén càc bào. Néu co khàc, thì d day là cc cài càch
di su bào trd cùa Phàp.

Trong bài "Hoc cu hoc mói" dàng trén Dòng Dudng tap chi
so 5, Pham Quynh dà chi ra càn nguyèn làm cho sU hoc cua
nuóc ta kém coi là do "cài hiéu hu vàn. Càc su té hai ve sau
cùng do mot cài càn nguyèn ày ma ra"'. Khi de càp dén hoc

1. Dóng Duong tap chi. so 5. Tàc già dùng chù "hiéu hil vàn" theo chùDf
tòl hiéu là su ham thich. hiéu ky.

</div>
<span class='text_page_counter'>(16)</span><div class='page_container' data-page=16>

Nho, òng vié't: "Trié't ly hoc, luàn ly hoc nhu càc mòn do òng
Khong, thì ti mi qua khịng khịi vịng tam cUdng ngù thuòng
<...> Lày chin quyén sàch Tu thU, Ngù kinh làm t hà nh thU,
cho là tòng hdp ề càc su vàt trong gi dàt, trong lồi ngUdi.
Tién Nho bàn di, hàu Nho bàn lai, hàu Nho nùa lai bàn lai
tién Nho, bién nan cho dé'n vun nàt ra khịng con nghìa ly gì
nufa. Trong ba nghìn nàm nc Tàu chi hoc "h'n cị^', nghìa
là bàn sàch cu, ma sàch cu là Tu thu, Ngù kinh ma thòi. Tinh
thàn dung mài ve mot viéc ày cùng phài vun vàt ti mi ra,
khòng sàng nghl dUdc cài t u tng gì la, khịng sàng nghì

dUdc cài hoc thu't gì mói. Tu dịi Hàn dén giị, trong hai
nghìn nàm nay, nc Tàu khịng dUdc mot ngi nào goi dUdc
là dai tu tng, sành dUdc vói càc tày Nho nhU Bécdn,
Spinịda, Cantd, Cóngtd, nghìa là dem cài t u tng mói cùa
mình ma thay doi lai su hoc h à n h trong nUóc. Vàn tu chuyén
hoc mài, chù mói ngày mot nhiéu, s't mot ddi ngUdi hoc
cùng khòng hét dUdc. Hoc chù con chua dù, lue nào hoc dUdc
tu tuòng? Bòi vày suò't dòi chi t a p hu vàn, ma hU vàn sinh ra
hu tuòng, tinh t h à n thuòng theo dip càu vàn mòng du nhùng
cành bóng lai khịng thuc <...> Chfnh bịi cài hiéu hU vàn ày
cho nén sU hoc h à n h khịng tién hồ dUdc. Nc ta con hoc lai
nuóc Tàu, t à t cài te hu vàn lai con hai hdn nùa"'. Tu dò
Pham Quynh dUa ra chù trUdng doan tut vói hU vàn, dung
hồ hoc cu (tam cUdng, ngù thng, lue nghé, v.v.) vói hoc
mói ben chàu Àu (vàn minh, tién hồ, khoa hoc, mi thuàt,
tòn giào, v.v.), t à n g cng hoc thùc, va bót thng thùc.

</div>
<span class='text_page_counter'>(17)</span><div class='page_container' data-page=17>

Chinh vi vày, khi doc càc loai bào chi thịi dị cùa khuynh
hng tu tng cài lUdng nhu Dòng Dudng tap chi, tap chi
Nam Phong chùng ta thày muc càch ngòn Idi cùa thành hién,
cùa càc nhà nho tiéu biéu Trung Hoa làn iUdt dUdc dàng tài
co chù giài vói nhiéu muc dich, thù nhàt là day chù quóc ngù,
thù hai, diéu quan trong hdn cà là giào due d^o due theo tinh
thàn Nho giào nhàm khịi phuc lai phong hồ cùa dàn tpc bj
xem là suy doi, suy thồi thịi bay giị.

Màt khàc, trong nàm bang ngUdi tao thành giói thU(^g
lUu cùa xà bòi, Pham Quynh dà xèp càc nhà nho lào thành
dùng dàu tièn, sau dò là càc th a nh nién tot nghiép càc trUÒng
Phàp, rói mói dé'n quan trUdng, dién chù va thUdng già'.

Tóm lai. Nho giào là mot hoc thuyét chinh tri - xà bòi ve
quàn ly dàt nUòc va con ngi, là cịng cu he tu tUdng cùa che
dò phong kién, còng dung cùa nò là thiét làp va duy tri tràt
tu xà bòi. Càc triéu dai phong kién Viét Nam dù lUa chon bàt
ky tòn giào nào làm quóc giào, cùng déu it nhiéu chù y vai trị
nói trén cùa Nho giào. Triéu Ngun dà ké thùa cùa Hàn
Nho nhùng yèu tó thàn quyén nhàm cùng co ngai vj cùa
mình, dùng dao due cUdng thng de ràng bc con ngUdi
vào triéu dình, to chùc bé thịng giào due theo nói dung Nho
giào nhàm dào tao nén nhùng nhàn taf Nho hoc chinh thóng
de phuc vu va bién ho cho sU thò'ng tri cùa triéu dai dò. Tuy
nhién, khi triéu Nguyen chi con là cài xàc khòng hon, là
chinh phù bù nhin cùa thUc dàn Phàp thì nhàn dàn khòng
tin, khòng dua vào nò de dàu tranh cho sU nghiép dóc làp tU
do cho dàt nuóc. Su thà't bai cùa triéu dình H trc sU xàm

</div>
<span class='text_page_counter'>(18)</span><div class='page_container' data-page=18>

lUdc cùa Phàp dà kéo theo su thà't bai cùa he tu tuòng lày
Nho giào làm tru eot va dé'n dàu thè' ky XX thì vai trò cùa nò
trong viéc duy tri t r à t tu xà bòi bi chàm dùt. Nho hoc dudc
lem là co hoc, to ra bàt cap trc xu thè' cùa thdi dai va hi
cịng kich trén càc tap chi trong nc thịi bay giị. Ben canh
nhùng bài bào còng kich, phé phàn lai co nhùng quan diém
khàc dò'i làp, cho ràng càn phài nhin nhàn, dành già lai vai
trò cùa nò trong hai nghìn nàm tón tai cùa nị d Viét Nam.
Trong pham vi bài này chùng tói khịng the khào sàt dUde
mot càch day dù càc quan diém cùa nhùng hoc già thdi dò ve
Nho giào, ma ehi néu mot so'quan diém tiéu biéu.

</div>
<span class='text_page_counter'>(19)</span><div class='page_container' data-page=19>

Trén day là nhùng nhàn dinh mang tinh sd bò ve v^n

ménh cùa Nho giào dàu the ky XX trong quan niém ctia chù
nghìa u nc ón hồ va chù nghìa dàn toc cài lUdng. De
làm rị vàn de này, theo chùng tói, càn phài dàt nị trong sU
dòi chiéu quan niém cùa tàt cà càc xu hng chinh tri - xà
hói cùa dàt nc dàu thè ky XX. co nhu vày mói dUa ra dugc
nhùng dành già khàch quan ve vai trò cùa Nho giào, dóng
thịi ly giài diéu là, tai sao ngày nay càc yéu tó' tich cUc cùa
Nho giào vàn tiép tue dUdc phàt buy, vàn tiép tue làm cho
bàn sàc vàn hoà dàn toc dUdc ben vùng.

</div>

<!--links-->