Phương pháp quan sát trong xã hội học

Xã h i h c s 4 - 1983

PH

NG PHÁP QUAN SÁT
TRONG XÃ H I H C

1. Ý ngh a và t m quan tr ng c a ph

ng pháp quan sát trong xã h i h c.
i đi u tra

i u tra xã h i h c là m t q trình lâu dài, ph c t p, cơng phu. Ng

xã h i h c ph i thành th o trong ngh nghi p c a mình đ trên c s khoa h c s
d ng nh ng ph

ng pháp, bi n pháp và th pháp m t cách thích đáng nh t.

hành cu c đi u tra có k t qu , ng

i làm tr ng tài xã h i h c ph i nghiên c u k

v đ tài c a mình, xác đ nh m c đích, yêu c u, thu th p các t li u c n thi t
c p lãnh đ o,

nh ng ng

ti n
các

i có trách nhi m, tìm hi u v n đ t i các kho sách báo,

các th vi n các c quan l u tr . Ph i tr i qua m t q trình phân tích v n đ , xây
d ng gi thi t, b trí l c l

ng, s p x p th i gian, d ki n nh ng khó kh n có th

x y ra.
Khi xu ng th c đ a, ph

ng pháp ph ng v n là ph

ng pháp đ

c th

ng dùng

có hi u qu nh t. Nh ng cu c ph ng v n tr c ti p, vi c s d ng các b n câu h i,
giúp vào ph n thu th p nh ng tài li u có t m chính xác khá cao. Ngồi nh ng
ph

ng pháp trên, nhà xã h i h c th

ng dùng ph

sung v a đ ki m nghi m l i nh ng k t qu đã thu đ
Quan sát v n là công vi c mà m i ng

ng pháp quan sát v a đ b

c.

i cán b đ u ph i ti n hành trong công

tác th c t c a mình. Tuy nhiên, quan sát l i là m t vi c h t s c khó kh n và ph c
t p. N u không ti n hành quan sát m t cách khoa h c thì ng

i cán b đi công tác

th c t ho c ti n hành đi u tra khó lịng tránh kh i ch ngh a quan liêu và d dàng
mang v nh ng tài li u khơng chính xác.
Quan sát là ho t d ng mà nhà xã h i h c ti n hành trong quá trình ti p xúc tr c
ti p v i đ i t
it

ng.

ng quan sát có th là m t ng

i, m t nhóm ng

i, m t đ n v c s , m t

s ki n xã h i.
M c đích quan sát địi h i ph i đ

c th hi n thành m t ch

ng trình quan sát,

t p trung vào nh ng m t ch y u c n tìm

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c

www.ios.org.vn


Xã h i h c s 4 - 1983

144

Ph

hi u (hi n t

ng pháp quan sát

ng, hoàn c nh, đ i s ng, các quan h gia đình, xã h i, các m i liên

quan v ngh nghi p, sinh ho t, gi i trí…).
Quan sát m t đ i t
t

ng là phát hi n ra tính ph bi n và tính đ c thù c a đ i

ng y, ngh a là nh ng đi m gi ng nhau gi a đ i t

khác cùng lo i và nh ng đ c đi m mà ch riêng đ i t
b n c a quan sát là ph i thu th p đ
n mđ

Ph
t

ng y v i nh ng s v t
ng y m i có. M c tiêu c

c nh ng đ c đi m chính c a đ i t

c m t cách chính xác và sâu s c nh t v b n thân đ i t
ng pháp quan sát có u đi m là ng

ng nh ng c ng có khó kh n là đ i t

ng đ

ng y.

i đi u tra ti p xúc tr c ti p v i đ i

ng không d dàng b c l m i b n ch t

c a nó mà l i ln ln bi n đ i qua các th i k . Do đó, cái quy t đ nh s thành
công c a quan sát là ng

i quan sát ph i có thái đ r t khách quan và khoa h c và

ph i s d ng m i cách h p lý nh t các hình th c quan sát khác nhau.
II. Các hình th c quan sát.
Nh ng hình th c chính c a quan sát là quan sát t bên ngoài (quan sát thái đ
s s ) và t quan sát (quan sát c m xúc).

A. Quan sát t bên ngồi có th đ

c ti n hành d

i nh ng d ng quan sát sau

đây:
1. Quan sát thâm nh p đ

c đ c tr ng

nh t đ nh s ng ngay trong nhóm mà ng
ic nđ

ng

i quan sát trong m t th i gian

i y quan sát ho c s ng ngay bên c nh

c quan sát (m t t viên trong t s n xu t, m t công nhân trong m t

nhóm đ ng máy). Trong tr
t

ch ng

ng h p này, ng

i quan sát s ng hàng ngày v i đ i

ng c a mình, có đi u ki n thu n ti n nh t đ ghi nh n đ y đ l i nói, vi c làm,

thái đ c x , tính tình c a đ i t

ng.

ó c ng là tr

ng h p nhà xã h i h c vào

làm h n trong xí nghi p gia nh p vào m t t s n xu t c a cơng nhân. Xu ng nơng
thơn thì nhà xã h i h c c ng có th v s ng v i gia đình mình ho c s ng chung
trong m t gia đình nơng dân cùng n, cùng , cùng làm, coi mình nh ng

i trong

gia đình, thân m t v i v ch ng nhà ch , kính tr ng s n sóc các c già, yêu quý
thân m t v i các cháu. Ph

ng pháp quan sát này có thu n l i l n là d hi u sâu

s cv
B n quy n thu c Vi n Xã h i h c

www.ios.org.vn


Xã h i h c s 4 - 1983

Ph

ng pháp quan sát

m im tc ađ it

145

ng, thu đ

c nh ng thơng tin tồn di n và đ t đ

c hi u qu

cao nh t.
c ti n hành trong m t th i gian dài và liên t c, nhà xã h i h c g t b đ
nh ng thành ki n và nh ng ý ngh không đúng c a mình tr

c

c đây, lo i b đ

c

nh ng xúc c m ng u nhiên v n th

ng hay d n đ n nh ng sai l m ch quan trong

vi c đánh giá. Ng

i quan sát

c l i, n u ng

quá lâu ngày v i đ i t

ng đ

c

quan sát, nh ng quan h hàng ngày thu n l i hay không thu n l i đ u d dàng tác
đ ng đ n tính khách quan c a s đánh giá.

ó là đi m mà ng

i quan sát c n l u

ý.
2. Hình th c quan sát khơng thâm nh p là hình th c mà ng
tr c ti p n m trong nhóm đ
cu c. Trong tr

i quan sát không

c quan sát. H quan sát v i t cách là ng

i

ngồi

ng h p này, h có th không n m nh ng chi ti t đ y đ nh ng

i

trong cu c nh ng l i có đi u ki n nhìn hồn c nh quan sát m t cách toàn di n
h n, khách quan h n, không b ràng bu c vào nh ng di n bi n x y ra trong nhóm.
c bi t là khi quan sát nh ng l nh v c r ng l n v không gian và v s ng

i thì

nên ch n hình th c quan sát khơng thâm nh p. Thí d nh quan sát tồn b ho t
đ ng c a m t xí nghi p hay c a m t h p tác xã. Trong tr

ng h p này, c n k t

h p vi c n m đ y đ toàn b nh ng tài li u c n thi t (báo cáo mi ng, báo cáo
thành v n các cu c h i ngh ), v i k t qu các cu c quan sát tham sát tham d nh
m t s thành viên thu c các nhóm ti n hành.
3. Quan sát công khai là quan sát mà nhà xã h i h c nói rõ cho đ i t

ng bi t

mình là nhà xã h i h c, c n tìm hi u v n đ gì, đ làm gì. Nh v y là trong tr
h p này, đ i t
Ng

ng quan sát bi t rõ v m c đích và s th t c a công tác quan sát.

i quan sát ph i có s chu n b k l

m i quan h m t thi t v i các d n v đ
4. Quan sát bí m t đ

ng, ph i phân tích chính xác và ph i có
c quan sát.

c các nhà xã h i h c s d ng khi th y nh ng hình th c

quan sát cơng khai khó lịng thu nh n đ
h p này, đ i t

ng

c nh ng d ki n c n thi t. Trong tr

ng quan sát không h bi t v ng

ng

i quan sát và c ng không bi t h

đang quan sát mình.
B n quy n thu c Vi n Xã h i h c

www.ios.org.vn


Xã h i h c s 4 - 1983

146

Ph

ng pháp quan sát

Quan sát bí m t có kh n ng đ t t i nh ng hi u qu l n, nh ng l i là m t công
vi c khó kh n. N u nh cán b quan sát không ph i là nh ng cán b đ ng đ n,
th n tr ng và đ
đ tđ

c đào t o thì quan sát u s gây ra nh ng s hi u l m và không

c k t qu .

Trên đây là nh ng hình th c quan sát t bên ngoài. Mu n đ t đ

c k t qu t t

t nh ng lo i quan sát này, xã h i h c ph i đ t t i vi c tiêu chu n hoá quan sát.
Ngh a là ph i tuân th nh ng nguyên t c th ng kê và x lý k t qu theo ph
pháp th ng kê toán. Quan sát tiêu chu n hoá đ
nh ng hi n t

ng xã h i đ

ng

c ti n hành b ng cách s p x p

c ghi nh n vào m t khuôn m u quan sát nh t đ nh.

Quan sát tiêu chu n hoá đòi h i nh ng ng

i quan sát ph i đ

c đào t o công phu

v chuyên môn xã h i h c.
B. T quan sát là quan sát b n thân mình. Ng

i quan sát v a là đ i t

ng

i đó t ghi nh n l i thái đ x s

quan sát v a là ch th quan sát. Nh v y, ng

c a chính mình, nh ng ti n trình hành đ ng và các m i quan h mà mình th c
hi n. Khn m u t quan sát c ng đ
đ

c ti n hành đ i v i ng

c đ nh tr
đ tđ

i khác.

nh n trách nhi m t quan sát ph i đ

vi c ghi chép. Ngh a là h c n đ

c c ng gi ng nh ch

ng trình

c nh ng k t qu t i đa, nh ng ng

i

c thông tin đ y đ và yêu c u chính xác c a
c các nhà xã h i h c cho h bi t c n ph i ghi

chép gì v h .
u đi m c a t quan sát là:
1. Có th n m đ

c di n ng

it

ng đ i l n cùng ti n hành t quan sát.

2. Có th ghi nh n ti n trình hành đ ng theo th t c a nó và theo các kho ng
th i gian (thí d : đi u tra qu th i gian c a m i ng

i có th bi t đ

m c s ng, l i s ng, nh ng khó kh n và nguy n v ng c a ng
3. Hình th c quan sát này chi m t

ng đ i ít l c l

c tồn b

i y).

ng nghiên c u trong giai

đo n thu th p d ki n.
T quan sát c ng có m t s nh
1. Ng

c đi m sau đây:

i t quan sát ph i hao phí nhi u th i gi vì h ph i ghi chép chính xác

ngay t đ u m i ho t đ ng c a h trong ngày.
B n quy n thu c Vi n Xã h i h c

www.ios.org.vn


Xã h i h c s 4 - 1983

Ph

ng pháp quan sát

147

2. Khó có th ki m tra m c đ chính xác c a vi c ghi chép.
vi c t quan sát đ t đ

c nh ng k t qu t t c n ph i chú ý thêm nh ng bi n

pháp sau đây:
1. K t h p t quan sát và quan sát bên ngoài.
2.

i chi u s li u c a nh ng ng

i t quan sát có quan h h p tác v i nhau

(nên có nh ng cu c th o lu n và trao đ i k t qu gi a nh ng ng

i t quan sát).

III- Nh ng đi u ki n quan tr ng đ quan sát có khoa h c.
1. Ph i xác đ nh chính xác nh ng đ i t

ng quan sát cho thích h p v i m c tiêu

và nhi m v c a cu c nghiên c u xã h i h c. Vi c xác đ nh chính xác các đ n v
quan sát bao g m c vi c đi u tra và th m đ nh tính đ ng d ng c a chúng. Mu n
v y, ng

i ta ph i ti n hành các cu c kh o sát s b đ ki m tra xem nh ng đ n v

quan sát đ

c ch n có s l

ng đ l n v nh ng đ c đi m gi ng nhau hay không

(thành ph n giai c p, t ng l p, ngh nghi p, n ng l c, v trí xã h i, đ tu i.v.v…).
Vi c xác đ nh nh ng đ c đi m chung nh v y có t m quan tr ng cho vi c phân
nhóm và x lý các k t qu quan sát sau này.
2. Ph i xác đ nh chính xác nh ng đ c đi m c n quan sát. Khi đ t nhi m v và
m c tiêu c a cu c kh o sát xã h i h c, ph i xác đ nh đ

c nh ng đ c đi m chính

c n tìm hi u. Thí d tìm hi u m t t s n xu t c n ph i tìm hi u đ c đi m c a đ i
t

ng và cơng c lao đ ng, trình đ k thu t, quan h h p tác, đãi ng v t ch t,

khuy n khích tinh th n, quan h gia đình, nhu c u v t ch t và v n hoá.v.v…
3. Ph i chu n b đi u ki n c n thi t v m t k thu t quan sát. Có th ti n hành
quan sát nhi u đ i t

ng trong m t l n và quan sát nhi u l n v m t đ i t

ng.

Ph i chú ý đ n ba nguyên t c là: nguyên t c n đ nh, nguyên t c ki m tra và
nguyên t c m c tiêu. Ba nguyên t c này đ

c th c hi n đ c bi t b ng cách l p l i

các cu c quan sát có m c đích, l p l i các cu c quan sát vào nh ng th i đi m nh
nhau ho c khác nhau thông qua nhi u ng

i và b ng cách d a trên nh ng tài li u

khác mà trong đó ghi l i k t

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c

www.ios.org.vn


Xã h i h c s 4 - 1983

148

Ph

qu c a các cu c quan sát tr
4. Tr
Ch

ng pháp quan sát

c kia v cùng nh ng s vi c nh v y.

c khi b t đ u cu c quan sát ph i xây d ng m t ch

ng trình quan sát.

ng trình này ph i bao g m: Khơng gian và th i gian quan sát, đ n v quan sát,

hình th c và th lo i quan sát, nh ng đ c đi m c n quan sát, hình th c và th lo i
thu th p k t qu , các quy đ nh v k thu t đánh giá, nh ng h
di n k thu t c n đ

ng d n v ph

ng

c áp d ng, nhi m v c a t p th quan sát…

Trên đây là m t s nguyên t c và đi u ki n c n thi t trong quá trình ti n hành
quan sát xã h i h c. Nhà xã h i h c trong quá trình rèn luy n ngh nghi p c a
mình, khơng nh ng c n n m v ng nh ng v n đ khoa h c c a quan sát, mà còn
ph i th

ng xuyên rút ra nh ng bài h c kinh nghi m c a b n thân mình sau m i

l n ti n hành quan sát. S liên h gi a lý lu n và th c ti n không ch là đ c đi m
c b n nh t c a xã h i h c, mà còn là đi u ki n đ u tiên đ ng
h i h c t rèn luy n và nhanh chóng tr

i làm công tác xã

ng thành.

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c

www.ios.org.vn