Xã hội học và sân khấu - Nguyễn Hoàng Mai

Xã h i h c s 3 - 1983

Th i s

105

XÃ H I H C VÀ SÂN KH U
NGUY N HOÀNG MAI

S

âu kh u là b m t v n hóa c a m t n c. Vào nhà hát, xem v di n, nhìn
khán gi ng i ta có th th y đ c trình đ v n hóa và trình đ v n minh
c a m t xã h i.

c s quan tâm lãnh đ o c a ng và Nhà n c ta, các ho t đ ng ngh thu t
sân kh u n c ta đã phát tri n m nh m và có nhi u đóng góp quan tr ng vào s
nghi p cách m ng.
ng th i, cùng góp ph n làm ve vang cho đ t n c trong khi
đi bi u di n n c ngoài.
Cho đ n nay c n c ta đã có 179 đ n v ngh thu t sân kh u. Con s này so
v i m t n c anh em khơng ph i là ít. Trong vi c ch m lo b i d ng xây d ng các
đoàn ngh thu t sân kh u và các ho t đ ng sân kh u chúng ta c ng có nhi u cơ
g ng t t. Tuy nhiên, ho t đ ng nghiên c u xã h i h c v sân kh u ch a đ c quan
tâm đúng m c.
Nh chúng ta đã bi t, ngay t đ u th k XX, khi môn xã h i h c đ c chun
mơn hóa đ n m c cao và trong đó đ c tách ra môn xã h i h c ngh thu t, ng i
ta kh ng đ nh m i quan h gi a sân kh u và đ i s ng xã h i ch t ch h n so v i
đi u ng i ta nh n xét th y đ i v i các b môn ngh thu t khác.
c bi t trong vòng hai th p k 60 và 70 ng i ta càng th y rõ s l ng cơng
trình nghiên c u, kh o sát v xã h i h c sân kh u xu t hi n nhi u h n h n so v i

nh ng cơng trình xã h i h c c a các lo i hình ngh thu t khác. i u này càng làm
rõ tính ch t đ c bi t c a ngh thu t sân kh u: m t ngh thu t mang tính t ng

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn


Xã h i h c s 3 - 1983

106

Th i s

h p c a nhi u b môn ngh thu t khác nhau, đ ng th i s tác đ ng c a nó mang
tính tr c ti p t i ng

i th

ng th c nhi u h n so v i b t c b môn ngh thu t nào

khác. Bao nhiêu v n đ xã h i đã đ

c đ t ra trong m t cu c đ i tho i tr c ti p và

liên t c gi a tác gi , di n viên và công chúng trong su t th i gian bi u di n.
đ it

ó là

ng c c k phong phú cho xã h i sân kh u.

M c dù đã có m t truy n th ng nghiên c u lâu dài và đã xu t hi n bao nhiêu
cơng trình lý lu n và kh o sát, cho đ n nay xã h i h c sân kh u nói riêng v n là
môn khoa h c ch a đ
Tr

c n đ nh và hoàn ch nh c v m t lý lu n và ph

ng pháp.

c h t c n quan ni m v ch c n ng và ch y u c a xã h i h c sân kh u là

gì?
V n đ này có hai cách ti p c n: ho c là t xã h i h c sân kh u ho c t sân
kh u h c. Cách th nh t: nh m nghiên c u và phân tích m i quan h trong xã h i
trong quá trình ho t đ ng c a ngh thu t sân kh u. Cách th hai: nh m khám phá
các quy lu t v n đ ng c a b n thân ngh thu t sân kh u.
Nh ng cơng trình khoa h c g n đây đã d n d n kh ng đ nh xã h i h c sân kh u
có nhi m v khá riêng bi t và x ng đáng đ

c coi nh m t môn khoa h c đ c l p.

Nó có nhi m v nghiên c u m i quan h qua l i gi a các b ph n c u thành c a
quá trình sân kh u v i đi u ki n xã h i, l ch s phát tri n c a nh ng m i quan h
y.
Theo các nhà nghiên c u chuyên sâu thì trong xã h i h c sân kh u có ba ph n:
1. Xã h i h c biên k ch: nghiên c u m i liên h v i ch t li u biên k ch v i đi u
ki n xã h i, nêu lên giá tr hi n th c và giá tr th m m c a k ch b n.
2. Xã h i h c di n viên: nghiên c u ng

i di n viên v m i m t t t

ng, ngh

thu t ph m ch t, tài n ng, phong cách… phân tích q trình đào t o và tr

ng

thành c a di n viên cùng nh ng nhân t thành công c a nó.
3. Xã h i h c khán gi : nh m khám phá m t cách tu n t b n ch t và nh ng
quy lu t c a s tiêu th ngh thu t, nh ng đ c đi m

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn


Xã h i h c s 3 - 1983

Th i s

107

xã h i tâm lý h c, trình đ th hi u và tác đ ng c a công chúng vào quá trình sân
kh u v.v…
Trong ba ph n vi c này c a xã h i h c sân kh u thì xã h i h c khán gi chi m
v trí quan tr ng nh t. Vì khán gi là v n đ s ng còn c a sân kh u. khơng có khán
gi thì sân kh u khơng cịn lý do t n t i.
Mu n đi vào xã h i h c khán gi (sân kh u) c n xây d ng lý thuy t v khán gi
và l ch s khán gi .
Khoa h c tâm lý đã t ng nghiên c u nhi u v nhu c u ho t đ ng ngh thu t và
nhu c u th

ng th c ngh thu t trên c s phân tích tâm lý c a c ngh s và công

chúng. Công chúng là m c tiêu ph c v c a ngh s và nhu c u th
thu t quy t đ nh ph

ng h

ng n i dung và ph

ng th c ngh

ng ti n ho t đ ng ngh thu t.

Quan h gi a công chúng và ngh thu t là v n đ vô cùng ph c t p mà chúng ta
ch có th phân tích th a đáng trên c s xã h i h c.
Chúng tôi đ u bi t, hi n t
b n: ng

i di n, ng

i xem và k ch b n Stanilavski coi khán gi là “ng

th ba” trong sân kh u.
thu t khác chính là

ng sân kh u ch xu t hi n khi có c ba y u t c
i sáng t o

u th và s c m nh c a sân kh u so v i các lo i hình ngh

ch này. Stanilavski cịn nói: “Hai lu ng đi n đ i l p t sân

kh u xu ng và t nh ng hàng gh khán gi lên ch p vào nhau t o thành m t tia l a
c a s ti p xúc sinh đ ng, làm b c cháy hàng ngàn trái tim cùng m t lúc”.
Ng

i khán gi đ n xem bi u di n không ph i ch thu n túy v nhu c u nh n

th c, mà cịn vì nhu c u th m m và nhu c u gi i trí. Cho nên khi nghiên c u t i
sao ng

i ta xem sân kh u ngay c khi có th ch n m t hình th c gi i trí khác d

dàng, thu n ti n h n. Stanilavski đã có m t nh n xét khá thú v :
đ

m t nhà máy kia

c b trí m t phịng gi i khát đ p đ dành cho cơng nhân lành ngh v i đ y đ

ti n nghi mát hát, báo chí, các trị ch i, nh ng phòng gi i khát này đã đ t k t qu
mong mu n. Trong khi đó, cách nhà máy m t qng,

thành ph bên c nh có m t

phịng gi i

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn

Xã h i h c s 3 - 1983

108

Th i s

Khát c a câu l c b nh ng ng i khơng u ng r u. M c dù phịng gi i khát này
ít ti n nghi h n, nh ng l i thu hút đ c t t c công nhân lành ngh c a nhà máy.
Cu i cùng, phòng gi i khát c a nhà máy ph i đóng c a. V n đ th t đ n gi n,
Stanilavski k t lu n : “m i ng i th y có nhu c u ph i m c áo Pantô vào và đi đ n
m t n i nào khác bên ngoài nhà máy”( 1 ). Quan nh n xét này chúng ta còn th y
thêm r ng nhu c u th ng th c ngh thu t còn g n li n v i nhu c u tiêu th th i
gi r i rãi. Và hi n nay xu t hi n môn khoa h c v hi n t ng này: xã h i h c vè
s r i rãi (loisir) và l ch s c a nó. ây c ng là v n đ r t l n g n li n v i v n đ
nghiên c u v công chúng ngh thu t. N m đ c chính xác và phân tích đúng đ n
v cách s d ng th i gian r i m t n i con ng i, m t t ng l p se cho phép chúng
ta hi u đ c m c đ yêu c u và ham thích c a ng i y, t ng l p y đ i v i ngh
thu t sân kh u, yêu c u c a h và cách đánh giá c a h đ i v i tác gi và di n
viên.
Cùng v i vi c t ch c và tri n khai nghiên c u nghiêm túc m y v n đ tr ng
y u nói trên, chúng ta c n đ c bi t quan tâm m t tình hình th c ti n c a sân kh u
n c ta là trong vài ba n m nay m t s đ a ph ng, m t s đoàn ngh thu t đã và
đang xu t hi n m t s khuynh h ng sai l m, l ch l c nh đ ng chí Tr n V n Phác
đã nêu lên trong bài phát bi u c a mình( 2 ). ó là Khuynh h ng th ng m i ho t
đ ng ngh thu t sân kh u (ch y u là câu khách ki m ti n, ch y theo m t s th
hi u th p kém, h th p ch c n ng giáo d c). Khuynh h ng “đ i m i” trong sáng
t o, s ít anh ch em này cho r ng bây gi ph i vi t nhi u v m t mát, hy sinh
nh ng m t tiêu c c trong xã h i thì m i th t, m i hay, th m chí có ng i l y x a
đ chê nay ho c đ ph đ nh nay!
Ngồi ra, hi n nay cịn có tình hình là: m t b ph n khán gi do thi u v n hóa

và th p kém v c m th ngh thu t đã có nh ng thái đ , c ch c n đ c u n n n.
ó là m t s ng i vào nhà hát thì nói n ng thơ l , nhi u lúc có nh ng l i l và c
ch r t khi m nhã xúc ph m đ n ngh s và di n vi c mà không b lên án

1. Sân kh u và ng

i xem H i ngh s sân kh u Vi t Nam xu t b n n m 1974, tr 9.

2. Xem: Nâng cao hi u qu . T p chí Xã h i h c s này, tr 31, 32, 33, 34.
B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn


Xã h i h c s 3 - 1983

Th i s

109

Là v khí s c bén trên tr n đ a t t

ng, xã h i h c sân kh u s góp ph n tích

tích b ng nh ng lu n c khoa h c c a mình đ kh c ph c sai l m l ch l c nói trên.
T s phân tích sâu s c v khán gi và m t s m t liên quan, xã h i h c sân
kh u giúp ích r t nhi u trong vi c xây d ng ch

ng tình k ch m c cho các nhà hát,

trong vi c c i t o ch đ đào t o cán b và di n viên, trong vi c nâng cao m t cách
ch đ ng và có h th ng th

ng th c ngh thu t c a công chúng, trong vi c v ch

ra qui ho ch phát tri n và tìm ph

ng h

ng đúng cho t ng th lo i c a b môn

sân kh u. Xã h i h c sân kh u ch c ch n góp ph n nâng cao tác d ng c a ngh
thu t sân kh u nh m đáp ng t t h n nhu c u b c thi t c a xã h i h c và đ c bi t
vào s nghi p đ u tranh cách m ng, xây d ng n n v n hóa m i và con ng
R t ti c là công vi c nghiên c u xã h i h c v sân kh u
ch a đ

c chú tr ng. Mong r ng nh ng v n đ trên s đ

n

i m i.

c ra cho đ n nay

c l u ý thích đáng trong

đ i h i sân kh u tồn qu c l n th hai.

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn